Χρίστος Ζάνος: Η αλήθεια μάς κάνει παιχνίδια γιατί σχεδόν πάντα έχει πολλές όψεις

Έχει να επιδείξει μια μακρά και αναγνωρισμένη πορεία στο πεδίο του θεάτρου ως ηθοποιός, σκηνοθέτης και καθηγητής υποκριτικής και στο πεδίο της εκπαίδευσης ως καθηγητής αγγλικής φιλολογίας. Ως λογοτέχνης δοκιμάστηκε με επιτυχία με το θεατρικό του έργο «Χαρούλα» που ανέβηκε το 2012 από την ΕΘΑΛ και εκδόθηκε πρόσφατα από τον εκδοτικό οίκο Αλμύρα. Ο Χρίστος Ζάνος κάνει την εμφάνισή του και στο πεδίο της πεζογραφίας με τη σειρά αυτοβιογραφικών διηγημάτων με τίτλο «Ιστορίες εν μέσω πυροβολισμών» που μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια και είναι αφιερωμένη στον αδελφό του Κωστή, που έχασε τη ζωή του κατά τη διάρκεια της τουρκικής εισβολής. Όπως ο ίδιος αναφέρει, μέσα από την απόπειρα αυτά μετατράπηκε στον αφηγητή και συχνά στον πρωταγωνιστή ενός αιματηρού παραμυθιού.

–Πότε γράφτηκαν αυτά τα διηγήματα; Είναι μια επιλογή από τη συγγραφική μου δουλειά που αρχίζει από τη δεκαετία του 1960 και φτάνει ως τις μέρες μας. Πολλές από τις ιστορίες υποχρεωτικά έμειναν έξω κι ίσως να τις έχω πικράνει και σύντομα, είμαι σίγουρος, θα πρέπει να σκαρφιστώ ψευδο-δικαιολογίες για να μαλακώσω το παράπονό τους.

-Τι σημαίνει για σας η έκδοση αυτών των διηγημάτων; Μέσα από αυτές τις ιστορίες μιλώ για τα σημαντικότερα συμβάντα που συγκλόνισαν τη ζωή μου και δημιούργησαν τη βάση πάνω στην οποία φτιάχτηκα ο ίδιος ως άνθρωπος. Αφηγούμαι στιγμές από τη δική μου τραχιά προσωπική πορεία αλλά κι από την πορεία άλλων ανθρώπων του στενού μου περιβάλλοντος. Και για ν’ απαντήσω ευθέως στο ερώτημα, το βιβλίο είναι μια κληρονομιά κυρίως προς τις δυο μου κόρες, που θέλω να τους θυμίζει σταθερά ποιες είναι οι καταβολές τους και να νοιώθουν στη ζωή τους τις δεσμεύσεις που έχουν απέναντί τους. Να με συγχωρήσουν, αλλά μόνο αυτή την κληρονομιά- βάρος ασήκωτο τούς αφήνω!

–Πώς συνομιλούν οι ιστορίες σας με τις τραγικές εξελίξεις της εποχής μας; Καλύπτουν τις πιο σκληρές στιγμές του δεύτερου μισού του 20^ου αιώνα έως και σήμερα, στο νησί μας κυρίως, αλλά κι αλλού όπου έζησα- σε Αθήνα και Πράγα. Είναι η αυτοβιογραφία μου, μ’ έναν άλλο, διαφορετικό τρόπο. Δεν περιγράφω μόνο αυτά που συμβαίνουν προσωπικά σε μένα αλλά κι όσα βλέπω μπροστά μου και γύρω μου και μου προκαλούν συγκλονισμό. Ανακάλυψα όλα αυτά τα χρόνια ότι αφότου άρχισα να θυμάμαι (στα 5-6 μου χρόνια, το 1951-52), ήμουν συνέχεια στο κέντρο συνταρακτικών γεγονότων και εξελίξεων στο στενό οικογενειακό μου περιβάλλον, στο χωριό μου και την πατρίδα μου, αλλά και στην ευρύτερη περιοχή μας, στα Βαλκάνια και την Ανατολική Μεσόγειο. Δεν ξέρω πώς συνομιλούν με τις τραγικές εξελίξεις της εποχής, αλλά είναι σίγουρο πως εγώ προσωπικά γνωρίζω πώς συνομιλώ με τις ιστορίες μου, γιατί ο ίδιος είμαι αναπόσπαστο μέρος τους. Θα έλεγα πως, χωρίς να το επιδιώξω συνειδητά, μετατράπηκα σ’ έναν αφηγητή και συχνά πρωταγωνιστή ενός αιματηρού παραμυθιού, που έχει την αρχή του στη δεκαετία του ’50 και φτάνει ως τις μέρες μας. Και μόνιμα βαδίζοντας και συχνότερα τρέχοντας εν μέσω πυροβολισμών.

-Ο εαυτός σας είναι περισσότερο αφηγητής ή πρωταγωνιστής; Οι δυο ιδιότητες πάνε μαζί. Τουλάχιστον στην περίπτωσή μου αυτό συμβαίνει. Ανεπαισθήτως, ενώ ξεκινώ να αφηγηθώ μια ιστορία τρίτων ανθρώπων, ξαφνικά βρίσκομαι κι εγώ μέσα στο αφήγημα. Συχνά ως πρωταγωνιστής.

-Γράφετε για σας ή για τους άλλους; Γράφω πρώτιστα για μένα. Αλλά ταυτόχρονα, ως ασκηθείς επί δεκαετίες στο θέατρο, μου αρέσει να μοιράζομαι τα γραφόμενά μου με ακροατήριο. Δεν μπορώ εύκολα να απαλλαγώ από τον ρόλο του αφηγητή και του παραμυθά. Αυτή η ανάγκη που έχουμε να ακούν το αφήγημά μας οι άλλοι είναι μια μορφή αναζήτησης επικοινωνιακών διαύλων και ψυχικής εκτόνωσης. Ο συγγραφέας- αφηγητής μόνιμα αυτό-ψυχαναλύεται και εκτίθεται και την ίδια στιγμή οι αναγνώστες- ακροατές του έχουν κι αυτοί το «κέρδος» τους από την έκθεση και το ξεγύμνωμα του.

–Διατηρείτε την πίστη σας στον αναμορφωτικό κοινωνικό ρόλο του λογοτέχνη; Μα υπάρχει οποιαδήποτε τέχνη που ο ρόλος της να μην είναι κοινωνικός και αναμορφωτικός; Ας ξεκινήσουμε από τις τέχνες που αναπτύχθηκαν στην κλασική Ελλάδα: ποίηση, τραγωδία, κωμωδία, γλυπτική κτλ. Εγώ, λόγω της πορείας μου στο θέατρο, μπορώ να σας μιλώ για ώρες για κάθε τραγωδία ή κωμωδία ξεχωριστά και πότε και ποιος ήταν ο σκοπός για τον οποίο γράφτηκε. Σε τι ακριβώς στόχευε ο Αισχύλος με τους «Πέρσες» ή ο Σοφοκλής με τον «Οιδίποδα Τύραννο». Άσε δε τον Ευριπίδη με την συγκλονιστική «Εκάβη»! Να πάμε στον Αριστοφάνη και σε όλες τις κωμωδίες του; Να προχωρήσουμε στον Σαίξπηρ, στον Τολστόι, τον Τσέχωφ ή στους πιο κοντινούς μας Άρθουρ Μίλλερ, Έντουαρντ Άλμπι ή και στον δικό μας Ιάκωβο Καμπανέλλη; Ο ρόλος της τέχνης ήταν ανέκαθεν κοινωνικός και μαζί αναμορφωτικός. Κανένας σπουδαίος δημιουργός δεν εμφανιζόταν στον τομέα του να πελαγοδρομεί σε κενό αέρος. Πρώτος κωδικοποίησε το ρόλο της τέχνης ο μέγας Αριστοτέλης αλλά και νωρίτερα ο Θουκυδίδης, ο οποίος διέσωσε γραπτώς τον συγκλονιστικό «Επιτάφιο» που εκφώνησε ο συγκαιρινός του Περικλής και μέσα εμπεριέχονται όλες οι υψηλές έννοιες γύρω από τις τέχνες και τον ρόλο τους στη δημοκρατική κοινωνία της Αθήνας.

–Έτσι βλέπετε και τον δικό σας ρόλο μέσα από αυτό το βιβλίο; Εγώ στα διηγήματά μου δεν εμφανίζομαι ως δάσκαλος που κάνει κήρυγμα στο κοινό και προσπαθεί να το πείσει για τη δική του αλήθεια. Ο αναγνώστης βουτά μαζί μου στην ίδια θάλασσα και στον ίδιο βυθό και μόνος του, χωρίς καθοδήγηση, προχωρεί στη διαμόρφωση των απόλυτα δικών του συμπερασμάτων. Και συχνά δεν εξάγεται αποκλειστικά ένα και μόνο συμπέρασμα από μια ιστορία. Η αλήθεια μάς κάνει παιχνίδια γιατί σχεδόν πάντα έχει πολλές όψεις.

–Ποια αξία θεωρείτε υπέρτατη και αδιαπραγμάτευτη; Τον ανθρωπισμό, σε συνδυασμό με την αγάπη προς τη δικαιοσύνη μέσα στην κοινωνία και την ισότητα και αποδοχή των ανθρώπων πάσης καταγωγής, θρησκείας, χρώματος και σεξουαλικού προσανατολισμού.

Ελεύθερα, 12.11.2023