Now You See Us: Γυναίκες εικαστικοί που αγνοήθηκαν

Οι Βρετανίδες καλλιτέχνιδες έχουν συχνά αγνοηθεί από τους ιστορικούς, οι οποίοι τείνουν να δίνουν προτεραιότητα στο έργο των ανδρών. Η Tate Britain του Λονδίνου ρίχνει φως στις γυναίκες που χάραξαν καριέρα σε έναν ανδροκρατούμενο καλλιτεχνικό κόσμο. Μέσα από την έκθεση Now You See Us” εστιάζει στο έργο 110 καλλιτέχνιδων και αναδεικνύει τα επιτεύγματα των γυναικών που αψήφησαν τους κοινωνικούς κανόνες και τα στερεότυπα.

Με πάνω από 100 καλλιτέχνιδες, η έκθεση «Now You See Us» στην Tate Britain τιμά γνωστά ονόματα όπως η Αρτεμισία Τζεντιλέσκι, η Αντζέλικα Κάουφμαν, η Τζούλια Μάργκαρετ Κάμερον, η Γουέν Τζον, μαζί με πολλές άλλες που μόλις τώρα ανακαλύπτονται ξανά. Η έκθεση της Tate Britain εκτείνεται από τη Βρετανία των Τυδώρ έως τις αρχές του 20ού αιώνα και παρουσιάζει πάνω από 200 έργα -ελαιογραφίες, ακουαρέλες, παστέλ, γλυπτική, φωτογραφία- για να αφηγηθεί την ιστορία αυτών των πρωτοπόρων γυναικών.

Όταν η σχετικά άγνωστη καλλιτέχνις Sarah Thompson υπέβαλε τον πίνακά της The Roll Call στην (αποκλειστικά ανδρική) Επιτροπή της Βασιλικής Ακαδημίας το 1874, το έκανε με ανησυχία: Άλλωστε, ένας από τους κορυφαίους κριτικούς τέχνης της Αγγλίας, ο John Ruskin, ήταν πάντα ακλόνητος στην πεποίθησή του ότι «καμία γυναίκα δεν μπορεί να ζωγραφίσει».

Η Σάρα Τόμσον (μετέπειτα Σάρα Μπάτλερ, όταν παντρεύτηκε) έμεινε έκπληκτη όταν έμαθε ότι όχι μόνο είχε γίνει δεκτό το έργο της The Roll Call, αλλά και ότι η έκθεσή της στη Βασιλική Ακαδημία είχε προκαλέσει αίσθηση: Η απεικόνιση των εξαντλημένων, καταπονημένων από τη μάχη φρουρών γρεναδιέρων, που αγωνίζονται να παραταχθούν μετά από μια βίαιη εμπλοκή στον Κριμαϊκό Πόλεμο, είχε εντυπωσιάσει τόσο πολύ τη βασίλισσα Βικτώρια, ώστε επέμεινε να αγοράσει τον πίνακα από τον βιομήχανο του Μάντσεστερ Τσαρλς Γκάλογουεϊ.

Ο πίνακας ήταν εξαιρετικά δημοφιλής τόσο στους κριτικούς όσο και στο κοινό, αν και σύμφωνα με την επιμελήτρια Tabitha Barber της Tate Britain, ο έπαινος που ευχαρίστησε περισσότερο την καλλιτέχνιδα ήταν «από τους βετεράνους του Κριμαϊκού Πολέμου, οι οποίοι εκτιμούσαν τον ρεαλισμό και την ακρίβεια του πίνακα». Την επόμενη χρονιά ο Ράσκιν άλλαξε εντελώς τη στάση του: «Δεν έχω δει κάτι παρόμοιο μετά τον θάνατο του Turner», έγραψε για τις διαβαθμίσεις του χρώματος και της σκιάς της Thompson.

Τέτοιες αποκαλύψεις κάνουν την έκθεση της Tate Britain «Now You See Us: Women Artists In Britain 1520-1920» μοναδική. Περιγράφουν επίσης τις συνθήκες κάτω από τις οποίες εργάζονταν και τους αυστηρούς περιορισμούς που τους έθεταν τόσο ο βρετανικός καλλιτεχνικός κόσμος όσο και το περιβάλλον στο οποίο ζούσαν.

Η Barber σημειώνει για το πώς συγκεντρώθηκαν τα 238 έργα της έκθεσης: «Η Tate κατέχει μόνο δεκαέξι από αυτά. Τα υπόλοιπα προήλθαν από ιδιωτικές συλλογές και περιφερειακά μουσεία, μετά από μεγάλη προσπάθεια για τον εντοπισμό τους, καθώς και για τη συγκέντρωση πληροφοριών σχετικά με τη σταδιοδρομία των καλλιτεχνών, από τα λιγοστά βιογραφικά στοιχεία που υπάρχουν».

Πώς επιλέχθηκαν τα συγκεκριμένα έργα και οι συγκεκριμένες καλλιτέχνιδες; «Επιλέξαμε έργα που έτυχαν κριτικής στην εποχή τους», λέει η Barber, σημειώνοντας ότι η γλώσσα που χρησιμοποιείτο για την κριτική των έργων ήταν σε μεγάλο βαθμό έμφυλη: Το έργο των γυναικών καλλιτεχνών θεωρούνταν πάντα «γοητευτικό, συναισθηματικό, ευγενικό».

Οι γυναίκες καλλιτέχνες, για αιώνες απορρίπτονταν συνήθως ως ερασιτέχνες και η ζωγραφική τους ως ένα ευγενικό επίτευγμα, αντί να αναφέρονται ως άτομα που ακολουθούσαν επαγγελματική σταδιοδρομία, και ως εκ τούτου αναμενόταν να συναινέσουν στις κοινωνικές νόρμες της εποχής. Τα «αρρενωπά» εικαστικά θέματα (όπως ο πόλεμος και το γυμνό) και οι απαραίτητες μέθοδοι μάθησης ήταν εκτός ορίων. Μέχρι πρόσφατα, το 1893, οι γυναίκες καλλιτέχνες δεν γίνονταν δεκτές σε ζωντανά μαθήματα ζωγραφικής, παρά το γεγονός ότι η ζωντανή ζωγραφική αποτελούσε κεντρικό στοιχείο της καλλιτεχνικής πρακτικής.

Κεντρικό ρόλο στη έκθεση κατέχει το έργο μιας από τις πιο διάσημες γυναίκες στην Ιστορία της Τέχνης, της Αρτεμισία Τζεντιλέσκι, «Susanna and the elders» (Η Σουζάνα και οι πρεσβύτεροι) που ανήκει στη Βασιλική Συλλογή και δανείζεται για πρώτη φορά. Είναι το παλαιότερο γνωστό υπογεγραμμένο και χρονολογημένο έργο της.

Στον πίνακα δείχνει μια τρομαγμένη Σουζάνα με δύο ηλικιωμένους άντρες να σκύβουν από πάνω της ενώ είναι στο μπάνιο, μια σκηνή δημοφιλής την εποχή του μπαρόκ ως αναπαράσταση βιβλικής ιστορίας, με την κοπέλα να μη υποκύπτει στις σεξουαλικές τους ορέξεις, να εκβιάζεται και να απειλείται με καταστροφή της υπόληψής της, ώσπου ο σοφός νεαρός Εβραίος Δανιήλ αποκάλυψε το ψέμα τους. Το θέμα ήταν σχετικά κοινό στην ευρωπαϊκή τέχνη από τον 16ο αιώνα, με τη Σουζάνα να εκπροσωπεί τις αρετές της σεμνότητας και της πίστης. Στην πράξη, ωστόσο, επέτρεψε στους καλλιτέχνες την ευκαιρία να επιδείξουν την ικανότητά τους στην απεικόνιση του γυναικείου γυμνού, προς τέρψιν των ανδρών πελατών τους.

Η Τζεντιλέσκι συμπεριλαμβάνεται στην έκθεση των Βρετανίδων καλλιτεχνών γιατί το έργο αυτό ζωγραφίστηκε στο Λονδίνο για τη βασίλισσα Ενριέτα Μαρία. Μόλις το 2023 αναγνωρίστηκε ως έργο της, ενώ υπήρχε πολλά χρόνια στη Βασιλική Συλλογή υποβιβασμένο, σχεδόν απαρατήρητο. Δημιουργήθηκε κατά την παραμονή της Τζεντιλέσκι στην Αγγλία. Η καλλιτέχνιδα ζωγράφισε τον εαυτό της ως Σουζάνα, μια έκφραση φεμινισμού σε μια εποχή όπου οι γυναίκες σπάνια είχαν δικό τους επάγγελμα και ήταν ελάχιστες οι περιπτώσεις που κάποιες έγιναν γνωστές από αυτό.

Αν και ο πίνακας επισκιάζεται σήμερα από πιο ωμές και δραματικές σκηνές σε άλλα έργα της που αντικατοπτρίζουν τα ανήσυχα χρόνια της νεότητάς της, σε αυτόν αποκαλύπτεται η απροσδόκητη δύναμή της και η θαρραλέα στάση της, είναι μια ισχυρή παρουσία και πρόδρομος όλων των αποφασισμένων γυναικών να θριαμβεύσουν με την τέχνη τους. Υπάρχει και ένα δεύτερο έργο της Τζεντιλέσκι, λογοκριμένο και πρόσφατα αποκατεστημένο, η αυτοπροσωπογραφία της ως η «Αλληγορία της κλίσης».

Μέχρι τα μέσα του 17ου αιώνα υπήρχε ήδη μια καταγεγραμμένη ιστορία γυναικών καλλιτεχνών που έπαιρναν βασιλικές παραγγελίες: Πάνω από 100 χρόνια νωρίτερα, τη δεκαετία του 1520, ο βασιλιάς Ερρίκος Η΄ είχε προσλάβει γυναίκες στην Αυλή του, αν και, όπως σημειώνεται στην έκθεση, δεν απασχολούνταν ως καλλιτέχνιδες αλλά καλούνταν να υπηρετήσουν ως κυρίες της μυστικής αίθουσας. Στην έκθεση περιλαμβάνονται έργα που αποδίδονται στη Levina Teerlinc (περ. 1510-1576) και στην Esther Inglis (1571-1624): Η πρώτη ήταν εικονογράφος χειρογράφων, η δεύτερη γραφέας και καλλιγράφος.

Ενώ οι βασιλείς παρήγγειλαν πορτραίτα και έργα με αλληγορικές φιγούρες, έδειχναν επίσης έντονο ενδιαφέρον για πίνακες που απεικόνιζαν τον φυσικό κόσμο. Η άλλοτε θαυμάσια βιοποικιλότητα της Βρετανίας αναδεικνύεται στην έκθεση από μια ολόκληρη αίθουσα με πίνακες λουλουδιών, το θέμα των οποίων αποτελεί έναν παραδοσιακά «γυναικείο» τομέα.

«Δεν με νοιάζει καθόλου η προκατάληψη, το έκαναν έξοχα», σχολίασε η επιμελήτρια Tabitha Barber για τις γυναίκες καλλιτέχνιδες που ζωγράφιζαν λουλούδια, σε συνέντευξή της στα βρετανικά ΜΜΕ. Μεταξύ των έργων με λουλούδια, ο πιο συγκινητικός πίνακας είναι της Martha Darley Mutrie (1824-1885), κορυφαίας επαγγελματία του είδους. Κατά τη διάρκεια της μακράς καριέρας της, η Mutrie εξέθεσε στη Βασιλική Ακαδημία, στην Εταιρεία Γυναικών Καλλιτεχνών και σε άλλους χώρους: Οι πίνακές της έπαιρναν τακτικά επαίνους από τους κριτικούς.

Παρά την επιτυχία της στις εκθέσεις, η έρευνα έδειξε ότι τα έργα της παρέμειναν ως απόθεμα στους εμπόρους για πολύ μεγαλύτερο χρονικό διάστημα από ό,τι τα έργα ανδρών καλλιτεχνών, ωστόσο το έργο της Mutrie είναι ζωτικής σημασίας, καθώς δημιουργεί ένα βοτανικό αρχείο της βρετανικής βιοποικιλότητας για τις επόμενες γενιές. Ο πίνακάς της «Άγρια λουλούδια στη γωνία ενός καλαμποκοχώραφου» (1855-60), έχει ιδιαίτερη σημασία από αυτή την άποψη, ενώ είναι και όμορφος στην όψη.

Η έκθεση «Now You See Us» δείχνει πώς οι γυναίκες έχουν πορευθεί στον ανδροκρατούμενο κόσμο της τέχνης, χρησιμοποιώντας το ταλέντο τους όχι μόνο για να δημιουργήσουν μνημειώδη έργα αλλά και για να ανοίξουν το δρόμο για τις επόμενες γενιές επαγγελματιών καλλιτεχνών.