Γιώργος Κυθραιώτης: Τα έργα του Ντοστογιέφσκι διαλέγονται με τον άνθρωπο κάθε εποχής

Ο κόσμος του Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι είναι ανοικτός, όπως γράφει στον τίτλο του νέου βιβλίου του ο Γιώργος Κυθραιώτης. Και ο λόγος είναι επειδή «η αισθητική συγκρότηση αυτού του κόσμου είναι τέτοια που τον διαφοροποιεί ριζικά από τον προβλέψιμο κόσμο των κλασικών μυθιστορημάτων». Στον Ντοστογιέφσκι, σχολιάζει, κανείς δεν μπορεί να προβλέψει τις εξελίξεις από πριν, ούτε και υπάρχουν χαρακτήρες που εκ προοιμίου εκπροσωπούν το «καλό» ή το «κακό». «Το μέλλον είναι τελείως απρόβλεπτο, ενώ το παρελθόν δεν έχει καμιά βαρύτητα στη ζωή των προσώπων. Υπάρχει μόνο το παρόν, όπου όλα τα ενδεχόμενα είναι ανοικτά. Η μόνη δύναμη που μπορεί να οδηγήσει αυτόν τον ανοικτό κόσμο προς μια συγκεκριμένη κατεύθυνση, είναι η απόφαση του ανθρώπου, η ανθρώπινη ελευθερία».

–Ποιες πλευρές του έργου του φωτίζει η έρευνά σου; Εξετάζω τους βασικούς άξονες της αισθητικής του Ντοστογιέφσκι, όχι βέβαια από τεχνική φορμαλιστική σκοπιά, αλλά αναζητώντας τη σύνδεσή τους με τις εξωλογοτεχνικές καταβολές τους, κυρίως τις υπαρξιακές και ιδεολογικές στάσεις στις οποίες παραπέμπουν.

–Γιατί, κατά τη γνώμη σου, αμφισβητήθηκε η λογοτεχνική αξία των έργων του; Η αισθητική του ήταν τόσο καινοτόμος για την εποχή του, που ήταν φυσικό να υπάρξει δυσκολία στην πρόσληψη του έργου του. Πέραν τούτου, όμως, η παρατεταμένη αμφισβήτηση της καλλιτεχνικής αξίας των έργων του οφειλόταν και σε μια αδυναμία της δυτικής, κυρίως, κριτικής να κατανοήσει το όραμά του για τον κόσμο και τον άνθρωπο. Για να γίνει κατανοητό αυτό το όραμα, ο Ντοστογιέφσκι έχτισε μια αισθητική που εν πολλοίς ανατρέπει τον κανόνα του ρομαντισμού και του ρεαλισμού. Έτσι, ήταν δύσκολο σ’ έναν ορίζοντα που διαμορφώθηκε από αυτά τα δύο μεγάλα ρεύματα, να γίνουν αποδεκτά έργα που ανέτρεπαν τον κανόνα.

–Ποια στοιχεία καθιστούν το έργο του επίκαιρο στη σημερινή εποχή; Τα έργα του Ντοστογιέφσκι δεν μπορούν να ονομαστούν κλασικά, με την έννοια που είναι κλασικά τα έργα του Ουγκώ ή του Ντίκενς, για παράδειγμα. Με τον τρόπο που είναι γραμμένα, αποκλείουν εκ προοιμίου μια «τελική» ερμηνεία. Οπόταν παραμένουν ανοικτά σε διαρκείς επανερμηνείες και μπορούν να διαλέγονται με τον άνθρωπο κάθε εποχής. Έτσι, ο σημερινός αναγνώστης βρίσκει ότι το έργο αυτό του «μιλά», βρίσκει ότι μπορεί να διαλεχθεί μαζί του σαν να είναι έργο της σημερινής εποχής. Αυτό εξηγεί ίσως και το γεγονός ότι ο Ντοστογιέφσκι εξακολουθεί να διαβάζεται με αδιάπτωτο ενδιαφέρον και πολλοί καταφεύγουν σ’ αυτόν για να προσεγγίσουν προβλήματα και καταστάσεις όχι μόνο του 20ού αλλά και του 21ου αιώνα.

–Πώς προσεγγίζει το ζήτημα της ανθρώπινης ελευθερίας; Τα ίδια τα μυθιστορηματικά πρόσωπα στον Ντοστογιέφσκι διεκδικούν μια ελευθερία απόλυτη, χωρίς κανένα όριο. Προσέξτε τη λέξη: διεκδικούν. Δεν περιμένουν να τους τη χορηγήσει ο συγγραφέας. Δείχνοντας δε μέχρι που μπορεί να φτάσει η ανθρώπινη ελευθερία, συχνά οι ήρωες φτάνουν στον παραλογισμό, στο έγκλημα, στην αυτοκαταστροφή. Βιώνοντας αυτά τα όρια όμως, αντιλαμβάνονται ότι ο μόνος τρόπος για να υπάρξουν είναι να κατευθύνουν την ελευθερία τους όχι προς το κακό αλλά προς το καλό, προς τη σχέση με τον Άλλον, τον άνθρωπο ή τον Θεό. Παρακολουθώντας τους να ασκούν την ελευθερία τους κατ’ αυτό τον τρόπο, ο συγγραφέας μας οδηγεί να καταλάβουμε και τη φύση του κακού, το οποίο ουσιαστικά δεν υπάρχει οντολογικά αλλά είναι αποτέλεσμα της ανθρώπινης επιλογής.

–Πόσο επηρεασμένο ήταν το έργο του και ο ίδιος από τη θρησκεία; Όπως κάθε άνθρωπος, ο Ντοστογιέφσκι είχε τις πεποιθήσεις του, τις οποίες δεν μπορούμε να ξέρουμε επακριβώς. Παρόλο που στην αναζήτησή του πέρασε από διάφορες περιοχές, από κάποια στιγμή της ζωής του κι έπειτα ομολογούσε την πίστη του στον Χριστό, παραδεχόμενος παράλληλα ότι η πίστη αυτή πέρασε από «το καμίνι της αμφιβολίας». Όσο για το έργο του, όσοι προσπαθούν να το ερμηνεύσουν από τη σκοπιά της απολογητικής ή του κηρύγματος, θα οδηγηθούν σε λανθασμένα συμπεράσματα. Ο Ντοστογιέφσκι παραχωρεί μεγαλύτερο μερίδιο λόγου σ’ εκείνους που αρνούνται τον Θεό και την Εκκλησία, παρά στους πιστούς ή τους δίκαιους. Παρ’ όλα αυτά, τα έργα του είναι διαποτισμένα από το πνεύμα της θεολογίας του Ευαγγελίου και των Πατέρων της Εκκλησίας, υπό την εξής έννοια: Δείχνουν ότι ο άνθρωπος διαθέτει απύθμενη ελευθερία, πράγμα που παραπέμπει στο «κατ’ εικόνα» Θεού της ορθόδοξης θεολογίας. Και όχι μόνο αυτό, αλλά δείχνουν ότι μόνο μέσα από αυτή την ελευθερία μπορεί να υπάρξει πραγματική ζωή. Δηλαδή, μόνο αν ο άνθρωπος, ελεύθερα και συνειδητά, υπερβεί το εγώ του και συγκατανεύσει σε μια αγαπητική σχέση με τον άλλο άνθρωπο και τον Θεό. Ακριβώς αυτό τον δρόμο δείχνουν με την καταστροφή τους οι ντοστογιεφσκικοί εγωιστές.

–Γιατί επέλεξε να εκμηδενίζει τον χρόνο στο μυθιστορηματικό σύμπαν; Στην πραγματικότητα δεν εκμηδενίζει τον χρόνο. Εκείνο που κάνει είναι να συμπυκνώνει τις τρεις όψεις του, αν μπορούμε να τις ονομάσουμε έτσι, δηλαδή το παρελθόν, παρόν και μέλλον, σε μία, στο παρόν. Πρόκειται για μια αισθητική τεχνική που ανταποκρίνεται σε μια συγκεκριμένη θέαση του κόσμου και των πραγμάτων. Αν ο άνθρωπος είναι απύθμενα ελεύθερος, όπως τον παρουσιάζει ο Ντοστογιέφσκι, τότε δεν μπορεί να καθορίζεται από παρελθοντικά γεγονότα ή ψυχικές καταστάσεις, ή ακόμα και από έναν διακριτό χαρακτήρα διαμορφωμένο μέσα στον χρόνο. Επίσης, δεν μπορεί να έχει ένα περίπου προβλεπτό μέλλον, όπως οι ήρωες των κλασικών μυθιστορημάτων που έχουν ήδη ταξινομηθεί ως καλοί ή κακοί. Άρα, για τον ντοστογιεφσκικό ήρωα δεν υπάρχει ούτε παρελθόν ούτε μέλλον. Υπάρχει μόνο η παρούσα στιγμή. Αυτή είναι η μόνη διάσταση του χρόνου που μετρά, αφού είναι ο χώρος όπου ο άνθρωπος ασκεί το αυτεξούσιό του και κάνει τις επιλογές του.

–Ένας από τους θαυμαστές του, ο Ντμίτρι Μερεζκόφσκι, υποστήριξε πως τα βιβλία του «δεν είναι μυθιστορήματα ούτε έπη, αλλά τραγωδίες». Συμφωνείς με αυτή την προσέγγιση; Σύμφωνα με τον αριστοτελικό ορισμό της, η τραγωδία παραπέμπει στη μίμηση πραγματικών γεγονότων, δηλαδή χαρακτηρίζεται από κάποιου είδους ρεαλιστική πλοκή. Είναι μια δραματική δομή που καταλήγει συνήθως στην κάθαρση, στη λύση του δράματος. Στον Ντοστογιέφσκι, όμως, ο πυρήνας του έργου δεν είναι κάποια δραματική δομή την οποία ανεβάζει στη σκηνή κάποιος αφηγητής. Εκείνο που κυριαρχεί είναι ένας ανοικτός και ατέλειωτος διάλογος μεταξύ ελεύθερων προσώπων-φωνών, στον οποίο διάλογο δεν υπάρχει τέλος ή κάθαρση. Ο διάλογος δεν αποκαλύπτει κάποιο άλλο νόημα, είναι το ίδιο το νόημα. Το διαλέγεσθαι ταυτίζεται με το υπάρχειν. Αν ο διάλογος τελειώσει, τελειώνουν όλα. Οπόταν θεωρώ ότι η άποψη του Μερεζκόφσκι δεν παρά μια ακόμα ένδειξη της αδυναμίας της κριτικής να αντιληφθεί ότι τα έργα του Ντοστογιέφσκι είναι μεν μυθιστορήματα, αλλά τελείως διαφορετικά από προϋπάρχουσες μορφές.

–Ποια είναι η μοναδικότητα του έργου του; Στην ιστορία της λογοτεχνίας δεν νομίζω δεν υπάρχει άλλο έργο με το περιεχόμενο του οποίου να έχουν ταυτιστεί τόσοι άνθρωποι, με τόσο αντίθετες απόψεις και ιδεολογίες. Οι μηδενιστές θεωρούν τον Ντοστογιέφσκι πατέρα του αθεϊσμού, ενώ οι πιστοί τον θεωρούν απολογητή της πίστης. Άλλοι τον βρίσκουν σλαβόφιλο και αντι-δυτικό, και άλλοι κήρυκα των ριζοσπαστικών ιδεολογιών που πήγασαν από τον Διαφωτισμό και τις ευρωπαϊκές επαναστάσεις. Αυτό, πιστεύω, συνιστά τη μοναδικότητα του έργου του και οφείλεται στον τρόπο που είναι αισθητικά δομημένο.

–Ποιο μυθιστόρημά του ξεχωρίζεις ως κορυφαίο και γιατί; Μου αρέσει ιδιαίτερα το «Ο Ηλίθιος», γιατί εδώ αναπτύσσονται με τον πιο έκδηλο τρόπο όλα εκείνα τα τεχνικά χαρακτηριστικά που κάνουν το μυθιστόρημα του Ντοστογιέφσκι ένα μοναδικό και ανεπανάληπτο είδος.