Νικόλας Κωνσταντίνου: Κάθε παρτιτούρα είναι ένας γρίφος που ο εκτελεστής καλείται να λύσει

Ο διακεκριμένος πιανίστας Νικόλας Κωνσταντίνου πιστεύει ότι αν όλος ο κόσμος μπορούσε να παίξει μουσική δωματίου θα ζούσαμε σ’ έναν καλύτερο κόσμο.

Στο ρεσιτάλ «Αφροδίτης άσμα», που παρουσιάζει μαζί με τη σοπράνο Μαριάννα Σουρή, εξερευνά την πολυδιάστατη εικόνα της της γυναικείας ύπαρξης μέσα από έργα των Ντιπάρκ, Σούμαν, Ντεμπισί, Σόλωνα Μιχαηλίδη, Άγι Ιωαννίδη και Κωνσταντίνου Γ. Στυλιανού. Στο νέο του άλμπουμ «ἔμπνευσις», που κυκλοφορεί προσεχώς από την Odradek, συνομιλεί μουσικά με τον κλαρινετίστα Γκάμπορ Βάργκα μέσα από δύο αντιθετικές σονάτες του Γιοχάνες Μπραμς και του Κύπριου συνθέτη Κωνσταντίνου Γ. Στυλιανού, με τον οποίο συνεργάζεται στενά εδώ και δύο δεκαετίες. Με αυτές τις δύο αφορμές ο Νικόλας Κωνσταντίνου μιλά για τη σημασία της ζωντανής εκτέλεσης σε μια εποχή όπου η ηχογράφηση κυριαρχεί, για τη δυναμική της μουσικής συνεργασίας, αλλά και το πώς η τέχνη του τον βοηθά να αντιληφθεί την ιστορία και τον ίδιο του τον εαυτό.

–Πώς γεφυρώνονται δύο αντιθετικές σονάτες; Και οι δύο σονάτες έχουν γραφτεί για έναν συγκεκριμένο κλαρινετίστα. Δεν περιορίζονται απλώς στην εξερεύνηση των δυνατοτήτων του οργάνου, αλλά τις επεκτείνουν, προσφέροντας νέες εκφραστικές δυνατότητες. Παράλληλα, οι δύο συνθέτες, μέσω αυτής της διαδικασίας, μελετούν τον διάλογο των δύο οργάνων, τον τρόπο με τον οποίο μπορούν να συνυπάρξουν, να έρθουν σε αρμονία ή να αντιπαρατεθούν. Έτσι, οι σονάτες αυτές συνδέονται όχι μόνο μέσα από τις διαφορές τους, αλλά και μέσω του τρόπου που τα όργανα αλληλεπιδρούν και αναδεικνύουν τη μοναδικότητά τους.

–Πώς «αναπνέει» το πιάνο, ένα μη πνευστό όργανο, μέσα από το παίξιμό σου; Η μουσική, τόσο η τονική όσο και– σε ορισμένες περιπτώσεις– η μη τονική, εξελίχθηκε βασισμένη στην ικανότητά μας να την αποδώσουμε (φωνητικά) όπως μας επιτρέπει η νόησή μας, η φαντασία μας και η ανάσα μας. Ο ήχος χρειάζεται αέρα για να παραχθεί και να φτάσει στον ακροατή, στοιχείο ζωτικής σημασίας για την ανθρώπινη εμπειρία. Κάθε μουσική φράση γεννιέται και διαμορφώνεται μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο. Όπως στον προφορικό λόγο παίρνουμε ανάσα για να εκφράσουμε μια ολοκληρωμένη σκέψη, έτσι και στη μουσική η αναπνοή καθορίζει τη φυσική ροή της φράσης. Στην περίπτωση του πιάνου, η αναπνοή δεν είναι φυσική αλλά μεταφορική: είναι οι δέσμες ενέργειας που διοχετεύονται από το σώμα του ερμηνευτή στο όργανο, δίνοντας ζωή στη μουσική. Αυτή η εσωτερική «πνεύση» είναι ακριβώς ό,τι εκφράζει η λέξη «ἔμπνευσις»: την πεφωτισμένη ροή της ενέργειας που διαμορφώνει την ερμηνεία και δίνει ζωή στον ήχο.

–Πώς προσεγγίζεις τις διαφορετικές ηχητικές παλέτες που προσφέρει κάθε όργανο- λ.χ. το κλαρινέτο και το φλάουτο; Κάθε αξιόλογο έργο γράφεται λαμβάνοντας υπόψη τις ιδιαιτερότητες του οργάνου για το οποίο προορίζεται, με το ηχόχρωμα κάθε οργάνου να είναι καθοριστικός παράγοντας. Διαφορετικά, η σύνθεση δεν θα είναι πραγματικά λειτουργική. Το κλαρινέτο είναι ένα εξαιρετικά ευέλικτο όργανο, καθώς κάθε ρετζίστρο του έχει διαφορετικό ηχόχρωμα χωρίς να χάνει τον όγκο του. Μπορεί να αποδώσει τόσο δεξιοτεχνικές όσο και λυρικές φράσεις με ιδιαίτερη εκφραστικότητα. Το φλάουτο, από την άλλη, διαθέτει έναν πιο αέρινο, ανάλαφρο ήχο κι είναι ικανό όχι μόνο για εντυπωσιακή δεξιοτεχνία αλλά και για εξαιρετικές μελωδικές γραμμές. Οι ψηλές του νότες έχουν λαμπερό όγκο, ενώ οι χαμηλότερες απαιτούν προσεκτική ισορροπία από τους υπόλοιπους εκτελεστές ώστε να αναδειχθούν σωστά. Αυτές οι ηχητικές διαφορές καθορίζουν και τον τρόπο με τον οποίο προσαρμόζομαι ως πιανίστας στη συνεργασία μου μ’ αυτά τα όργανα. Το πιάνο, χάρη στη φύση του, μπορεί να εναρμονιστεί εξαιρετικά με οποιοδήποτε όργανο ή φωνή, αρκεί ο εκτελεστής να λάβει υπόψη του τις ιδιαίτερες δυνατότητες και απαιτήσεις του εκάστοτε συνεργάτη του. Επιπλέον, τα μοναδικά χαρακτηριστικά κάθε οργάνου με εμπνέουν να αναζητώ πλουσιότερες ηχητικές αποδόσεις στο πιάνο, διευρύνοντας τη εκφραστική μου παλέτα.

Στο νέο του άλμπουμ «ἔμπνευσις» ο Νικόλας Κωνσταντίνου παρουσιάζει μαζί με τον κλαρινετίστα Γκάμπορ Βάργκα δύο αντιθετικές σονάτες των Γιοχάνες Μπραμς και Κωνσταντίνου Γ. Στυλιανού. © Ντίνα Κάπρου

–Η «Σονάτα» του Κωνσταντίνου Γ. Στυλιανού ηχογραφείται για πρώτη φορά. Πώς ισορροπείς μεταξύ πιστότητας και προσωπικής συμβολής σ’ ένα έργο χωρίς ερμηνευτική παράδοση; Η οργανική μουσική, αυτή που δεν συνοδεύεται από λόγο, περιγραφικό τίτλο ή κείμενο, συχνά χαρακτηρίζεται ως «αφηρημένη»- ένας όρος που χρησιμοποίησε ο Βάγκνερ- επειδή παραμένει ανοιχτή σε ερμηνεία. Αυτό την καθιστά διαφορετική από ένα προγραμματικό έργο ή μια σύνθεση με στίχους, όπου το νοηματικό πλαίσιο είναι πιο ξεκάθαρα καθορισμένο. Ακριβώς γι’ αυτόν τον λόγο, η έρευνα αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο στην εξέλιξη κάθε ερμηνευτή, είτε πρόκειται για μουσικό, χορευτή ή ηθοποιό. Προσωπικά, δίνω τεράστια προσοχή στη διερεύνηση του πλαισίου κάθε σύνθεσης και προσπαθώ, όσο είναι εφικτό, να κατανοήσω το προσωπικό κίνητρο του συνθέτη πίσω από τη δημιουργία του έργου. Επιπλέον, εξετάζω τις ερμηνευτικές και κοινωνικές συμβάσεις που επικρατούσαν στην εκάστοτε εποχή, καθώς αυτές επηρεάζουν τόσο τη γραφή όσο και την ερμηνευτική προσέγγιση του έργου. Ωστόσο, αυτό δεν είναι πάντα εύκολο, καθώς πολλοί συνθέτες επιλέγουν να μην αποκαλύπτουν πλήρως τις προθέσεις τους- είτε για να διατηρήσουν το έργο τους ανοιχτό σε ερμηνεία είτε για άλλους προσωπικούς λόγους.

–Τι ισχύει σ’ αυτή την περίπτωση; Η σχέση μου με τη μουσική του Κωνσταντίνου Γ. Στυλιανού είναι βαθιά και μακροχρόνια. Εκτελώ έργα του από το 2003, σχεδόν πάντα σε πρώτη παγκόσμια εκτέλεση κι έχω αναπτύξει στενή συνεργασία μαζί του. Οι ατελείωτες συζητήσεις μας και η συνεχής επαφή μου με το έργο του με βοήθησαν να κατανοήσω τη σκέψη και τις αρχές που διέπουν τη σύνθεσή του. Αυτή η κατανόηση μού επιτρέπει να ισορροπώ ανάμεσα στην προσωπική μου ερμηνευτική αντίληψη και στη δική του καθοδηγητική γραμμή, προσδίδοντας στο έργο μια ερμηνεία που παραμένει αυθεντική, αλλά ταυτόχρονα φέρει και τη δική μου καλλιτεχνική σφραγίδα.

–Πώς η άμεση επαφή μ’ έναν σύγχρονο συνθέτη επηρεάζει την προσέγγιση στην ερμηνεία κλασικών έργων; Μ’ έχει βοηθήσει σημαντικά να διευρύνω τους μουσικούς μου ορίζοντες και να δω τη μουσική δημιουργία από μια εντελώς διαφορετική οπτική. Σ’ ένα βαθμό, αυτή η εμπειρία μ’ έχει βοηθήσει να απομυθοποιήσω την κλασική μουσική τέχνη, ενώ παράλληλα μ’ έχει ενισχύσει στην κατανόηση των περιορισμών που επιβάλλει η συμβατική μουσική σημειογραφία. Με τον τρόπο αυτόν, έχω μάθει να βλέπω πέρα από την επιφάνεια της παρτιτούρας και ν’ αναγνωρίζω τα κρυμμένα «μυστικά» που αυτή κρύβει. Κάθε παρτιτούρα είναι ένας γρίφος που ο εκτελεστής καλείται να λύσει. Σε αντίθεση με τον συνθέτη, ο οποίος ξεκινά από την «Ιδέα», ο εκτελεστής ακολουθεί μια αναδρομική διαδικασία προσπαθώντας να αποκρυπτογραφήσει το τελικό προϊόν και να ανασύρει την αρχική ιδέα που το καθόρισε. Η διαδικασία αυτή είναι εξαιρετικά επωφελής· επιτρέπει στον ερμηνευτή να προσεγγίσει το έργο με μεγαλύτερη κατανόηση και βάθος.

–Αισθάνεσαι τη νοητή παρουσία του συνθέτη σε κάθε ερμηνεία; Σε περιορίζει ή σε καθοδηγεί; Από την πολυετή ενασχόληση με την πιανιστική εξάσκηση, τη μελέτη και την έρευνα, μπορώ να πω ότι όχι μόνο την αισθάνομαι, αλλά μπορώ να νιώσω τόσο την προσωπικότητά τους όσο και την αισθητική της εποχής που τους περιβάλλει. Το να είναι κανείς καλλιτέχνης είναι ένα προνόμιο πολύ μεγαλύτερο από ό,τι μπορεί κανείς να εκτιμήσει. Παράλληλα, όλη αυτή η εμπειρία με ενδυναμώνει ως άτομο, προσφέροντάς μου εφόδια που ξεπερνούν το μουσικό αποτέλεσμα. Με βοηθά να κατανοήσω τον εαυτό μου και τη θέση μου ως πολίτης όχι μόνο του κόσμου, αλλά και της ιστορίας αυτού, ενδυναμώνοντάς με να ξεπεράσω τους περιορισμούς της καταγωγής και του παρόντος. Αυτή η αίσθηση είναι το πιο απελευθερωτικό συναίσθημα και πηγή εσωτερικής δύναμης.

–Ποιος ο ρόλος της φαντασίας στη διαδικασία κατανόησης μιας παρτιτούρας; Η φαντασία είναι πολύτιμο αγαθό και αποτελεί κινητήρια δύναμη που μάς ωθεί να εξελιχθούμε και να γίνουμε καλύτεροι. Ωστόσο, επειδή δεν έχει όρια, στην κλασική εκτελεστική τέχνη χρειάζεται να εκδηλώνεται με προσοχή. Εκεί ακριβώς οι παράγοντες που προανέφερα έρχονται να την τροφοδοτήσουν, οδηγώντας σε εμπεριστατωμένες και τεκμηριωμένες ερμηνείες. Αντίθετα, χωρίς αυτήν την προσοχή, η φαντασία μπορεί να οδηγήσει σε ερμηνευτικές παρεξηγήσεις και στρεβλώσεις- ένα, δυστυχώς, συχνό φαινόμενο στις μέρες μας.

–Πώς μεταφράζεται η αφηγηματική και συμβολική διάσταση ενός προγράμματος στην ερμηνεία; Ο τίτλος μιας συναυλίας συχνά διεγείρει τη φαντασία του ακροατή, βοηθώντας τον να δει τα έργα υπό αυτό το πρίσμα. Η θεματική του προγράμματος παίζει καταλυτικό ρόλο στην επιλογή των έργων. Στην περίπτωση του «Αφροδίτης άσματος», το πρόγραμμα επικεντρώνεται στις διαφορετικές «αφροδίτες», γυναίκες- σύμβολα απαράμιλλης ομορφιάς, αλλά και στις εσωτερικές τους ανησυχίες, τα προβλήματα που τις απασχολούν ή ακόμη και τους πόνους που βιώνουν. Κάθε έργο αποκαλύπτει την πολλαπλότητα αυτών των γυναικείων χαρακτήρων, δίνοντας βάθος και διάσταση στην αφηγηματική και συμβολική διάσταση του προγράμματος.

–Πότε το πιάνο «ηγείται» και πότε «συνομιλεί» σε μια συνεργασία μουσικής δωματίου; Η μουσική συνεργασία αποτελεί το ιδανικό μέσο επικοινωνίας μεταξύ δύο ή και περισσότερων ανθρώπων, καθώς η καλή ερμηνεία δεν μπορεί να επιτευχθεί αν τα συμβάλλοντα μέρη δεν ακούνε ο ένας τον άλλον. Η επικοινωνία στη μουσική δεν είναι λεκτική, αλλά εκφράζεται μέσω των καθαρών προθέσεων των ερμηνευτών. Η ισορροπία στην επικοινωνία είναι απαραίτητη για την παραγωγή του καλύτερου δυνατού αποτελέσματος. Οι συνθέτες προνοούν για τη ροή της συνεργασίας, δίνοντας σε κάθε μουσικό τη στιγμή να ηγηθεί ή να υποστηρίξει και τις περισσότερες φορές όλοι πορεύονται μαζί σε πλήρη εναρμόνιση. Είμαι πεπεισμένος ότι αν όλος ο κόσμος μπορούσε να παίξει μουσική δωματίου, θα ζούσαμε σ’ έναν καλύτερο κόσμο.

–Στην εποχή της τεχνητής νοημοσύνης και της ψηφιακής αναπαραγωγής, ποια είναι η μοναδική αξία της ζωντανής ερμηνείας και της φυσικής παρουσίας του καλλιτέχνη; Δυστυχώς, η ψηφιακή αναπαραγωγή έχει επισκιάσει τη ζωντανή τέχνη. Αν και η ηχητική αρχειοθέτηση είναι αναγκαία για πολλούς λόγους, έχει δημιουργηθεί μια υπερκατανάλωση, μια «κορεσμένη» κατάσταση στην οποία η μουσική τέχνη έχει χάσει κάτι από την αξία της, που είναι να προσφέρει αγαλλίαση, προβληματισμό, τροφή για σκέψη και να παρακινεί. Ο κόσμος αποφεύγει τη ζωντανή ερμηνεία, πιστεύοντας ότι δεν προσφέρει κάτι πέρα από την ηχογράφηση. Εντούτοις, η ηχογράφηση είναι το νεκρό αποτύπωμα αυτού που κάποτε υπήρξε, για μια δεδομένη στιγμή. Ο καλλιτέχνης χρειάζεται το κοινό για να επικοινωνήσει την τέχνη του. Είναι η στιγμή όπου η ενέργειά του μοιράζεται μ’ εκείνη του ακροατηρίου και, όσο κι αν φαίνεται περίεργο, το κοινό με τη συμμετοχή του στέλνει την ενέργειά του πίσω στον καλλιτέχνη. Αυτή η επικοινωνία είναι μοναδική και θα έπρεπε όλοι να την επιδιώκουμε. Η μουσική είναι κατά κύριο λόγο έκφραση συναισθημάτων υπό τη μορφή αφήγησης, άρα ο καθένας μπορεί να συμμετάσχει σ’ αυτήν τη διαδικασία. Η επιπλέον γνώση γι’ αυτά που ακούει μόνο να βελτιώσει μπορεί την ακουστική εμπειρία.

–Τι κάνει ένα έργο ν’ αντέχει στο χρόνο; Υπάρχει κανόνας ή είναι θέμα συγκυριών και ερμηνευτικών παραδόσεων; Δεν είναι εύκολο να απαντηθεί αυτό το ερώτημα, καθώς πολλοί παράγοντες παίζουν ρόλο. Ένα έργο αντέχει στον χρόνο για διάφορους λόγους, όπως η ταύτισή του με ιστορικά γεγονότα ή η ανάδειξή του από σημαντικούς ερμηνευτές. Παρόλα αυτά, είναι τελικά το πέρασμα του χρόνου που θα καθορίσει αν ένα έργο έχει πραγματική αξία. Δεν είναι τυχαίο που εξακολουθούμε να ασχολούμαστε με αριστουργήματα του παρελθόντος που παραμένουν επίκαιρα όσο ποτέ. Ποιος δεν έχει βιώσει την επουλωτική δύναμη της μουσικής του Μπαχ, το θεϊκό άγγιγμα της μουσικής του Μότσαρτ; Ποιος δεν έχει ταυτιστεί με την ανθρώπινη φύση του Μπετόβεν, την αγάπη του για τον συνάνθρωπο και την άνοδό του προς το θεϊκό; Πολλές φορές, οι μεγαλύτεροι συνθέτες βίωσαν αποτυχία επειδή ήταν μπροστά από την εποχή τους. Πιστεύω ότι είναι η δύναμη του συναισθηματισμού και του μηνύματος που κρύβει κάθε έργο, σε συνδυασμό με την αυθεντικότητα του συνθέτη, το προσωπικό του ύφος, την αριστοτεχνική δομή, την αρμονία και όλα τα υπόλοιπα μουσικά χαρακτηριστικά, που διασφαλίζουν τελικά την αιωνιότητά του.

–Η μουσική συχνά περιγράφεται ως «η τέχνη του χρόνου». Πώς αντιλαμβάνεσαι αυτή τη σχέση; Η μουσική είναι μια γλώσσα επικοινωνίας που υπερβαίνει γλωσσικούς περιορισμούς και εθνικές διαφορές. Αυτή η ιδιότητα καθιστά τη ζωντανή ερμηνεία πάντα σύγχρονη, παρά τις τάσεις των ερμηνευτών για ερμηνευτική αυθεντία που πηγάζουν από τις επικρατούσες συνθήκες της δημιουργίας του έργου. Η μουσική είναι η τέχνη που μπορεί να αγκαλιάσει όλη την ανθρωπότητα και δεν χρειάζεται εκσυγχρονισμό για να γίνει κατανοητή.

–Υπάρχουν στιγμές που η θεωρητική γνώση έρχεται σε γόνιμη αντίθεση με το καλλιτεχνικό ένστικτο; Δεν θα έπρεπε να υπάρχει αντίθεση μεταξύ τους. Συνήθως, η αντίθεση προκύπτει από την άγνοιά μας σε κάποιον τομέα. Η έρευνα καθοδηγεί τον ερμηνευτή προς την καλύτερη δυνατή ερμηνεία, απαλλαγμένη από παρερμηνείες. Φυσικά, ο καλλιτέχνης αντλεί ερεθίσματα από ποικίλες πηγές, πολλές φορές υπερβαίνοντας τα ιστορικά δεδομένα. Αυτά τα ερεθίσματα συνδέονται με τον ίδιο και την προσωπική του πραγματικότητα, τις ανησυχίες, τους προβληματισμούς του, καθώς και τις τάσεις της εποχής. Είναι αυτή η μοναδική συνύπαρξη όλων αυτών των στοιχείων που διαμορφώνει την προσωπικότητα του καλλιτέχνη, η οποία οφείλει να εξελίσσεται διαρκώς.