Η αποκάλυψη της φιγούρας ενός άγνωστου άντρα κάτω από το έργο του Τιτσιάνο «Ecce Homo», το οποίο ανήκει στη συλλογή του Ανδρέα Πίττα, είναι ένα γεγονός παγκοσμίου ενδιαφέροντος που τοποθετεί την Κύπρο στον χάρτη της διεθνούς επιστημονικής και εικαστικής κοινότητας. Ο Νικόλας Μπακιρτζής, καθηγητής και διευθυντής των Εργαστηρίων Χαρακτηρισμού Τέχνης «Ανδρέας Πίττας» (APAC Labs) του Ινστιτούτου Κύπρου, μιλά για την επιστημονική έρευνα, ενώ η Ερατώ Χατζησάββα, πρύτανης της ΑΣΚΤ Αθηνών, για την αναδημιουργία του άγνωστου έργου.

Η έκθεση «Αθέατο βλέμμα: Ανακαλύπτοντας ένα άγνωστο έργο του Τιτσιάνο», η οποία άνοιξε πρόσφατα στη Λεμεσό, παρουσιάζει το πώς αποκαλύφθηκε η φιγούρα ενός άνδρα κάτω από τη σύνθεση Ecce Homo (Ιδού ο άνθρωπος) του Τιτσιάνο, μαζί με τη ζωγραφική αναδημιουργία του. Το κοινό θα «ταξιδέψει» στην εποχή που έζησε και δημιούργησε ο σπουδαίος Βενετσιάνος ζωγράφος και θα θαυμάσει το διάσημο αυτό έργο, αλλά και το έργο που βρίσκεται κάτω από αυτό, όπως το αναδημιούργησε η εικαστικός Ερατώ Χατζησάββα, πρύτανης της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών Αθηνών. Καθοριστική στη μελέτη και ανάλυση του έργου του Τιτσιάνο ήταν η συμβολή των εργαστηρίων APAC Labs του Ερευνητικού Κέντρου Επιστήμης και Τεχνολογίας στην Αρχαιολογία και τον Πολιτισμό (STARC) στο Ινστιτούτο Κύπρου, τα οποία αναπτύσσουν καινοτόμες μεθόδους και τεχνολογίες που έχουν ανοίξει νέα πεδία έρευνας και γνώσης.

Ο διάσημος πίνακας «Ecce Homo», του κορυφαίου Ιταλού ζωγράφου της Αναγέννησης Τιτσιάνο ο οποίος ανήκει στη συλλογή του δρα Ανδρέα Πίττα.

Το έργο του Τιτσιάνο ανήκει στη συλλογή του δρα Ανδρέα Πίττα και χρονολογείται περίπου το 1570, μας εξήγησε ο Νικόλας Μπακιρτζής, διευθυντής των Εργαστηρίων Χαρακτηρισμού Τέχνης «Ανδρέας Πίττας» του Ινστιτούτου Κύπρου. «Ο Τιτσιάνο απεικονίζει τη στιγμή που ο Χριστός, δέσμιος και με το ακάνθινο στεφάνι, παρουσιάζεται στον Πιλάτο και τους δεσμοφύλακες προτού οδηγηθεί προς τον Γολγοθά. Ο καλλιτέχνης τονίζει την ανθρώπινη φύση των παθών του Χριστού. Αυτό το έργο είναι από μια σειρά διαφορετικών εκδοχών με το ίδιο θέμα που έκανε εκείνη την περίοδο ο Τιτσιάνο στο στούντιό του».

-Πώς ανακαλύψατε ότι κάτω από το έργο του σπουδαίου ζωγράφου της Αναγέννησης υπάρχει ένα άλλο πορτρέτο;  Κάποιες πρώτες επιστημονικές εξετάσεις που έγιναν στα Εργαστήρια Ανδρέας Πίττας (APAC Labs) του Ινστιτούτου Κύπρου επιβεβαίωσαν υποψίες ότι κάτω από το έργο o καλλιτέχνης είχε ζωγραφίσει κάτι άλλο. Έγινε μια πρώτη ακτινογραφία που το επιβεβαίωσε. Το έργο που εντοπίσαμε κάτω από το Ecce Homο δεν ήταν ένα προσχέδιο αλλά ένα πλήρως τελειωμένο που αναπαριστά έναν άγνωστο άντρα ο οποίος εμφανίζεται στο γραφείο του. Με το ένα χέρι ακουμπά πάνω σε κάποιο βιβλίο και στο άλλο κρατάει πένα. Άρα είναι κάποιος επαγγελματίας, έμπορος ή τραπεζίτης σ’ έναν πλούσια διακοσμημένο εσωτερικό χώρο.

Το πορτρέτο του άγνωστου άντρα που επαναδημιουργήθηκε από την Ερατώ Χατζησάββα με βάση τα επιστημονικά τεκμήρια.

-Γνωρίζετε γιατί επέλεξε ο καλλιτέχνης να ζωγραφίσει κάτι άλλο πάνω σ’ αυτό;  Ήταν συνηθισμένο εκείνη την εποχή οι καλλιτέχνες να επαναχρησιμοποιούν τους καμβάδες τους και σε κάποιες περιπτώσεις να ζωγραφίζουν πάνω από ένα άλλο έργο. Υποθέτουμε ότι αυτό για κάποιο λόγο δεν έφτασε ποτέ στον προορισμό του, δηλαδή σ’ αυτόν που το παρήγγειλε. Όπως φάνηκε από τις αναλύσεις μας, ο Τιτσιάνο ουσιαστικά γύρισε το έργο 180 μοίρες και ζωγράφισε πάνω σ’ αυτό.

-Πώς πετύχατε να απεικονίσετε το αθέατο έργο; Εδώ στο Ινστιτούτο Κύπρου δημιουργήσαμε ένα πρωτότυπο μηχάνημα σε συνεργασία με τα εργαστήρια του Λούβρου στη Γαλλία, το οποίο είναι μοναδικό στον κόσμο. Με αυτή την προηγμένη τεχνολογία μελετήσαμε προσεκτικά κάθε λεπτομέρεια της στρωματογραφίας και των χρωστικών του έργου και διαπιστώσουμε ότι η σύνθεση «Ιδού ο άνθρωπος» ζωγραφίστηκε απευθείας πάνω στο πορτρέτο. Στόχος μας ήταν να δημιουργήσουμε μια όσο το δυνατόν καλύτερη ψηφιακή αναπαράσταση του κρυμμένου έργου. Γι’ αυτό δώσαμε στην έκθεση τον τίτλο «Αθέατο βλέμμα», ένα βλέμμα που δεν ήταν γνωστό. Το πρόσωπο και η ματιά του του άντρα είναι διαπεραστική, έχει μια ιδιαιτερότητα και είναι πραγματικά ένα ζωγραφικό αριστούργημα.

Η Ερατώ Χατζησάββα και ο Νικόλας Μπακιρτζής μπροστά από το άγνωστο έργο του Τιτσιάνο που εκτίθεται στην έκθεση στις Αποθήκες Παπαδάκη στη Λεμεσό.

-Υπάρχει κάποια σύνδεση ανάμεσα στα δυο έργα; Η ιδιαιτερότητα της συμβολής μας είναι ότι εντοπίσαμε κάποια ζωγραφικά στοιχεία, γραμμές και σχήματα του πρώτου έργου, τα οποία επαναχρησιμοποιήθηκαν δημιουργικά στη νέα σύνθεση. Κάναμε την πολύ λογική υπόθεση ότι μόνο ο επικεφαλής καλλιτέχνης παίρνει τέτοια πρωτοβουλία και έχει την αυτοπεποίθηση να ζωγραφίσει απευθείας και να χρησιμοποιήσει στοιχεία του προηγούμενου έργου. Παρουσιάσαμε αυτά τα αποτελέσματα και τα αποδέχθηκαν οι ιστορικοί τέχνης, οι οποίοι επιβεβαίωσαν την αξία και σημασία του έργου. Έτσι, κρίναμε ότι πρέπει να αναδειχθεί η σημασία του σε σχέση με τα υπόλοιπα έργα αυτού του τύπου.

-Η εικαστικός Ερατώ Χατζησάββα αναδημιούργησε ζωγραφικά αυτό το «αθέατο» έργο. Πώς εξελίχθηκε η συνεργασία σας; Στόχος μας ήταν να αναπτύξουμε ένα διάλογο ανάμεσα στην τέχνη και την επιστήμη, με σκοπό η κ. Χατζησάββα να επαναδημιουργήσει στον καμβά το πορτρέτο του άγνωστου άντρα. Η κ. Χατζησάββα πήρε όλα τα επιστημονικά αποτελέσματα και την πλήρη ψηφιακή εικόνα του έργου και δημιούργησε μια δικιά της ερμηνεία. Ακολούθησε τα βήματα της επιστήμης για να προκύψει ακόμη μια ανθρώπινη δημιουργία. Στην έκθεση, το κοινό μπορεί να παρακολουθήσει τη μεθοδολογία μας και κάποια από τα μηχανήματα που χρησιμοποιήσαμε. Ο επισκέπτης θα δει πώς ξεκινήσαμε με την επιφάνεια, πώς αρχίσαμε να μελετούμε με το μικροσκόπιο και άλλες τεχνικές τη στρωματογραφία, και πώς καταλήξαμε στο διεισδυτικό έργο που δημιούργησε η κ. Χατζησάββα.

-Αυτή η αποκάλυψη ανοίγει τον δρόμο και για μελέτη άλλων έργων του Τιτσιάνο; Είναι γνωστό στην ιστορία της τέχνης και της συντήρησης ότι ο Τιτσιάνο επαναχρησιμοποιούσε τους καμβάδες του. Η μεθοδολογία που χρησιμοποιήσαμε και ο νέος ειδικός σαρωτής  που αναπτύξαμε με τα εργαστήρια στο Λούβρο ανοίγει τον δρόμο για τη μελέτη κάθε λογής ζωγραφικού έργου, όχι μόνο του Τιτσιάνο. Είναι κινητό το μηχάνημα αυτό και το χρησιμοποιούμε σε βυζαντινές εικόνες εκκλησιών του Τροόδους και σε πλήθος άλλων έργων, όπως έργα του Ελ Γκρέκο. Έχουμε προγραμματισμένο ένα ταξίδι για αναλύσεις στη Γαλλία αλλά και στο μουσείο Μπενάκη στην Ελλάδα. Πρόσφατα, σε συνεργασία με το Λεβέντειο Δημοτικό Μουσείο, κάναμε μια πρώτη ανάλυση σε ένα πορτρέτο της Αικατερίνης Κορνάρο.

Το άγνωστο έργο του Τιτσιάνο αποτυπώθηκε αρχικά μέσα από την πρωτοποριακή χρήση τεχνολογίας.

-Προγραμματίζετε να παρουσιάσετε τη συγκεκριμένη έκθεση και στο εξωτερικό; Προγραμματίζουμε η δουλειά που κάναμε με το έργο του Τιτσιάνο να μεταφερθεί την επόμενη χρονιά στο Chateau de Chantilly, το οποίο ανήκει στο Institut de France και βρίσκεται έξω από το Παρίσι. Θα συνδυάσουμε το συγκεκριμένο με ένα άλλο έργο του Τιτσιάνο του ίδιου τύπου το οποίο βρίσκεται εκεί. Στόχος μας είναι να συνομιλήσουν τα δύο έργα και να συγκριθούν οι επιστημονικές αναλύσεις τους. Θα είναι μια μοναδική έκθεση. Το μουσείο αυτό στεγάζεται σε ένα από τα γνωστότερα κάστρα της Γαλλίας και έχει μια σημαντική παγκοσμίως συλλογή έργων, τα οποία όμως δεν φεύγουν ποτέ από το Chateau de Chantilly. Θεωρώ ότι θα είναι πολύ σημαντική η συγκριτική μελέτη και δημοσίευση της δουλειάς μας με άλλα έργα του Τιτσιάνο.

-Στα πλάνα σας είναι η διοργάνωση μιας έκθεσης για το αθέατο έργο του Τιτσιάνο. Ποιο είναι το σκεπτικό της; Έπειτα από εισήγηση του κ. Ανδρέα Πίττα, θέλουμε να προχωρήσουμε στην προκήρυξη διαγωνισμού ώστε και άλλοι καλλιτέχνες να δημιουργήσουν έργα με βάση την επιστημονική έρευνα και να «συνομιλήσουν» με το έργο του Τιτσιάνο. Το open call θα αφορά και καλλιτέχνες από τον διεθνή χώρο. Προσπάθειά μας είναι κάποιες από αυτές τις επιστημονικές ανακαλύψεις να τις μοιραζόμαστε με άλλους χώρους από άλλα πεδία. Θα συνεργαστούμε και με το ΤΕΠΑΚ και το Τμήμα Καλών και Εφαρμοσμένων Τεχνών για να οργανώσουμε εξειδικευμένες επισκέψεις αλλά και συζητήσεις για την ιστορία της τέχνης, την τεχνολογία, τη συντήρηση και τη μουσειολογία.

Ερατώ Χατζησάββα: Θαυμάζω το συναίσθημα που μεταδίδει ο Τιτσιάνο στο έργο του

Η Ερατώ Χατζησάββα, σχολιάζοντας στον «Φ» τη συνεργασία της με τον Δρ Ανδρέα Πίττα, Πρόεδρο του Διοικητικού Συμβουλίου του Οργανισμού Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης – Λεμεσός 2030, ανέφερε ότι η πρόταση να ζωγραφίσει τον άγνωστο άντρα, που ανακαλύφθηκε κάτω από τον πίνακα του Τιτσιάνο «Ecce Homo», αποτέλεσε για την ίδια μια δημιουργική πρόκληση. Τόνισε μάλιστα ότι το έργο που παρουσίασε δεν αποτελεί απλή αντιγραφή του πρωτότυπου, αλλά επαναδημιουργία του, με σκοπό να αποκαλύψει αυτό που είχε καλυφθεί από τον αρχικό πίνακα.

Η Ερατώ Χατζησάββα εικαστικός και Πρύτανης της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών της Αθήνας αναδημιούργησε το πορτρέτο ενός άνδρα, το οποίο ανακαλύφθηκε κάτω από το Ecce Homo.

Πώς κατέληξε όμως στο τελικό πορτρέτο του άγνωστου άντρα; «Αρχικά, ήρθα σε επαφή με την ομάδα του Ινστιτούτου και τον Νικόλα Μπακιρτζή, διευθυντή των εργαστηρίων APAC Labs, και εντυπωσιάστηκα από τις επιστημονικές αναλύσεις που μου προσέφεραν. Η ομάδα είναι εξαιρετική και μου έχει παραδώσει πολύ χρήσιμο υλικό. Είναι εντυπωσιακό το πόσο καθαρή έγινε η εικόνα με τη χρήση του νέου εξοπλισμού. Με βάση τις γνώσεις και την εμπειρία που διαθέτω, συγκέντρωσα όλα τα δεδομένα και επαναδημιούργησα το έργο. Χρειάστηκε να ερευνήσω πώς ο καλλιτέχνης έλυσε τις φόρμες και πώς απέδωσε την πλαστικότητα του προσώπου του πορτρέτου. Έκανα εκτενή έρευνα στην Αγγλία, παρακολουθώντας από κοντά τα έργα του Τιτσιάνο στα μουσεία της χώρας. Μελέτησα πώς ο καλλιτέχνης δημιουργούσε τα χέρια, τα μάτια, τις φωτεινές επιφάνειες και το τριχωτό της κεφαλής. Επίσης, μελέτησα την αφήγηση που κάνει σε αντρικά πορτρέτα, τη σχέση των ρούχων με το χρώμα, την πλαστική φόρμα και την τεχνική του. Η έρευνα για το χρωματολόγιο έγινε με τη βοήθεια δύο φοιτητών μου από την ΑΣΚΤ».

Η κ. Χατζησάββα θεωρεί ότι ο Τιτσιάνο ζωγράφισε το πορτρέτο του άγνωστου άντρα χωρίς να κάνει λευκή επίστρωση στον καμβά, επιλέγοντας να δουλέψει απευθείας στον καμβά, χωρίς να τον επηρεάζει το έργο από κάτω. «Αυτό σημαίνει ότι το έργο δεν το έκανε κάποιος βοηθός, αλλά ο ίδιος ο Τιτσιάνο. Το να  επαναζωγραφιζουν τα έργα που δεν τους άρεσαν ήταν σύνηθες. Πρόκειται για μια πρακτική που ακολουθούσαν οι καλλιτέχνες όχι μόνο στην Αναγέννηση αλλά και στη σύγχρονη εποχή. Και αυτή η μέθοδος χρησιμοποιούνταν για λόγους οικονομίας, αφού οι περισσότεροι καλλιτέχνες της εποχής δεν είχαν πολλά χρήματα».

Το πορτρέτο που αναδημιούργησε η κ. Χατζησάββα απεικονίζει έναν μεσήλικα άντρα. Όπως εξήγησε, η διαδικασία της δημιουργίας του απαιτούσε αρκετά προσχέδια και πολλές δοκιμές, ειδικά για τα μάτια και τα χέρια, προτού καταλήξει στο τελικό έργο. «Η έρευνά μου διήρκεσε δύο χρόνια. Το έργο που παρουσιάζεται τώρα στην έκθεση στη Λεμεσό είναι ακόμα σε εξέλιξη. Δηλαδή, αυτό που βλέπετε τώρα αντιπροσωπεύει το 80% της δουλειάς μου, και παραμένει μια ανοιχτή έρευνα για το υπόλοιπο 20%. Έχω στόχο να διατηρηθεί η συνέπεια στη διαδικασία. Κάθε σχέδιο και πινελιά έγιναν μέρος ενός διαλόγου ανάμεσα στο παρελθόν και το παρόν, δημιουργώντας μια γέφυρα που συνδέει γενιές καλλιτεχνών με το κοινό».

Όταν ρωτήθηκε για το τι θαυμάζει στο έργο του Τιτσιάνο, η κ. Χατζησάββα ανέφερε: «Θαυμάζω το συναίσθημα και την εκφραστικότητα που καταφέρνει να μεταδώσει στον θεατή. Βλέποντας τον Χριστό στο «Ecce Homo», νιώθεις δέος, κάτι που δεν είναι εύκολο να επιτύχει κανείς. Επίσης, θαυμάζω το γεγονός ότι ο Τιτσιάνο κατάφερε να επιβιώσει από την τέχνη του σε μια τόσο δύσκολη εποχή».

Κλείνοντας τη συζήτηση μας, η κ. Χατζησάββα επαίνεσε την σημαντική συμβολή του Δρ Ανδρέα Πίττα στον διάλογο μεταξύ επιστήμης και τέχνης: «Αυτό που κάνει ο Δρ Πίττας απαιτεί μεγάλη αγάπη για την τέχνη και τον τόπο του. Είμαστε πολύ τυχεροί για την υποστήριξή του στην επιστήμη και την τέχνη. Δεν είναι ο συλλέκτης που διατηρεί το έργο μόνο για τον εαυτό του, αλλά το μοιράζεται με τον κόσμο, καθιστώντας το προσβάσιμο σε όλους».

Ελεύθερα 2.2.2025