Για πρώτη φορά εκτίθενται συγκεντρωμένα όλα τα έργα του εμβληματικού καλλιτέχνη που αναπαριστούν το Γυναικοπάζαρο, μαζί με τα έργα των «Σκληρών Χρόνων», στη Λεβέντειο Πινακοθήκη. Παράλληλα παρουσιάζεται η έκθεση «Αντικατοπτισμοί» με έργα εννέα σύγχρονων καλλιτεχνών. Με αυτές τις δυο εκθέσεις η Λεβέντειος Πινακοθήκη γιορτάζει τα 10χρονά της, παρουσιάζοντας ταυτόχρονα νέες οπτικές και αφηγήσεις για την Κύπρο με αφορμή την επέτειο για τα 50 χρόνια από το πραξικόπημα και την εισβολή.
Λουκία Λοΐζου Χατζηγαβριήλ: Ο τόπος εξακολουθεί να ζει τους «Σκληρούς χρόνους»
Στην έκδοση με τίτλο «Κάνθος. Στο μεταίχμιο της Ιστορίας» που κυκλοφόρησε με αφορμή την έκθεση, η διευθύντρια της Λεβεντείου Πινακοθήκης κ. Λουκία Χατζηγαβριήλ σημειώνει: «Το 1995, στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού Πολιτιστικού Μήνα, γνώρισα τη σειρά έργων του Τηλέμαχου Κάνθου με θέμα το Γυναικοπάζαρο. Έργα μοναδικά, ζωντανά, γεμάτα χρώματα, κίνηση, ζωή. Έργα που μετέφεραν στον θεατή το παζάρι άλλων εποχών, ειδικά το Γυναικοπάζαρο, όπου κάθε Παρασκευή από το χάραμα μέχρι τη δύση του ηλίου οι γυναίκες της Κύπρου μαζεύονταν για να πουλήσουν τα δικά τους εργόχειρα, τα γλυκά, την παραγωγή τους. Ήταν ο χώρος σύναξης χωρίς προκαταλήψεις και διαχωρισμούς Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων. Μαζί με εκείνα τα έργα είχαν εκτεθεί πολλά τετράδια με σχέδια του καλλιτέχνη. Είναι ακριβώς η σειρά έργων με τον τίτλο “Γυναικοπάζαρο” ένας από τους δύο πυλώνες που στηρίζει και αναπτύσσει η έκθεση αυτή. Ο δεύτερος είναι η σειρά έργων με τον γενικό τίτλο “Σκληροί Χρόνοι”, που ξεκίνησε να σχεδιάζει και να ζωγραφίζει μετά το 1960, ιδίως μετά το 1974 – δύσκολα, σκληρά και τραγικά χρόνια που σημάδεψαν τον τόπο μας και τον κόσμο μας. Η θεματική αυτή είναι που φέρνει κατ’ ουσίαν και τον δημιουργό της, τον Κάνθο, στο μεταίχμιο της Ιστορίας, δίνοντας τον τόνο για τούτο το αφιέρωμα στον σπουδαίο εικαστικό της πρώτης γενιάς της σύγχρονης κυπριακής τέχνης. Με αφορμή τη συμπλήρωση 30 χρόνων, το 2023, από τον θάνατό του και με τη θεματολογία που επιλέξαμε να παρουσιάσουμε, θέλουμε να τιμήσουμε τη μνήμη του και παράλληλα να υπενθυμίσουμε ότι, 50 χρόνια μετά την τουρκική εισβολή, ο τόπος εξακολουθεί να ζει τους “σκληρούς χρόνους”, εξακολουθεί να θυμάται – “δεν ξεχνά”».
Ελένη Κάνθου: Ρωμιές και Τούρκισσες στο γυναικοπάζαρο
Το 1942 ο Τηλέμαχος Κάνθος πηγαινοερχόταν από την Αμμόχωστο, όπου δούλευε ως καθηγητής, στη Λευκωσία για να κάνει τα σκηνικά και κοστούμια για το πρώτο κυπριακό θέατρο που ιδρύθηκε από τον Κώστα Μόντη, τον Αχιλλέα Λυμπουρίδη και τον Φοίβο Μουσουλίδη. Εκείνη την περίοδο, μας λέει η κόρη του Ελένη, του τράβηξε το ενδιαφέρον ο κόσμος και το κέντρο της Λευκωσίας. «Στο σημείο που ήταν αργότερα το ζαχαροπλαστείο Hurricane είχαν κάποτε η γιαγιά του και οι αδελφές της το σπίτι τους. Δίπλα γινόταν κάθε Παρασκευή το Γυναικοπάζαρο, ένα πολύχρωμο πανηγύρι στο οποίο κυρίως γυναίκες, Ρωμιές και Τούρκισσες, πουλούσαν τα προϊόντα τους. “Ένας κόσμος όμορφος να τον πίνεις στο ποτήρι”, έλεγε ο Κάνθος. Αθέατος, μην τυχόν αντιδρούσαν τα ακούσια μοντέλα του, έκανε εκεί εκατοντάδες σχέδια και ακουαρέλες –ολοκληρωμένα έργα τα περισσότερα– με τη φρεσκάδα, την αμεσότητα και τη ζωντάνια που τους προσδίδει η εκ του φυσικού πρόσληψη των χαρακτήρων», σημειώνει η κ. Ελένη.
«Δεκαετίες αργότερα θα μετέφερε τους κραδασμούς της ζωής και της συγκίνησης που ένιωσε τότε σε επτά μεγάλων διαστάσεων συνθέσεις, στις οποίες συνδυάζει αφαίρεση και σχηματοποίηση με μια ευρεία χρωματική γκάμα. Είχε προηγηθεί, το 1949, ένα μικρούτσικο λάδι σε πεπιεσμένο χαρτί, όμως η σειρά μεγάλων ελαιογραφιών ξεκίνησε το 1967, λίγα χρόνια προτού αρχίσει και ο Διαμαντής να ζωγραφίζει τον “Κόσμο της Κύπρου”, αλλά διακόπηκε βίαια από την εισβολή μετά το “Γυναικοπάζαρο ΙΙΙ” του 1973».
Μετά τα τραγικά γεγονότα του 1974, σχολιάζει η κόρη του, η ευδαιμονία του χρώματος δεν ταίριαζε τότε στη διάθεση του καλλιτέχνη, ο οποίος επέλεξε ενσυνείδητα από το 1976 έως το 1978 να εγκύψει σε μεγάλων διαστάσεων ξύλα για να δώσει –με το μαυρόασπρο της ξυλογραφίας και με επίκεντρο τον ανθρώπινο πόνο– τη μαρτυρία και τη διαμαρτυρία του ενάντια σε κάθε πόλεμο».
Στον απόηχο της εισβολής, ο Κάνθος εξήγησε πώς επηρεάστηκαν η δημιουργικότητα και η εικαστική του προσέγγιση: «Μου ζήτησαν να ζωγραφίσω… και εγώ είπα πώς θα ζωγραφίσω, που η ζωγραφική μου ήταν χρώμα λυρικό, χαρούμενο, ευτυχισμένο, κι έκαμα τη σειρά ξυλογραφίες, που λέγονται “Σκληροί Χρόνοι”».
Η κόρη του Ελένη Κάνθου σχολιάζει: «Συγκλονιστική κραυγή έβγαινε βαθιά μέσα από το είναι του, και το εξουθενωτικό σκάλισμα των τεράστιων ξύλων δεν ήταν ίσως άσχετο με δύο εγκεφαλικά επεισόδια που ακολούθησαν – ευτυχώς χωρίς να ανακόψουν τη δημιουργικότητα της στιγμής. Αντίθετα, καρπός της απαγόρευσης του γιατρού το 1978 να ανεβαίνει στο εργαστήριό του θα ήταν οι γοητευτικές “Παραλλαγές από μιαν Αυλή” με χαμηλούς αισθαντικούς τόνους, που τον οδήγησαν ξανά στο χρώμα. Στα γκριζοκόκκινα της καμένης γης αποτύπωσε επαναληπτικά, σαν σε παροξυσμό, το θέμα της προσφυγιάς, τη μάνα που σέρνει το παιδί, τους ξεριζωμένους παππούδες, σαν να ήθελε να επουλώσει πληγές της ψυχής του που, ανοιχτή πάντα στον πόνο χωρίς προστατευτικά αναχώματα, είχε λαβωθεί και αναζητούσε ξανά τον δρόμο της. Τέλος, το 1978-1979 περίπου καλωσορίζουμε το τέταρτο “Γυναικοπάζαρο” και η σειρά συνεχίζεται με ένα πέμπτο, ώσπου το 1988-1899, σχεδόν τέσσερα χρόνια πριν από τον θάνατό του, τη συμπληρώνει με το μεγαλύτερο σε μέγεθος έργο, “Το Γυναικοπάζαρο”, χωρίς αριθμό».
Η έκθεση, σύμφωνα με την κ. Κάνθου, συγκεντρώνει ιδιαίτερο ενδιαφέρον διότι σ’ αυτήν περιλαμβάνονται και έργα από τη Βιέννη που είναι εμπνευσμένα από τις εκάστοτε δύσκολες εποχές, 1958, 1963, 1973, 1974, και εκτίθενται σε αντιπαράθεση με τους ειρηνικούς καιρούς, δηλαδή τα έργα από το «Γυναικοπάζαρο» που ποτέ δεν έχουν εκτεθεί ως σύνολο, πέραν των δέκα μεγάλων έργων, γεμάτα χρώμα και χαρά της ειρηνικής συμβίωσης Ελλήνων και Τούρκων και πάμπολλα σχέδια από το ίδιο θέμα. Να σημειώσουμε ότι το μνημειώδες έργο «Το Γυναικοπάζαρο» ανήκει στη συλλογή του Πανεπιστημίου Κύπρου και παραχωρήθηκε στη Λεβέντειο Πινακοθήκη για τους σκοπούς της έκθεσης.
Κατερίνα Στεφανίδου: Νέες οπτικές και αφηγήσεις
Ακολουθώντας την Κατερίνα Στεφανίδου, υποδιευθύντρια της Λεβεντείου Πινακοθήκης, σε μια ξενάγηση στην έκθεση του Κάνθου, διαβάζουμε στον χώρο όπου εκτίθενται τα έργα μια φράση του στοχαστή Έντουαρντ Σαΐντ: «Ο ρόλος μας είναι να διευρύνουμε το πεδίο συζήτησης, όχι να θέτουμε όρια σύμφωνα με την επικρατούσα αρχή». Πάνω σ’ αυτό το σκεπτικό βασίστηκε η αντιπαραβολή δυο δημοφιλών και εκ πρώτης όψεως ασύνδετων θεμάτων από το συνολικό έργο του Κάνθου – τις σειρές «Γυναικοπάζαρο» και «Σκληροί Χρόνοι». Η κ. Στεφανίδου μας εξηγεί ότι η έκθεση ευελπιστεί να παρουσιάσει νέες οπτικές και αφηγήσεις για την Κύπρο και την περίπλοκη Ιστορία του λαού της. «Τα έργα τέχνης που εκτίθενται διανύουν μια χρονική περίοδο από τη δεκαετία του 1940 μέχρι τις αρχές του 1990 και αποτυπώνουν τον διαρκή προβληματισμό του Κάνθου για τα κοινωνικά, πολιτικά και ιστορικά γεγονότα και τις αλλαγές που συνέβαιναν γύρω του. Αντικατοπτρίζουν βαθιά αγάπη για την πατρίδα του και τον λαό της, καθώς και ένα βλέμμα ευαίσθητο και οξυδερκές. Συναντάμε τη γαλήνη και την ειρηνική συμβίωση μιας πολυπολιτισμικής κοινότητας στη σειρά “Γυναικοπάζαρο”, σε αντιπαραβολή αλλά και σε “συνομιλία” με τα έργα της σειράς “Σκληροί Χρόνοι”, μια πολλών αποχρώσεων αντίδραση στις πραγματικότητες της σύγκρουσης και του πολέμου».
Όπως επισημαίνει η κ. Στεφανίδου, αυτά τα έργα διαδραματίζουν πολλαπλούς ρόλους: «Ορισμένα συνιστούν αντιδράσεις σε πραγματικό χρόνο απέναντι στον κόσμο μέσα στον οποίο ζούσε ο καλλιτέχνης τη δεδομένη στιγμή, ενώ σε κάποια γυρίζει πίσω σε άλλες πραγματικότητες με νοσταλγία, στοχασμό, ελπίδα. Ορισμένα είναι πιο προσωπικά και οικεία, ενώ κάποια διαμεσολαβημένα. Όλα όμως φέρουν τη σφραγίδα του χρόνου αλλά και μια διάσταση διαχρονικότητας ως προς τη σημασία και την πρόσληψή τους. Η έκθεση, όπως και ο συνοδευτικός κατάλογος, σκοπό έχει να ιχνηλατήσει την εικόνα ενός καλλιτέχνη που ασχολήθηκε με αισθαντικότητα με τον κόσμο γύρω του, εστιάζοντας στις ιστορικές πραγματικότητες που επικρατούσαν στο νησί την εποχή της εικαστικής δημιουργίας του. Ευελπιστεί με αυτόν τον τρόπο να ανοίξει χώρο για κριτική αναζήτηση και σκέψη γύρω από ερωτήματα για το πώς αντιλαμβανόμαστε την Ιστορία και ποιος είναι ή θα μπορούσε να είναι ο ρόλος της τέχνης σε αυτή τη διεργασία».
Τον γενικό συντονισμό της έκθεσης είχε η κ. Λουκία Λοΐζου Χατζηγαβριήλ. Επιμελήτριες: Κατερίνα Στεφανίδου, Δέσποινα Χριστοφίδου. Η έκθεση πραγματοποιήθηκε με την πολύτιμη βοήθεια της οικογένειας του Τηλέμαχου Κάνθου, κυρίως των θυγατέρων του καλλιτέχνη Ελένη και Ευγενία Κάνθου, και του Ιδρύματος Τηλέμαχος Κάνθος. Η Λεβέντειος Πινακοθήκη θερμά ευχαριστεί επίσης την Κρατική Συλλογή Κυπριακής Τέχνης – Υφυπουργείο Πολιτισμού της Κυπριακής Δημοκρατίας και το Πανεπιστήμιο Κύπρου, που δάνεισαν τα ανεκτίμητα έργα τους στην έκθεση, καθώς και όλους όσους συνέβαλαν στην πραγματοποίηση της έκθεσης.
Λευκωσία, Λεβέντειος Πινακοθήκη (22668838). Οι εκθέσεις «Κάνθος – Στο μεταίχμιο της Ιστορίας» και «Αντικατοπτρισμοί» θα διαρκέσουν από τις 23 Νοεμβρίου 2024 ώς τις 9 Μαρτίου 2025.
Ελεύθερα 24.11.2024
