Αφιερωμένο στη μνήμη του Γιώργου Ράφτη.
Ένα ερώτημα το οποίο συχνά απασχολεί τον θεατή ενός έργου Τέχνης, στο οποίο απεικονίζονται πρόσωπα, είναι το κατά πόσο αυτά είναι υπαρκτά. Κοιτάζοντας τη φωτογραφία ενός έργου του Ασσιώτη Ναϊφ Δημιουργού Μιχαήλ Χρ. Κκάσιαλου, η οποία φέρει τον τίτλο «Νεκρός Ήρωας», άρχισε το ερώτημα να με απασχολεί έντονα.
Ο πίνακας ανήκει στη Συλλογή του Μουσείου Αγώνος, οπότε ήταν βέβαιο ότι πρόκειται για ήρωα του Αγώνα της ΕΟΚΑ. Γνώριζα ότι ο Κκάσιαλος, τεκμηριωμένα, είχε απεικονίσει τον Όμηρο, την Αικατερίνη Κορνάρο, τον Αρχιεπίσκοπο Κυπριανό, τον Γρηγόρη Αυξεντίου, τον Παναγή Κουταλιανό, οπότε σκέφτηκα πως δεν θα ήταν απίθανο, ο ήρωας που κειτόταν νεκρός, με καμένο το πρόσωπο και το αίμα να ρέει από το κεφάλι του, μέσα στη γαλήνη της Αθανασίας του, να ήταν ιστορικό πρόσωπο.
Ήρθαν στο μυαλό μου οι φωτογραφίες των τεσσάρων ηρώων του Αχυρώνα Λιοπετρίου: του Ανδρέα Κάρυου, του Φώτη Πίττα, του Ηλία Παπακυριακού και του Χρήστου Σαμάρα. Μου δημιουργήθηκε η υποψία πως ήταν ένας από αυτούς και συγκεκριμένα ο εκ Φρενάρου δάσκαλος Φώτης Πίττας. Επιπλέον, γνώριζα για τη σχέση των ηρώων Φώτη Πίττα και Ηλία Παπακυριακού με την Άσσια, από αφηγήσεις του Κυριάκου Κκάσιαλου, γιου του Μιχαήλ Κκάσιαλου.
Θέλοντας να διερευνήσω το θέμα, αποτάθηκα στον ιστορικό Δρ Ανδρέα Κάρυο και στην Αικατερίνη Παπαϊωάννου, εγγονή της Αικατερίνης Πίττα-Παπαϊωάννου, αδελφής του ήρωα Φώτη Πίττα. Τόσο ο Δρ Κάρυος όσο και η Αικατερίνη Παπαϊωάννου θεώρησαν βάσιμη την υποψία μου, ότι δηλαδή στην προσωπογραφία απεικονίζεται ο Φώτης Πίττας, στηριζόμενοι σε φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά του ήρωα όπως αυτά αποτυπώνονται σε φωτογραφίες του πριν και μετά τη θυσία, ζωντανού και νεκρού.
Με την άποψη αυτή συμφώνησε και ο ιστορικός Δρ Πέτρος Παπαπολυβίου, ο οποίος σχολιάζοντας το έργο «Νεκρός ήρωας» στον οδηγό της έκθεσης «Κάσιαλος: Από το Φως στη Σκιά» του Ιδρύματος Μουσείου Κώστα Αργυρού, αναφέρει τα εξής:
«[…] ο Κκάσιαλος απαθανατίζει έναν πεσόντα σε μάχη αγωνιστή της ΕΟΚΑ, ο οποίος κείτεται ήρεμος. Σύμφωνα με τη μελετήτρια του Κκάσιαλου, Ελένη Σιούφτα, πρόκειται για έναν από τους τέσσερις ήρωες της Μάχης του Αχυρώνα του Λιοπετρίου (2 Σεπτεμβρίου 1958), τον δάσκαλο Φώτη Πίττα από το Φρέναρος. Τόσο ο Πίττας όσο και ο Ηλίας Παπακυριακού, επίσης νεκρός στη Μάχη του Αχυρώνα, είχαν διατελέσει υπεύθυνοι της ΕΟΚΑ στην περιοχή της Μεσαορίας και επισκέπτονταν μυστικά τακτικά και την Άσσια.
Αναλυτικές πληροφορίες για τη συμβολή της γενέτειρας του Κκάσιαλου Άσσιας στον Αγώνα της ΕΟΚΑ υπάρχουν στο βιβλίο του Γιάννη Νίκα, Αναπολώντας τον Αγώνα του 1955-1959 (Προσωπικές μαρτυρίες) (Λευκωσία: Εκδόσεις Κ. Επιφανίου, 2003). Εκεί καταγράφονται οι μάχες στις οποίες πήραν μέρος οι αγωνιστές της Άσσιας, στο χωριό τους και στα γειτονικά χωριά, καθώς και ο δεκαπενθήμερος αποκλεισμός (κέρφιου) που επιβλήθηκε στην Άσσια από τις βρετανικές αρχές, τον Αύγουστο του 1958. Στο ίδιο βιβλίο ο Κκάσιαλος καταγράφεται ανάμεσα στα μέλη της ΠΕΚΑ (Πολιτική Επιτροπή Κυπριακού Αγώνα) της Άσσιας.»
ΕΠΙΒΕΒΑΙΩΣΗ ΑΠΟ ΤΟΝ ΓΙΩΡΓΟ ΡΑΦΤΗ
Γνωρίζοντας την αγάπη του εκπαιδευτικού Γιώργου Ράφτη, συζύγου της Αικατερίνης Πίττα-Παπαϊωάννου, για τον γαμπρό του, Φώτη Πίττα, μετέβηκα τον Αύγουστο του 2024 στο σπίτι του στο Φρέναρος για να μοιραστώ μαζί του τις σκέψεις μου για τον πίνακα του Κκάσιαλου. Μαζί μου είχα και το βιβλίο Μιχαήλ Χρ. Κάσιαλος: Η κρυμμένη γοητεία της ζωγραφικής (Κύπρος: Δήμος Λάρνακας, Ίδρυμα Πιερίδη, 2000), στο οποίο συμπεριλαμβανόταν ο πίνακας αυτός. Ο αείμνηστος Γιώργος Ράφτης παρατήρησε καλά τη φωτογραφία του πίνακα και έμεινε για λίγο σιωπηλός. Κρατούσε το βιβλίο ανοικτό. Στην αριστερή σελίδα του βιβλίου ήταν ο «Νεκρός ήρωας» και στη δεξιά σελίδα ήταν ένα πορτρέτο άντρα το οποίο έφερε τον τίτλο «Ο βρακάς».
«Είναι ο πεθερός μου!» αναφώνησε ο Γιώργος Ράφτης και, απευθυνόμενος στον γιο του Γιάννο που ήταν εκεί, του ζήτησε να φέρει τη φωτογραφία του Σταύρου Πίττα, πατέρα του Φώτη Πίττα. Η στιγμή ήταν πέρα για πέρα συγκινητική. Ο Κκάσιαλος είχε ζωγραφίσει, από φωτογραφία, τον πατέρα του ήρωα, όρθιο, με τη βράκα, το μαύρο πουκάμισο, με γένια, να κρατεί το τζ̆υπόιν (εργαλείο των βοσκών) και στους ώμους τη βούρκα, έχοντας ως φόντο έναν ήλιο σε έναν μαύρο ουρανό. Η φωτογραφία, σύμφωνα με τον Γιώργο Ράφτη, είχε παρθεί λίγο μετά τη θυσία του Φώτη. Τα γένια ήταν ένδειξη πένθους.
Στον τιμοκατάλογο εκθεμάτων του Κκάσιαλου, από την έκθεση στο Λήδρα Πάλας στις 13-21 Οκτωβρίου 1962, γνώριζα ότι ο δημιουργός είχε ζωγραφίσει πίνακα ο οποίος έφερε τον τίτλο «Σταύρος Πίττας, πατέρας του Φώτη Πίττα», δε γνώριζα όμως το περιεχόμενο.
Αφού επιβεβαίωσα ότι ο πίνακας ο οποίος απεικονίζει τον Σταύρο Πίττα ανήκει στο Ίδρυμα Σοφοκλή Σωτηριάδη στη Λακατάμεια, ακολούθησε επίσκεψή μου εκεί όπου πρόθυμα η υπεύθυνη του ιδρύματος, Άννα Σωτηριάδη, μου επέτρεψε να τον φωτογραφίσω βάζοντας στο πλάι αντίγραφο φωτογραφίας το οποίο μου είχε παραχωρήσει ο Γιώργος Ράφτης.
ΟΙ ΛΑΝΘΑΣΜΕΝΟΙ ΤΙΤΛΟΙ ΣΤΑ ΕΡΓΑ
Η έρευνα μου πάνω στο έργο του Κκάσιαλου καταδεικνύει πως αρκετοί πίνακες του Κκάσιαλου, σε διάφορα έντυπα, στο διαδίκτυο, σε δημοπρασίες, φέρουν λανθασμένους τίτλους λόγω ανεπαρκούς έρευνας. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να τραυματίζεται η αλήθεια γύρω από το έργο του μεγάλου μας Ασσιώτη δημιουργού.
Εκτός από την παρέμβαση στους τίτλους των έργων, ενδέχεται “να πειράχτηκαν” και οι ίδιοι οι πίνακες. Στο κάτω μέρος του «Νεκρού Ήρωα» είναι ζωγραφισμένο ένα μαύρο ορθογώνιο, κι αυτό προκαλεί έκπληξη και απορία. Είναι λες και κάποιος προσπάθησε να σβήσει κάτι από το έργο. Φως θα ρίξει ίσως μια επιστημονική έρευνα, η εφαρμογή πρωτοποριακών μεθόδων απεικόνισης και ανάλυσης, η χρήση της τεχνολογίας, η οποία θα αποκαλύψει αν όντως κάτι κρύβεται από κάτω. Η πρόσφατη επιτυχία των Εργαστηρίων Χαρακτηρισμού Τέχνης «Ανδρέας Πίττας» (APAC Labs) του Ερευνητικού Κέντρου Επιστήμης και Τεχνολογίας στην Αρχαιολογία και τον Πολιτισμό (STARC) του Ινστιτούτου Κύπρου, με την ανάλυση, την αποκάλυψη και αναδημιουργία πορτρέτου που κρύβεται κάτω από πίνακα του Αναγεννησιακού ζωγράφου Τιτσιάνο, μας δίνει ελπίδες ότι αυτό μπορεί να είναι εφικτό.
Δεν είναι απόλυτη η θέση μου ότι ο «Νεκρός Ήρωας» είναι ο Φώτης Πίττας. Το σίγουρο όμως είναι ότι ο όρθιος βοσκός του Κκάσιαλου είναι ο αγέρωχος πατέρας ο οποίος αποχαιρέτησε τον ήρωα γιο του λέγοντας:
«Γιε μου, να πας εις το καλόν
αφού ‘ρτασιν προξένια
τζι εγιώ ΄ννα πάρω τ’ όπλον σου
τζιαι ‘ννα σταθώ στον τόπον σου
να μεν σε λάμν’ η έννοια».
* Η Ελένη Σιούφτα είναι εκπαιδευτικός- επιστημονική σύμβουλος της έκθεσης «Κάσιαλος: Από το Φως στη Σκιά», Μουσείο Κώστα Αργυρού.
