Στέλια Δημητρίου-Μιχαηλίδου: Το μολύβι είναι εργαλείο κοινωνικής αφύπνισης

Με το δεύτερό της κιόλας βιβλίο, μετά «Τα λεμόνια της Ζωής», η Στέλια Δημητρίου- Μιχαηλίδου κέρδισε με τις «Μολυβιές» το Κρατικό Βραβείο Λογοτεχνίας για Μεγάλα Παιδιά και Εφήβους. Αφιερωμένο «σε όλα τα μολύβια που πετάνε τα βαρίδια και ονειρεύονται ταξίδια» το σύντομο, εικονογραφημένο παραμύθι έχει ως βάση ένα επίκαιρο, έμμετρο κείμενο που αφηγείται την ιστορία ενός μολυβιού που βρίσκει τη δική του φωνή και αντιμετωπίζει τη σκληρή σύγχρονη πραγματικότητα με στόχο να την αλλάξει.

–Ποιο ήταν το καθοριστικό στοιχείο που σε ώθησε να μοιραστείς τις «Μολυβιές» με το κοινό; Οι Μολυβιές γράφτηκαν το 2020 και έμειναν τρία χρόνια στο συρτάρι του γραφείου μου. Κατά διαστήματα άνοιγα το συρτάρι, τις ξαναδιάβαζα και συνειδητοποιούσα κάθε φορά ότι κάθε ανάγνωση πρόσθετε ένα ακόμα επίπεδο ερμηνείας και στοχαστικής σκέψης στην πρώτη ιδέα. Το γεγονός αυτό μ’ έκανε να ανυπομονώ για την επόμενη ανάγνωση και να αναστέλλω το μοίρασμα. Αρχικά, μοιράστηκα τις Μολυβιές με στενά μου πρόσωπα, τα οποία κατά κάποιο τρόπο ενέπνευσαν την ιστορία. Έβλεπα στις δράσεις τους Μολυβιές και στο Μολύβι τη φωνή τους. Βγήκαν από το συρτάρι το 2023, όταν πλέον ήμουν βέβαιη ότι υπήρχαν αρκετά «μολύβια» γύρω μου που ήθελαν να αποδεσμευτούν από τα βαρίδια, κάνοντας όνειρα για ταξίδια ελευθερίας και αλλαγής. Την περίοδο εκείνη αισθάνθηκα έντονα ότι ο κόσμος μας είχε ανάγκη κι από άλλα τέτοια «μολύβια».

–Η εικονογράφηση είναι ζωτικό στοιχείο του βιβλίου. Πώς το ενισχύει; Είναι η δεύτερη συνεργασία με τη Νικολέττα Παπαμιχαήλ. Το γεγονός ότι τη γνωρίζω χρόνια και παρακολουθώ τη δράση και την εικαστική της πορεία, έκανε αυτή τη συνεργασία ιδιαίτερα δημιουργική στη βάση της αλληλοσυμπλήρωσης, της κοινής έκφρασης και της ταύτισης ιδεών. Για εμένα ένα βιβλίο -ειδικά ένα εικονοβιβλίο- ως υλικότητα, αποκτά πολλαπλές διαστάσεις και δυνατότητες ανάγνωσης. Πέρα από το αφηγηματικό και σχεδιαστικό κομμάτι του γραπτού κειμένου, υπάρχει και η αφήγηση της εικόνας. Με την εικονογράφο και με τη στοχευμένη καθοδήγηση της υπεύθυνης των εκδόσεων «a bookworm publication» Ιωάννας Χριστοδούλου, επιχειρήσαμε να καταργήσουμε τα όρια ανάμεσα στη λέξη και την εικόνα, ώστε κάποτε τα δύο αυτά μέρη να αυτονομούνται, άλλοτε να συνυφαίνονται και στιγμιαία ν’ ανταλλάζουν ρόλους- να γίνονται οι λέξεις εικόνες και οι εικόνες ν’ αναλαμβάνουν τον ρόλο μιας ενίοτε παράλληλης και πάντα βαθύτερης αφήγησης.

–Δεν υπάρχει ο κίνδυνος μια καλή εικονογράφηση να επανανοηματοδοτήσει το κείμενο; Στη συναρμογή τους, λόγος και εικόνα συνθέτουν το νόημα. Οι Μολυβιές ως γραπτό κείμενο στηρίζονται στην απλότητα, στο μέτρο και την πυκνότητα των οπτικών εικόνων, προσπαθώντας να επικοινωνήσουν αλληγορικά τη σκληρή πραγματικότητα του κόσμου σήμερα, μέσα από μια επαναστατική φωνή. Αυτό που επιχειρεί η εικονογράφηση είναι να συμπληρώσει, να ενισχύσει, να εμβαθύνει και να επεκτείνει το νόημα, αντλώντας εύκολα αναγνωρίσιμα οπτικά στοιχεία από τη διεθνή επικαιρότητα, από τον χώρο της street art και της urban photography, αλλά κι από το τοπικό κοινωνικοϊστορικό συγκείμενο. Η μικτή τεχνική σχεδίου που υιοθετείται δηλώνει τόσο την αποτύπωση (μελάνι) όσο και την προσπάθεια αλλαγής (μολύβι), υλοποιεί τις στοχεύσεις του κειμένου σε νοηματικό αλλά και σε υλικό επίπεδο, αξιοποιώντας οικείους συμβολισμούς τους οποίους αφήνει ανοικτά διαθέσιμους σε νέες ερμηνείες.

–Πόσο δύσκολα ενσωματώνονται σύγχρονα και σκληρά θέματα σ’ ένα βιβλίο που απευθύνεται στο νεανικό κοινό; Δεν πιστεύω στα αυστηρά ηλικιακά οριοθετημένα πλαίσια στην τέχνη. Αντιθέτως, θεωρώ ότι θεματολογίες που άπτονται της καθημερινότητας και επηρεάζουν την ατομική και συλλογική ποιότητα ζωής δεν απαντούν σε ηλικιακές ομάδες. Εκεί που εντοπίζω τη διαφοροποίηση είναι στον τρόπο με τον οποίο δύσκολα θέματα όπως ο πόλεμος, ο θάνατος, η καταπάτηση της ελευθερίας, η κατάχρηση της εξουσίας, η κοινωνική αδιαφορία, η φίμωση, η εγκατάλειψη κ.ά. ενσωματώνονται σ’ ένα βιβλίο. Αυτό που μπορεί να γεφυρώσει την απόσταση ανάμεσα στο νόημα και τον αναγνώστη είναι η αλληγορική απόδοση, που μπορεί να γίνει η σπίθα που θα πυροδοτήσει συνειρμούς, αναλόγως της ετοιμότητάς του. Η αλληγορική έκφραση και οι συμβολισμοί αποτελούν συνθετικό κομμάτι τόσο του παραμυθιού όσο και της τέχνης. Μέσα από διαδικασίες μετάθεσης και συμπύκνωσης, λέξεις, εικόνες και δράσεις φορτίζονται με συμβολικά νοήματα, ενεργοποιώντας παράλληλες αφηγήσεις, συνειρμικές διασυνδέσεις και την απαραίτητη απόσταση για κριτική αποτίμηση.

–Πώς και γιατί η street art γίνεται μέρος της αφήγησης και της έμπνευσης; Η street art είναι ένας κατεξοχήν αλληγορικός τρόπος εικονιστικής αφήγησης και μεταφοράς μηνυμάτων, ο οποίος ανέκαθεν προσέλκυε το ενδιαφέρον και τον θαυμασμό μου. Ως πράξη διαμαρτυρίας, η τέχνη του δρόμου είναι ιδεολογικά φορτισμένη και ακτιβιστικά προσανατολισμένη, ενώ παράλληλα ως εικαστική έκφραση διατηρεί την αισθητική της ποιότητα και την καλλιτεχνική της ευαισθησία, καθώς σχολιάζει κριτικά την επικαιρότητα. Η τέχνη του δρόμου αφορά σε ατομική δράση η οποία έχει συλλογική επίδραση και στοχεύει στην αλλαγή (κοινωνική ή/ και αισθητική). Στη βάση αυτής της ιδέας, Μολυβιές και street art ταυτίζονται, όπως θα μπορούσε το Μολύβι να ταυτιστεί με κάθε κοινωνικό δράστη ή κοινωνική δράση που στοχεύει στην αλλαγή.

–Τι συμβολίζει το μολύβι και πώς συνδέεται η απλότητα της ιδέας με την πολυπλοκότητα της έκφρασης και της κοινωνικής αφύπνισης; μΣτην προκειμένη περίπτωση, δεν απαντά στην αυστηρή έννοια του σχολικού μολυβιού, αλλά του οποιουδήποτε υλικού αντικειμένου ή έμψυχου σώματος μπορεί να διαμεσολαβήσει ανάμεσα στη σκέψη και τη δράση, αποκτώντας την ενέργεια και την πρόθεση του «δράστη», αυτού που το χειρίζεται. Το μολύβι, ως αντικείμενο, όσο ταπεινό κι αν είναι στην καταγωγή κι όσο απλό στη χρήση του, είναι ένα πολύτιμο εργαλείο έκφρασης, σχεδιασμού, διαμαρτυρίας, εξέγερσης, οραματισμού και κοινωνικής αφύπνισης. Στις «Μολυβιές» είναι μια φωνή διαμαρτυρίας, η οποία ελευθερώνεται, γνωρίζει, συγκλονίζεται, σκέφτεται, κρίνει, εξεγείρεται και με όσους διαθέσιμους πόρους έχει προσπαθεί να διορθώσει τον κόσμο γύρω του, μετασχηματίζοντας και επαναπροσδιορίζοντάς τον, μέσα από τη δική του παρέμβαση, το δικό του ίχνος. Δεν παραμένει εγκλωβισμένο και μετέωρο ανάμεσα στο δεδομένο και το ιδεατό, αλλά με ακτιβιστικό παλμό, αφιερώνεται στον σχεδιασμό ενός καλύτερου μέλλοντος, προσθέτοντας ήλιους, λουλούδια, αγκαλιές, φτερά και αστέρια στον κόσμο γύρω του. Συμπυκνώνοντας κάθε ανθρώπινο συναίσθημα και υιοθετώντας απλές ανθρώπινες δράσεις, γειώνει μέσω της ταύτισης και απογειώνει με τους συμβολισμούς του, τόσο σε λεκτικό όσο και σε εικονικό επίπεδο το κάλεσμα για συλλογική δράση, προσκαλώντας κι άλλα μολύβια να το ακολουθήσουν για ν’ αλλάξουν μαζί τον κόσμο.

–Αν το βιβλίο (αυτό) ήταν ένα σύνθημα σε τοίχο, τι θα έγραφε; «Με ένα μολύβι μπορείς να αλλάξεις πολλά, αλλά με πολλά μολύβια μπορείς να αλλάξεις τα πάντα».