Περισσότερο φως στο εικαστικό έργο του σπουδαίου λογοτέχνη Νίκου Νικολαΐδη ρίχνει ο οργανισμός Celadon Center for Arts & Ecologies, μέσα από μια έκθεση στην οποία παρουσιάζονται σχέδια και ζωγραφικά έργα του από το Τρόοδος και το όρος Σινά. Η Έλενα Πάρπα, εκ των επιμελητών της έκθεσης, μιλά για το πολυδιάστατο έργο του και τις ψηφίδες που προσθέτουν στον καμβά της δουλειάς του.

Ο Νίκος Νικολαΐδης είναι γνωστός κυρίως για το λογοτεχνικό του έργο. Εκτός από μια έκθεση που οργάνωσε στις αρχές της δεκαετίας του 1980 η Ελένη Νικήτα, δεν είχαμε ευκαιρίες να γνωρίσουμε το εικαστικό του έργο.

Τώρα, ο μη κερδοσκοπικός οργανισμός Celadon Center for Arts & Ecologies, στη δεύτερη σημαντική δράση του μετά το συνέδριο «Μαθαίνοντας με τα βουνά: επαναπροσδιορίζοντας την κατανόηση της σχέσης τέχνης και πλανήτη», διοργανώνει στο ξενοδοχείο Μινέρβα των Πλατρών την έκθεση «Ζωή όμοια μ’ έναν ορίζοντα»: Φύση και περιπλάνηση στη δουλειά του Νίκου Νικολαΐδη», σε επιμέλεια των Γαβριήλ Κουρέα και της Έλενας Πάρπα. Όπως φανερώνει ο τίτλος της διοργάνωσης, η έκθεση και το παράλληλο πρόγραμμα εστιάζουν στη φύση, και ιδιαίτερα στα βουνά, στο ζωγραφικό έργο του Νίκου Νικολαΐδη (1884–1956), παρουσιάζοντας σχέδια και πίνακες του καλλιτέχνη από τα βουνά του Τροόδους και το όρος Σινά.

Στο «αρχείο Μαστρή», το οποίο αποτελείται από τα κατάλοιπα του αρχείου του Νίκου Νικολαΐδη, υπάρχουν αρκετά πορτρέτα του δημιουργού, γεγονός που δηλώνει την ιδιαίτερη σχέση του με τη φωτογραφία, όπως και τη διαδεδομένη χρήση του φωτογραφικού πορτρέτου τη συγκεκριμένη εποχή. Το «αρχείο Μαστρή» πέρασε πρόσφατα στο Παττίχειο Δημοτικό Μουσείο – Ιστορικό Αρχείο Λεμεσού.

Αφετηρία γι’ αυτή την έκθεση, μας εξηγεί η Έλενα Πάρπα, ήταν ο κεραμίστας Βαλεντίνος Χαραλάμπους ο οποίος τρέφει μια αγάπη και ένα μεγάλο πάθος για τον Νίκο Νικολαΐδη. «Το Celadon στεγάζεται στο ακίνητο που υπήρξε εξοχική κατοικία του Βαλεντίνου στους Καπέδες. Όταν μαζί με τον Γαβριήλ Κουρέα πήγαμε να συναντήσουμε τον Βαλεντίνο για το Celadon, μας μίλησε για τον Κύπριο λογοτέχνη και ζωγράφο και μας έδειξε το αρχείο του. Ο Βαλεντίνος είχε κάνει μια τεράστια έρευνα γι’ αυτόν όταν εργοδοτείτο στις Πολιτιστικές Υπηρεσίες του Υπουργείου Παιδείας και Πολιτισμού. Είχε προσπαθήσει να εντοπίσει έργα του στην Αίγυπτο και την κατοικία του. Μέρος της έρευνάς του γύρω από τα βήματά του στην Αίγυπτο δημοσιεύτηκε σε συλλογικό τόμο για τον Νικολαΐδη σε επιμέλεια Λευτέρη Παπαλεοντίου στον οποίο επίσης οφείλουμε πολλά για όσα σήμερα γνωρίζουμε για τον δημιουργό», σχολιάζει η Πάρπα.

Χωρίς ημερομηνία, Τοπίο στο Σινά, Σινική μελάνη σε χαρτί, 31x  30 εκ. Συλλογή Μαρίας και Κατερίνας Αδαμαντίδου

Οι δυο επιμελητές επέλεξαν να αναδείξουν το εικαστικό του έργο μέσα από τη θεματική που συνδέεται με τη φιλοσοφία του οργανισμού Celadon, τον οποίο συν-ίδρυσαν το 2024 μαζί με την επίσης ιστορικό τέχνης Εύη Τσελίκα και τον καλλιτέχνη Λεόντιο Τουμπουρή.

«Το συνέδριο που διοργάνωσε το Celadon αρχές Φεβρουαρίου με συντονιστές την Εύη και τον Λεόντιο, και με την επιστημονική συνδρομή του Γαβριήλ, του Κωνσταντίνου Ταλιώτη και τη δική μου, έθεσε το πλαίσιο των ενδιαφερόντων μας, τα οποία περιστρέφονται γύρω από τη σχέση τέχνης, φύσης και οικολογίας. Για αυτό και επιλέξαμε να προσεγγίσουμε το έργο του Νικολαΐδη μέσα από αυτό το πρίσμα. Άλλωστε η φύση και η εμπειρία της περιπλάνησης είναι διακριτά στη δουλειά του. Ο Νικολαΐδης ήταν ένας άνθρωπος που ταξίδευε και ζωγράφιζε. Αρχικά στην κυπριακή ύπαιθρο, ως μαθητευόμενος αγιογράφος, και αργότερα στην Ευρώπη, όπου βιοπορίζεται ως καλλιτέχνης δρόμου. Στην Αίγυπτο, όπου εγκαθίσταται μόνιμα το 1924, η σχέση του με τη ζωγραφική εξακολουθεί να ορίζεται από την εμπειρία της περιπλάνησης. Ζώντας “κάτω από μια σκηνή σαν μπεντουβίνος”, όπως αναφέρεται σε εφημερίδες της εποχής, ταξιδεύει στην κοιλάδα του Νείλου και στην έρημο Σαχάρα. Επισκέπτεται το όρος Σινά δυο φορές, το 1927 και το 1930. Στα έργα του από την περιοχή αντικατοπτρίζεται η γοητεία που ασκεί σ’ αυτόν η ιδέα του βιβλικού αχανούς τοπίου, όπου βουνά, βραχώδη και απόκρημνα, διεκδικούν τη διάσταση του υπερβατικού την ίδια στιγμή που λειτουργούν και ως τόποι αναζήτησης προσωπικής λύτρωσης. Στη διάρκεια των ταξιδιών του στην Κύπρο, ο Νίκος Νικολαΐδης συνήθιζε να παραθερίζει στις Πλάτρες, όπου γνωρίζει τον Αιγύπτιο ζωγράφο και αργότερα φίλο του Μοχάμεντ Νάγκι (1888–1956). Στα σχέδιά του, η ορεινή περιοχή του Τροόδους, περισσότερο οικεία και λιγότερο δραματική από το τοπίο στο Σινά, γίνεται τόπος μελέτης και παρατήρησης της φύσης» θα μας πει η Έλενα Πάρπα.

Χωρίς ημερομηνία, Χωρίς Τίτλο, Σινική μελάνη σε χαρτί, 29 x 28.7 εκ. Συλλογή Λώρενς Κυμίση

Άλλωστε, η φιλία του Νικολαΐδη με τον Αιγύπτιο ζωγράφο Μοχάμεντ Νάγκι, προέκυψε και από την έρευνα του Βαλεντίνου Χαραλάμπους, μας λέει η επιμελήτρια. Ο Νάγκι ήταν παντρεμένος με την Κύπρια ποιήτρια Λιλίκα Ταβερνάρη Χρήστου, μητέρα του πρόωρα χαμένου μουσικοσυνθέτη Γιάννη Χρήστου. Ο Βαλεντίνος καταλήγει στο συμπέρασμα ότι πιθανότατα γνωρίστηκαν στις Πλάτρες μεταξύ 1939-1940, όταν ο Νάγκι παραθέριζε εκεί.

Οι επιρροές του από την αγιογραφία

Ο Νικολαΐδης ήταν αυτοδίδακτος, ωστόσο είχε μαθητεύσει ως αγιογράφος και σε αρκετά χωριά της Κύπρου υπάρχουν δικές του αγιογραφίες. «Η επιρροή της βυζαντινής αγιογραφίας είναι διακριτή στις τοπιογραφίες του, όπως στην πρισματική απόδοση των βουνών, αν και την ίδια στιγμή παρατηρούμε ‘δυτικότροπες’ τεχνικές οργάνωσης του χώρου, όπως η εφαρμογή των κανόνων της προοπτικής. Στην έκθεση παρουσιάζονται μαζί έργα του τα οποία εικονίζουν το Τρόοδος και το όρος Σινά. Είναι η πρώτη φορά που θα έχουμε την ευκαιρία να παρατηρήσουμε τα έργα αυτά από κοντά, να τα συγκρίνουμε μεταξύ τους και να εξάγουμε συμπεράσματα για την τεχνοτροπία και την προσέγγισή του καλλιτέχνη», υπογραμμίζει η Έλενα Πάρπα.

Χωρίς ημερομηνία, Δρόμος προς το Τρόοδος, Σινική μελάνη σε χαρτί, 29 x 28.5 εκ. Συλλογή Λώρενς Κυμίση.

Η συγκέντρωση των έργων του για τη διοργάνωση της έκθεσης δεν ήταν καθόλου εύκολη υπόθεση κι αυτό γιατί αρκετά από αυτά είναι διεσπαρμένα, πολλά χαμένα, άλλα σε ιδιωτικές συλλογές. Παρουσιάζονται έργα από την Κρατική Συλλογή Κυπριακής Τέχνης, τη Δημοτική Πινακοθήκη Λεμεσού, την προσωρινή Δημοτική Πινακοθήκη Αμμοχώστου – Δημοτικό Μουσείο Αγίας Νάπας «Θάλασσα», όπως επίσης και από συλλογές ιδιωτών.

Χωρίς ημερομηνία, Δρόμος στο δάσος, Σινική μελάνη σε χαρτί. 30,50 x  30,20 εκ. Συλλογή Μαρίας και Κατερίνας Αδαμαντίδου

Στην έκθεση στο ξενοδοχείο Μινέρβα, το εικαστικό έργο του Νικολαΐδη συνυπάρχει με επιλογές τίτλων από τη βιβλιοθήκη του. Διασώθηκαν από τύχη μαζί με άλλα αντικείμενα το 1972 από την Γιωργούλλα Μαστρή που γνώριζε τον συγγραφέα και ζωγράφο από παιδί. Τα κατάλοιπα αυτά από το αρχείο του Νικολαΐδη, γνωστά ως «αρχείο Μαστρή», διαχειριζόταν για χρόνια η Βούλα Κοκκίνου και πρόσφατα αγοράστηκε από το Παττίχειο Ιστορικό Αρχείο.

«Αυτό το αρχείο περιέχει ορισμένα από τα βιβλία της βιβλιοθήκης του, φωτογραφίες δικές του και προσωπικά του αντικείμενα. Το επίσημο αρχείο του καταστράφηκε με την τουρκική εισβολή το 1974. Το είχε κληρονομήσει ο Στρατής Τσίρκας, ο οποίος τη δεκαετία του ’60  το δώρισε στη Δημοτική Πινακοθήκη Αμμοχώστου. Τρία σχέδια και ένας πίνακας του Νικολαΐδη που επιστράφηκαν το 2020 με πρωτοβουλία της Τεχνικής Επιτροπή για τον Πολιτισμό παρουσιάζονται σήμερα στην έκθεση».

Σελίδα από το Βιβλίο του Μοναχού (έκδοση 1951), το οποίο ο Νικολαΐδης έγραφε «άκακα, αθόλωτα, ατάραχα», όπως σημειώνει ο ίδιος, από το 1920 – 1950. Στο βιβλίο, όπου βασικός θεματικός άξονας είναι η ζωή στο μοναστήρι, όπως την παρατήρησε μέσα από τη διαμονή του στο Σταυροβούνι και στη Μονή της Αγίας Αικατερίνης στο Σινά, η φύση πρωτοστατεί, όπως επίσης και στο ζωγραφικό του έργο. Στην έκθεση, το συγκεκριμένο βιβλίο θα είναι ένα από τα συγγράμματα του Νικολαΐδη που θα συζητηθούν στον κύκλο ανάγνωσης που προγραμματίζεται στο πλαίσιο των εγκαινίων.

Ξεναγήσεις, αναγνώσεις, εργαστήριο σχεδίου και ημερίδα

Το παράλληλο πρόγραμμα της έκθεσης περιλαμβάνει ξεναγήσεις από τους επιμελητές, κύκλο αναγνώσεων με προσκεκλημένους συνεργάτες, εργαστήριο σχεδίου και την ημερίδα «Ποιητική του αρχείου: Δουλεύοντας με καλλιτεχνικά αρχεία και κληροδοτήματα».

ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ: Η συλλογή βιβλίων του Νίκου Νικολαΐδη επιβιώνει αποσπασματικά στο αρχείο Μαστρή, το οποίο πέρασε πρόσφατα στο Παττίχειο Δημοτικό Μουσείο – Ιστορικό Αρχείο. Περιλαμβάνει πεζογραφία, ποίηση και δοκίμια σημαντικών συγγραφέων της ελληνικής και κυπριακής λογοτεχνίας των αρχών του 20ού αιώνα. Στην έκθεση, το εικαστικό έργο του Νικολαΐδη συνυπάρχει με επιλογές τίτλων από το αρχείο Μαστρή, οι οποίες πλαισιώνονται από κύκλο αναγνώσεων με στόχο τη σύνδεση της καλλιτεχνικής με τη λογοτεχνική σύλληψη της φύσης στη δουλειά του, όπως και την αναζήτηση κοινών θεματικών και αισθητικών προβληματισμών στο έργο σύγχρονών του συγγραφέων.

ΕΡΓΑΣΤΗΡΙ ΣΧΕΔΙΟΥ: Με τον Λεόντιο Τουμπουρή. Δήλωση συμμετοχής με e-mail και θέμα «ΕΡΓΑΣΤΗΡΙ ΣΧΕΔΙΟΥ» στο arts.celadon@gmail.com (ονοματεπώνυμο, τηλέφωνο επικοινωνίας). Απευθύνεται σε ενήλικες, η συμμετοχή είναι δωρεάν. Αριθμός συμμετεχόντων: 15 άτομα. Παρέχονται υλικά.

ΗΜΕΡΙΔΑ: «Ποιητική του αρχείου: Δουλεύοντας με καλλιτεχνικά αρχεία και κληροδοτήματα». Αρκετά έργα του Νίκου Νικολαΐδη θεωρούνται σήμερα χαμένα ή μη ανιχνεύσιμα, εγείροντας ουσιαστικά ερωτήματα γύρω από το ζήτημα διατήρησης της υλικής και άυλης κληρονομιάς των καλλιτεχνών, ιδιαίτερα εντός των συνθηκών που ορίζουν την κυπριακή εικαστική δημιουργία: Εκκρεμούν θεσμοί μελέτης και προβολής της πολιτιστικής παραγωγής, όπως η σύσταση κρατικού μουσείου σύγχρονης τέχνης. Τι απομένει από το όραμα και την επίδραση ενός καλλιτέχνη, όταν μεγάλο μέρος του έργου του δεν είναι πλέον προσβάσιμο; Τι είδους ερευνητικές και επιμελητικές προσεγγίσεις μπορούν να αναπτυχθούν ως ανταπόκριση; Και επιπλέον, τι ιστορική γνώση παράγεται στη βάση ασυνέχειας και κενών; Αυτά και άλλα ερωτήματα θα απασχολήσουν την ημερίδα, στην οποία ερευνητές, επιμελητές και καλλιτέχνες συζητούν πρακτικές και εργαλεία διαχείρισης, προστασίας και ανάδειξης καλλιτεχνικών αρχείων και κληροδοτημάτων. Γλώσσα διεξαγωγής: Αγγλικά. Με τη συμμετοχή της Έλενας Παπαδοπούλου, Nadia von Maltzhan, Anna Schäffler, Μαρίνας Σχίζα και Βαλεντίνου Χαραλάμπους, Ιουλίτας Τουμαζή και Άννας Μαρίας Χαραλάμπους.

ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΕΣ ΠΑΡΑΛΛΗΛΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ: Σάββατο 22 Φεβρουαρίου (εγκαίνια): ΞΕΝΑΓΗΣΗ στις 14:00 με τους επιμελητές. ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ στις 15:30. Μαρία Ιωάννου, Σταύρος Σταύρου Καραγιάννης, Ελένη Ξένου και Σωφρόνης Σωφρονίου διαβάζουν Τεύκρο Ανθία, Νίκο Νικολαΐδη και Γιώργο Φιλίππου Πιερίδη. Σάββατο 1 Μαρτίου: ΞΕΝΑΓΗΣΗ στις 12:00 με τους επιμελητές. Κυριακή 2 Μαρτίου: ΕΡΓΑΣΤΗΡΙ ΣΧΕΔΙΟΥ 11:00-16:00 με τον Λεόντιο Τουμπουρή. Σάββατο 8 Μαρτίου: ΞΕΝΑΓΗΣΗ στις 12:00 με τους επιμελητές. ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ στις 15:00 με τις Fisherwomxn (Σέτα Αστραίου Καρύδη, Μύριαμ Γκατ και Ιουλίτα Τουμαζή. Κυριακή 16 Μαρτίου: ΗΜΕΡΙΔΑ στις 11:00. Με τη συμμετοχή των Έλενας Παπαδοπούλου, Nadia von Maltzhan, Anna Schäffler, Μαρίνας Σχίζα και Βαλεντίνου Χαραλάμπους, Ιουλίτας Τουμαζή και Άννας Μαρίας Χαραλάμπους.

Η έκθεση και το παράλληλο πρόγραμμα είναι πρωτοβουλία του Celadon Center for Arts & Ecologies και χορηγείται από το Τμήμα Σύγχρονου Πολιτισμού του υφυπουργείου Πολιτισμού, με την υποστήριξη του Pylon Art & Culture και του Ινστιτούτου Γκαίτε Κύπρου. Σχεδιασμός έκθεσης: Μιχάλης Παυλίδης.

Ελεύθερα 16.2.2025