Σπάνιο υλικό με 377 έργα από το αρχείο του Χριστόφορου Σάββα παραδόθηκαν από τον κατεχόμενο Μαραθόβουνο στον εικαστικό και συλλέκτη Χαράλαμπο Σεργίου μέσω Τουρκοκύπριου φίλου του. Η Ελένη Νικήτα που μελέτησε το αρχείο ρίχνει φως σε άγνωστες πτυχές του έργου του Σάββα μέσα από την έκδοση «Απλά – Περίπλοκα – Αόρατα» της Λεβεντείου Πινακοθήκης. Το βιβλίο, που είναι και η τελευταία ερευνητική δουλειά της, παρουσιάστηκε πρόσφατα σε μια εκδήλωση στη μνήμη της, λίγο μετά το θάνατό της.
Το 2020 ο εικαστικός και συλλέκτης Χαράλαμπος Σεργίου παρέλαβε από ένα Τουρκοκύπριο φίλο του ένα πορτφόλιο με διάφορα έργα από καλλιτέχνες της Κύπρου και του εξωτερικού, που προήλθε από τα κατεχόμενα. Εκείνη την περίοδο, όπως θυμάται, είχαν ανοίξει τα οδοφράγματα στην Αμμόχωστο και συζητούσε μαζί του για το τραύμα της τουρκικής εισβολής, την απώλεια του πατρικού σπιτιού του μαζί με όλη του την περιουσία και τις αναμνήσεις από τα παιδικά του χρόνια. «Ο φίλος μου είχε πει ότι κατανοούσε γιατί δεν θέλω να πηγαίνω στα κατεχόμενα και πως αν ήταν στη θέση μου το ίδιο θα έκανε. Θέλοντας να μου επιστρέψει κάτι, μου χάρισε το πορτφόλιο με τα έργα Κυπρίων και Ελλήνων καλλιτεχνών. Όταν τα άνοιξα, ο πρώτος άνθρωπος που σκέφτηκα να τα δείξω ήταν η Ελένη Νικήτα, η οποία διαπίστωσε ότι όλοι οι καλλιτέχνες σχετίζονταν με κάποιο τρόπο με τον Χριστόφορο Σάββα. Έτσι, μου εισηγήθηκε να πάρω περισσότερες πληροφορίες από τον Τουρκοκύπριο φίλο μου, ο οποίος ζει μόνιμα στο εξωτερικό. Όταν τον ρώτησα ξανά για την προέλευση των έργων, μου είπε “θα σου μιλήσω γι’ αυτά σε μια επόμενη συνάντησή μας”. Λίγες μέρες αργότερα κατέφτασε στο σπίτι μου ένα φορτηγό με πολλά έργα σε κιβώτια, μαζί με ένα γράμμα στο οποίο ο φίλος μας μου έλεγε ότι αυτό το υλικό “μεταφέρεται από μια οικογένεια σε μια άλλη”. Όπως μου εξήγησε, τα έργα βρίσκονταν στο υπόγειο του εξοχικού του πατέρα του έξω από τον κατεχόμενο Μαραθόβουνο. Ο Χριστόφορος Σάββα, που καταγόταν από τον Μαραθόβουνο, είχε αναπτύξει μια δυνατή πνευματική σχέση με τον πατέρα του φίλου μου, τον «Μ», ο οποίος εκτιμούσε πολύ το έργο του».
Η ΣΥΜΦΩΝΙΑ ΜΕ ΤΟΝ ΤΟΥΡΚΟΚΥΠΡΙΟ
Τα κιβώτια, όπως μας εξήγησε ο Χαράλαμπος Σεργίου, έκρυβαν ένα πολύτιμο θησαυρό: Περιλάμβαναν 172 έργα του Χριστόφορου Σάββα, αλλά και 57 έργα Κυπρίων και ξένων καλλιτεχνών που ανήκαν στη συλλογή του καλλιτέχνη. Μαζί με τα έργα ο Σεργίου βρήκε και μια πρωτότυπη συμφωνία -γραμμένη στα αγγλικά- μεταξύ του Σάββα και του πατέρα του φίλου του, που υπογράφηκε στη Λευκωσία στις 12 Φεβρουαρίου 1968. Στη συμφωνία αυτή αναφέρεται ότι ο Σάββα συναινούσε να πωλήσει στον «Μ» 229 αντικείμενα από την προσωπική του συλλογή. Το ύψος του ποσού που συμφωνήθηκε ήταν 5.725 βρετανικές λίρες. Επίσης στη συμφωνία προβλέπεται το εξής: Εάν ο Σάββα, ως πωλητής, συνεχίζει να βρίσκεται σε καλή φυσική και πνευματική κατάσταση μέχρι τον Φεβρουάριο του 1973, τότε διατηρεί το δικαίωμα να αγοράσει πίσω όλα ή μέρος των αντικειμένων που περιέχονται στους δύο καταλόγους.
Μετά την επιστροφή των 219 έργων τέχνης από την Αμμόχωστο το 2020, μέσω της Δικοινοτικής Τεχνικής Επιτροπής για τον Πολιτισμό, είναι η δεύτερη φορά που επιστρέφονται έργα από τα κατεχόμενα στις ελεύθερες περιοχές, ανοίγοντας μια νέα σελίδα στην ιστορία της κυπριακής τέχνης. Αυτή τη φορά χάρη στην ευαισθησία ενός Τουρκοκύπριου να τα παραδώσει σε έναν Ελληνοκύπριο, τον συλλέκτη και εικαστικό Χαράλαμπο Σεργίου. Το γεγονός αυτό δίνει ελπίδες για την ανεύρεση και άλλων έργων που βρίσκονται φυλαγμένα κάπου στις κατεχόμενες περιοχές.
«ΕΝΙΩΣΑ ΜΕΓΑΛΗ ΕΥΘΥΝΗ ΓΙΑ ΤΑ ΕΡΓΑ ΑΥΤΑ»
Τι σκέφτηκε όμως ο Σεργίου όταν βρέθηκε μπροστά σ’ αυτό το σπάνιο υλικό; «Έπαθα σοκ στην αρχή. Ως συλλέκτης, έχω την τάση να ελέγχω τη διαδικασία και να αναζητώ εγώ τα έργα. Το να έρθει να με βρει σπίτι μου όλο αυτό το υλικό ανατρέπει τον τρόπο που δουλεύω ως συλλέκτης. Ήταν πολύ δύσκολο να το διαχειριστώ. Ένιωσα μια μεγάλη ευθύνη, επειδή ήδη διαχειρίζομαι ένα μεγάλο μέρος της συλλογής του Γκλυν Χιουζ. Το συζήτησα με την οικογένεια μου και αποφασίσαμε ότι δεν ήταν σωστό να το χειριστούμε εμείς, εφόσον δεν είμαστε ειδικοί. Έτσι, απευθυνθήκαμε στην Ελένη Νικήτα, η οποία μελετούσε το έργο του Σάββα και ήταν ο κατάλληλος άνθρωπος να ερευνήσει και να αναδείξει το υλικό. Ανοίξαμε τα κιβώτια μαζί με την Ελένη, ένα-ένα. Ήταν από τις πιο ωραίες στιγμές που περάσαμε μαζί».
Όλος αυτός ο μοναδικός πλούτος, έπρεπε να προστατευθεί, να ταξινομηθεί, να φυλαχθεί σε κατάλληλο χώρο και να μελετηθεί, ήταν η γνώμη της Ελένης Νικήτα, ένα έργο που δεν θα μπορούσε να γίνει χωρίς τη βοήθεια ειδικών. «Έτσι, απευθύναμε σχετική πρόταση στη Λεβέντειο Πινακοθήκη να αναλάβει το σύνολο των εργασιών. Η ανταπόκριση ήταν θετική. Η Πινακοθήκη θα αναλάμβανε όλο το έργο της μελέτης, το οποίο θα κατέληγε σε σχετική έκδοση και οργάνωση έκθεσης», θυμάται ο Σεργίου. Η έκδοση με τίτλο «Απλά – Περίπλοκα – Αόρατα» παρουσιάστηκε πρόσφατα στη Λεβέντειο Πινακοθήκη στη μνήμη της Ελένης Νικήτα που πέθανε πρόσφατα. Ήταν η τελευταία έρευνα και μελέτη της, πάνω στην οποία δούλευε τα τελευταία τρία χρόνια. Η έκθεση προγραμματίζεται για το φθινόπωρο του 2025.
Η ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΩΝ ΕΡΓΩΝ
Όπως σημειώνει στην έκδοση η Νικήτα, έχοντας στα χέρια τους αυτό το σπάνιο υλικό, άρχισαν με τον Σεργίου να ελέγχουν αν η αρίθμηση των έργων συμφωνούσε με τους δύο καταλόγους που είχε ετοιμάσει ο Σάββα. Όλη η διαδικασία, που κράτησε αρκετές μέρες, βιντεογραφείτο από τον Άδωνη Σεργίου, τον μεγάλο γιο του Χαράλαμπου. «Στο βίντεο καταγράφηκαν και οι πρώτες μας αντιδράσεις: Τα επιφωνήματα χαράς μπροστά σε κάθε νέο εύρημα, τα σχόλιά μας στην αποκάλυψη καινούργιων στοιχείων για τη ζωή, το έργο και τις σκέψεις του Σάββα – πράγματα που μάλλον δεν μοιραζόταν εύκολα με άλλους», λέει. Όμως οι εκπλήξεις δεν είχαν τελειώσει. Ως άνθρωπος φιλότεχνος και ευαίσθητος, ο φίλος του Χαράλαμπου αποφάσισε να δωρίσει στον Ελληνοκύπριο φίλο του, εκτός από τα 229 έργα των δύο καταλόγων, 148 ακόμα έργα και αντικείμενα του Σάββα από τη συλλογή του πατέρα του, τα οποία είχαν παραμείνει στο πατρικό του σπίτι: Σχέδια, ακουαρέλες, μελέτες, λάδια, έργα μικτής τεχνικής, κατασκευές, μικρά γλυπτά, κολάζ, βιβλία και σημειώσεις του καλλιτέχνη.
Η Κατερίνα Στεφανίδου, υποδιευθύντρια της Λεβεντείου Πινακοθήκης, εργάστηκε στο πλευρό της Ελένης Νικήτα κατά τη διάρκεια των τριών χρόνων της μελέτης του υλικού. «Η Ελένη ήταν πολύ ενθουσιασμένη με αυτό το πρότζεκτ και ήθελε πάρα πολύ να το υλοποιήσει. Ξεκινήσαμε να επεξεργαζόμαστε το υλικό στις αρχές του 2021. Θυμάμαι πόσο χαιρόταν κάθε φορά που ανοίγαμε ένα κιβώτιο. Η Ελένη γνώριζε πολύ καλά το έργο του Σάββα και έβρισκε εύκολα από ποια δεκαετία ήταν τα περισσότερα έργα, διαφορετικά θα χρειάζονταν πολλά χρόνια γι’ αυτό. Με αυτή την έρευνα ολοκληρώνεται η εικόνα που έχουμε για το έργο του Σάββα. Η έκδοση, με τη μελέτη και έρευνα της Ελένης, θα αλλάξει εντελώς τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε την ιστορία της τέχνης στην Κύπρο σε σχέση με τον Σάββα. Όπως μας έλεγε η ίδια, ο Σάββα δεν ήταν από εκείνους τους καλλιτέχνες που έγραφε για τη δουλειά του ή έδινε συνεντεύξεις. Μέσα από αυτό το αρχείο βλέπουμε τις σημειώσεις του και τις ιδέες του που αποκαλύπτουν πολλά για το έργο του, τον τρόπο που σκεφτόταν. Επίσης φαίνεται πως ήταν ένας άνθρωπος με απίστευτο χιούμορ», θα μας πει η Κατερίνα Στεφανίδου. Όπως επισημαίνει, στο αρχείο υπάρχουν και έργα άλλων καλλιτεχνών από την Κύπρο και την Ελλάδα με τους οποίους φαίνεται ότι έκανε ανταλλαγές. «Υπάρχουν, για παράδειγμα, έργα του Βότση, του Βίκτωρα Ιωαννίδη, του Γκλυν Χιουζ, του Νίκου Χατζηκυριάκου Γκίκα και άλλων».
ΝΕΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΙΕΣ
Στον επίλογο της έκδοσης, η Ελένη Νικήτα αναφέρει ότι το άγνωστο μέχρι πρότινος υλικό που ήρθε στο φως «φανέρωσε καινούργια στοιχεία που βοηθούν στην πληρέστερη κατανόηση του έργου του [Σάββα] και της σημασίας του στην πορεία της σύγχρονης κυπριακής τέχνης. Ταυτόχρονα, το αρχειακό αυτό υλικό παρέχει τροφή προς σκέψη για νέες προσεγγίσεις, ερμηνείες και αφηγήσεις της ιστορίας της τέχνης στον τόπο μας για τις δεκαετίες 1950-1960». Επισημαίνει επίσης ότι η δημοσιοποίηση του υλικού προσφέρει τη δυνατότητα στους μελλοντικούς ερευνητές του να προχωρήσουν στις δικές τους ερμηνείες. «Αισθάνομαι τυχερή που είμαι η πρώτη επισκέπτρια του συγκεκριμένου αρχείου. Εύχομαι οι δικές μου διαπιστώσεις να δώσουν σπόρους για περαιτέρω έρευνα, συμπληρώνοντας κάποια από τα πολλά κενά που παρατηρούνται στη μελέτη της ιστορίας της σύγχρονης κυπριακής τέχνης», σχολιάζει. Σημειώνει ακόμη ότι, μελετώντας το αρχείο, είχε πάντα την εντύπωση ότι ο Σάββα βρισκόταν παρών εκεί, δίπλα της. «Παρόλο που δεν τον είχα γνωρίσει προσωπικά, ένιωθα μια μεγάλη οικειότητα μαζί του» υπογραμμίζει.
Όπως επισημαίνει η Ελένη Νικήτα, σε ένα χειρόγραφό του ο Σάββα μιλά για «τους τρεις αναβαθμούς της πνευματικότητας του ανθρώπου: Τα απλά, τα περίπλοκα και τα αόρατα πράγματα.» Το υψηλότερο, όπως αναφέρει, επίπεδο πνευματικότητας είναι «όταν τα πράγματα γίνονται αόρατα και τον πρωταρχικό ρόλο διαδραματίζει το ανθρώπινο πνεύμα».
Η σύνδεση του Σάββα με τον Τουρκοκύπριο «Μ»
Κάτω από ποιες συνθήκες ο Σάββα προχώρησε σε αυτή τη συμφωνία με τον Τουρκοκύπριο «Μ» και ποια ήταν η σχέση τους; Η Ελένη Νικήτα εξηγεί στον πρόλογο της έκδοσης: «Βρισκόμαστε στον Φεβουάριο του 1968. Ο Σάββα είχε ήδη επιλεγεί να εκπροσωπήσει μαζί με άλλους καλλιτέχνες την Κύπρο στην 34η Μπιενάλε Βενετίας, η οποία θα άνοιγε στις 20 Ιουνίου. Από κάποιο καιρό πριν αντιμετώπιζε σοβαρά προβλήματα υγείας και φαίνεται ότι το τελευταίο διάστημα, λόγω της εντατικής προετοιμασίας του για την Μπιενάλε και της εργασίας του το βράδυ στην ταβέρνα του, η υγεία του είχε επιδεινωθεί σοβαρά. Η οικονομική του κατάσταση ήταν, όπως πάντα, κακή και έπρεπε να εξασφαλίσει χρήματα τόσο για το ταξίδι στη Βενετία, μια καλλιτεχνική ενημερωτική περιοδεία στην Ευρώπη που πολύ ονειρευόταν, όσο και για τα έξοδα που συνεπαγόταν η αναμενόμενη γέννηση του δεύτερου παιδιού του. Έτσι προσέτρεξε στον καλό του Τουρκοκύπριο φίλο “Μ” και –όπως αποδεικνύεται στη συνέχεια– έναν από τους σπουδαιότερους συλλέκτες έργων του, προσφέροντάς του για αγορά τις προσωπικές του συλλογές. Ο φίλος του ανταποκρίθηκε με ένα σημαντικό για την τότε εποχή ποσό.
»Από πληροφορίες που συλλέξαμε από τον γιο του “Μ”, προκύπτει πως με τον συγκεκριμένο Τουρκοκύπριο γνωρίστηκαν στο Λονδίνο, όταν ο Σάββα σπούδαζε εκεί. Όταν στη συνέχεια επέστρεψε στην Κύπρο και άνοιξε την γκαλερί Απόφαση, συναντιόταν συχνά μαζί του. Ο φίλος του, ως παθιασμένος λάτρης της τέχνης και συλλέκτης, είχε γίνει ένας από τους τακτικούς πελάτες της γκαλερί. Από σημειώσεις του Σάββα που ανασύρθηκαν από το υλικό που βρίσκεται στη διάθεσή μας, συνάγεται ότι είχαν αναπτύξει και μια πνευματική φιλία, γεγονός που τους επέτρεπε να συζητούν διάφορα θέματα πέρα από αυτά της πεζής καθημερινότητας: Θέματα όχι μόνο περί τέχνης, αλλά και ευρύτερου φιλοσοφικού ενδιαφέροντος. Επίσης, φαίνεται ότι ο Τουρκοκύπριος φίλος του πρέπει να νοιαζόταν πολύ για τον Σάββα και φρόντιζε να του εξασφαλίζει προς βιοπορισμό και κάποιες δουλειές, όπως εικονογραφήσεις βιβλίων».
Ελεύθερα 12.1.2025
