Η εικαστικός Ραΐσσα Αγγελή υλοποιεί σε πραγματική κλίμακα στον χώρο του Pylon την πρόταση της για ένα μνημείο στον Δημόσιο Κήπο Λεμεσού αφιερωμένο στον παππού της και πρώην Δήμαρχο Λεμεσού, Κώστα Παρτασίδη. Ένα έργο που βρίσκεται υπό μελέτη από τους φορείς του δήμου από το 2018.
Η επιμελήτρια της έκθεσης Έλενα Πάρπα, γράφει για το έργο της Ραΐσσας Αγγελή θέτοντας μια σειρά προβληματισμούς γύρω από τη σημασία του μνημείου στην σημερινή εποχή και τα εναλλακτικά μοντέλα μνημειακής γλυπτικής.
C.P. AND «OF OTHER ‘GARDEN’ SPACES» ΕΙΝΑΙ Ο ΤΙΤΛΟΣ της πρότασης για μνημείο της Ραΐσσας Αγγελή στον Δημόσιο Κήπο Λεμεσού, αφιερωμένο στον παππού της και πρώην δήμαρχο Λεμεσού, Κώστα Παρτασίδη (1919-1977). Η πρόταση βρίσκεται υπό σχεδιασμό από την εικαστικό και υπό μελέτη από τους αρμόδιους φορείς του δήμου της πόλης από το 2018. Η ιδέα να φιλοξενηθεί στον εκθεσιακό χώρο του Pylon Art&Culture στο πλαίσιο του προγράμματος Safely Held, γεννήθηκε αρχικά μέσα από τα ερωτήματα που προκύπτουν από την πολύχρονη καθήλωση του μνημείου σε καθεστώς συνεχούς αναθεώρησης. Ερωτήματα όπως, τί καθιστά, άραγε, ένα μνημείο απαραίτητο; Τί μνημονεύεται και τί όχι στον δημόσιο χώρο; Από ποιούς ορίζεται και βάσει ποιων διεργασιών, ταυτοτικών αναγκών ή κανόνων μνήμης;
ΣΤΗΝ ΠΟΡΕΙΑ ΔΙΑΦΑΝΗΚΕ ΠΩΣ ΤΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ ΑΥΤΑ τα οποία απορρέουν από την απόφαση για επιστροφή στην πρόταση πέντε χρόνια μετά την αρχική της σύλληψη, δεν θα μπορούσαν να ιδωθούν ανεξάρτητα απ’ τις πρόσφατες εξελίξεις κατά τις οποίες ο προτεινόμενος χώρος ανέγερσης του μνημείου, ο Δημόσιος Κήπος Λεμεσού, βρέθηκε στο επίκεντρο συζητήσεων γύρω από την πολεοδομική ανάπτυξη της πόλης και τον μετασχηματισμό του δημόσιου της χώρου. Απαραίτητα, λοιπόν, η επιστροφή στην πρόταση C.P. and “Of Other ‘Garden’ Spaces” ορίζεται από επιπλέον ζητήματα που άπτονται της δημόσιας σφαίρας στην οποία ανήκει. Επισημαίνεται επίσης από συζητήσεις πέραν του τοπικού. Για παράδειγμα, πώς αιτιολογείται η ανέγερση ενός μνημείου σήμερα, ακολούθως της αποκαθήλωσης αγαλμάτων τα τελευταία χρόνια ως αντίδραση σε κυρίαρχα αφηγήματα (της λευκής υπεροχής, της πατριαρχίας, του κοινωνικού αποκλεισμού); Τί εναλλακτικά μοντέλα μνημειακής γλυπτικής διερευνώνται εντός του πλαισίου της σύγχρονης τέχνης από εικαστικούς, όπως η Ραΐσσα Αγγελή, ως απόκριση όχι μόνο στα γεγονότα της εποχής αλλά και στην ανάγκη για έναν πιο ουσιαστικό διάλογο μεταξύ ενός έργου στον δημόσιο χώρο με το κοινό, την ιστορία και τη σύγχρονη λειτουργία μιας πόλης;
ΣΤΗΝ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΣΤΟ PYLON, ΤΑ ΣΥΓΚΕΚΡΙΜΕΝΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ αποτελούν προτροπή για προβληματισμό. Πλαισιώνουν επίσης τον σχεδιασμό μιας ακόμα εκδοχής του έργου κατά την οποία η συνθήκη της μη υλοποίησής του αντιμετωπίζεται παραγωγικά και ως κομμάτι της ιστορίας του. Μόνο που αυτή τη φορά η πρόταση δεν παραμένει στα χαρτιά. Η εικαστικός την υλοποιεί σε πραγματική κλίμακα στον χώρο του Pylon εφαρμόζοντας μια χειρονομία που θα μπορούσε να κατανοηθεί ως δημιουργική ανατροπή τόσο του ίδιου του μνημείου όσο και των δομών που αποκλείουν την πραγματοποίησή του, θέτοντας την ίδια στιγμή υπό αμφισβήτηση τις κυρίαρχες αντιλήψεις που ορίζουν τη μορφή και τη χρήση των μνημείων γενικότερα. Συγκεκριμένα, η Αγγελή αποσυναρμολογεί τα επί μέρους στοιχεία της πρότασης που σε προγενέστερες εκδοχές συνέθεταν ένα αρχιτεκτονικό σύμπλεγμα. Οι θέσεις για επισκέπτες, τα φώτα, η προτομή, το συντριβάνι, τα φυτά (ένα δέντρο κουτσουπιάς, γνωστό και ως Judas’ Tree και δυο τριανταφυλλιές τύπου «standard») αυτονομούνται και αναδιοργανώνονται στον χώρο στηριζόμενα σε ξύλινα καδρόνια. Οι κατασκευές, οι οποίες μετατρέπουν το κάθε στοιχείο σε κινητή μονάδα, προσφέρουν τη δυνατότητα διαφορετικών παραλλαγών της σύνθεσης στον χώρο. Το αποτέλεσμα είναι η υλοποιημένη πια πρόταση να αποκτά τη διάσταση ενός μεταβλητού μνημείου, το οποίο συντίθεται και αποσυντίθεται ταυτόχρονα, είναι έτοιμο για εγκατάσταση αλλά και για απεγκατάσταση. Η διεκδίκηση είναι για μια πιο διευρυμένη αντίληψη του «μνημείου» ως έννοιας και ως αντικειμένου, ιδιαίτερα σε ότι αφορά στην προσδοκία για συνεχή, αμετάβλητη παρουσία στον χώρο και στον χρόνο.
Η ΑΡΧΙΚΗ ΠΡΟΤΑΣΗ C.P. AND «OF OTHER ‘GARDEN’ SPACES» υλοποιείται αλλά σε μορφή μακέτας βάσει των τελευταίων αναθεωρημένων σχεδίων, προσφέροντας την ευκαιρία κατανόησης του σκεπτικού που καθόρισε τον σχεδιασμό της. Εάν την παρατηρήσουμε προσεκτικά, αυτό που διαφαίνεται είναι η πρόθεση δημιουργίας μέσα στον Δημόσιο Κήπο Λεμεσού ενός χώρου συνεύρεσης και μνημόνευσης ορατών και αόρατων πτυχών της ζωής και του έργο του Κώστα Παρτασίδη.
Ο ΠΑΡΤΑΣΙΔΗΣ ΕΚΛΕΓΕΤΑΙ ΓΙΑ ΠΡΩΤΗ ΦΟΡΑ ΔΗΜΑΡΧΟΣ Λεμεσού το 1949 επί Αγγλοκρατίας με τη στήριξη του Ενιαίου Μετώπου των Εργατών και του Εργαζόμενου Λαού. Η θητεία του διακόπτεται, αρχικά όταν φυλακίζεται από τις αποικιακές αρχές―για την απόφαση μετονομασίας της οδού που έφερε το όνομα του πρώην βρετανού κυβερνήτη Χέρμπερτ Ρίτσμοντ Πάλμερ σε «28ης Οκτωβρίου»― και αργότερα όταν το αιρετό δημοτικό συμβούλιο αντικαθίσταται από διορισμένη επιτροπή. Επανεκλέγεται το 1953 για να παραμείνει στο αξίωμα μέχρι τον Δεκέμβριο 1962, όταν καταλύονται οι δημαρχιακές εκλογές στα πρώτα χρόνια της κυπριακής Ανεξαρτησίας μπροστά στο αδιέξοδο του ζητήματος των χωριστών δήμων. Και οι δυο του θητείες ορίζονται από συνθήκες αποικιοκρατίας, ένοπλου αγώνα για ανεξαρτησία, ψυχροπολεμικού κλίματος, οικονομικής επισφάλειας, διακοινοτικών συγκρούσεων και διαδικασιών αποαποικιοποίησης. Εντός του συγκεκριμένου πολιτικο-κοινωνικού πλαισίου και με προσανατολισμό τον ιδεολογικό χώρο της Αριστεράς, ο Παρτασίδης προωθεί νέες αντιλήψεις κοινωνικής πρόνοιας. Η λειτουργία Δημοτικού Λαϊκού Εστιατορίου, η βελτίωση των Δημοτικών Λουτρών, η επέκταση των Εργατικών Κατοικιών, η ίδρυση Δημοτικού Οίκου Ευγηρίας είναι ορισμένα από τα έργα των δεκαετιών 1940 και 1950, τα οποία καταδεικνύουν την πρόθεση για ανάπτυξη της πόλης της Λεμεσού στη βάση κοινωφελούς δράσης.
ΣΕ ΑΠΟΤΙΜΗΣΕΙΣ ΤΗΣ ΠΑΡΑΚΑΤΑΘΗΚΗΣ ΤΟΥ, ΑΥΤΟ ΠΟΥ ΕΝΤΟΠΙΖΕΤΑΙ επίσης είναι η διακριτή σχέση μεταξύ μοντέρνας αρχιτεκτονικής και αντιλήψεων περί ανάπτυξης και προόδου. Τόσο ο Δημοτικός Παιδικός Σταθμός στη συνοικία του Αγίου Ιωάννη και ο παραπλήσιος παιδότοπος, που εγκαινιάζονται το 1959, όσο και τα βελτιωτικά έργα στον Δημόσιο Κήπο, που ξεκινούν το 1962, αναλαμβάνονται από δυο σημαντικούς εκπροσώπους της μοντέρνας αρχιτεκτονικής στην Κύπρο, τον Φώτη Κολακίδη και τον Φοίβο Πολυδωρίδη αντίστοιχα. Η συγκεκριμένη τάση έρχεται να υποστηρίξει τα όσα πρόσφατες μελέτες έχουν καταδείξει για τον ρόλο της μοντέρνας αρχιτεκτονικής στις προσπάθειες αποαποικιοποίησης και δημιουργίας καινούργιου προφίλ για το νεότευκτο κυπριακό κράτος. Και τα δυο αυτά έργα είναι επίσης ενδεικτικά των νέων προσεγγίσεων διαχείρισης του φυσικού περιβάλλοντος, το οποίο τοπιοτεχνείται με στοχευμένες δενδροφυτεύσεις και αναπλάσεις χώρων για συγκεκριμένες χρήσεις. Στον Δημόσιο Κήπο, το συγκρότημα που σχεδιάζει ο Πολυδωρίδης προνοεί τη δημιουργία εστιατορίου, μπαρ, πλατείας και εξέδρας για καλλιτεχνικές εκδηλώσεις, και συνδέεται με τη σημαντική θέση που κατέχει ο κήπος στα σχέδια μετατροπής της πόλης σε τουριστικό, εμπορικό και πολιτιστικό κέντρο με μοντέρνο προφίλ. Εκεί, για παράδειγμα, διοργανώνονται η Γιορτή του Κρασιού (η οποία θεσμοθετείται πρώτη φορά το 1961), η Έκθεση Ιδεώδους Σπιτιού και Αυτοκινήτου, αλλά και οι δυο Διεθνείς Εκθέσεις Ανθέων (το 1962 και το 1963), τις οποίες επιμελείται κηποτέχνης ειδικά προσκεκλημένος από την Χάιφα. Ο Δημόσιος Κήπος Λεμεσού, λοιπόν, ως χώρος διεξαγωγής εκδηλώσεων παγκύπριας και διεθνούς εμβέλειας και ως χώρος πειραματισμού με καινοφανείς αρχιτεκτονικές προσεγγίσεις στο φυσικό περιβάλλον αναδεικνύεται σε ένα καλό παράδειγμα του τι μπορεί να εννοούσε ο Παρτασίδης όταν σε συνέντευξή του τον Μάιο του 1962 χαρακτήριζε την Λεμεσό ως την «πόλη του μέλλοντος» και ως τη «χρυσή ελπίδα της Κύπρου» με όλες τις προϋποθέσεις «για να γίνη η ωραιότερη και ανθηρότερη πόλη».
ΩΣ ΑΜΕΣΑ ΣΥΝΥΦΑΣΜΕΝΟΣ, ΛΟΙΠΟΝ, ΜΕ ΤΗΝ ΠΟΡΕΙΑ ΤΟΥ ΠΑΡΤΑΣΙΔΗ ο Δημόσιος Κήπος Λεμεσού δεν μπορούσε παρά να αποτελέσει τον καταλληλότερο χώρο για την πρόταση ανέγερσης μνημείου. Στον σχεδιασμό της, ο κήπος έπαιξε σημαντικό ρόλο τόσο ως φυσικός χώρος με συγκεκριμένη ιστορία όσο και ως ιδέα, η οποία συνδιαλέγεται με φιλοσοφικές έννοιες, όπως αυτή της ετεροτοπίας. Η προτροπή να συνδεθούμε με τον όρο ενυπάρχει στον τίτλο του έργου, ο οποίος αποτελεί δημιουργική παράφραση του Περί Αλλοτινών Χώρων (Des Espaces Autres, 1967/1984) του Μισέλ Φουκώ. Στο συγκεκριμένο κείμενο, το οποίο παραδίδεται αρχικά ως διάλεξη το 1967, ο Γάλλος φιλόσοφος αναζητεί τους «χώρους του άλλου» σε αντίστιξη με τις ουτοπίες. Τους αναγνωρίζει σε υπαρκτούς χώρους, όπου κανόνες αμφισβητούνται και η ετερότητα εν-τοπίζεται. Εισαγάγει την έννοια της «ετεροτοπίας» για να τους περιγράψει, στην οποία διακρίνει τη δυνατότητα «να αντιπαραθέτει σε έναν πραγματικό τόπο πολλούς χώρους, πολλές θέσεις οι οποίες είναι από μόνες τους ασύμβατες». Ως βασικό παράδειγμα της αρχής αυτής σκέφτεται τον κήπο για να καταλήξει: «Ο κήπος είναι το πιο μικρό κομμάτι του κόσμου και επιπλέον είναι ολόκληρος ο κόσμος». Ο κήπος, δηλαδή, με αυτό το σκεπτικό, είναι ένας κόσμος μέσα στον κόσμο.
ΣΥΝΟΜΙΛΩΝΤΑΣ ΜΕ ΤΗΝ ΠΙΟ ΠΑΝΩ ΑΝΤΙΛΗΨΗ, Η ΠΡΟΤΑΣΗ C.P. and “Of Other ‘Garden’ Spaces” παίρνει τη μορφή ενός «κήπου μέσα στον κήπο». Η ιδέα, όπως υπονοείται και από τη στοχευμένη χρήση των εισαγωγικών στον τίτλο της πρότασης, υπακούει επίσης στη λογική εγκιβωτισμού της mise en abyme―γαλλικός όρος που σημαίνει «τοποθέτηση στην άβυσσο». Σύμφωνα με το συγκεκριμένο τέχνασμα, μια δομή ή ένα σύστημα βρίσκεται ένθετο μέσα στον εαυτό του σε μια διαδικασία αυτοαναφορικής εξέτασης των μηχανισμών του που εκτείνεται στο διηνεκές. Στο C.P. and “Of Other ‘Garden’ Spaces”, η πρόθεση είναι το σχήμα του «κήπου μέσα στον κήπο» να ενεργοποιεί τον στοχασμό γύρω από τη φύση του κήπου, τα εγγενή χαρακτηριστικά του και την ετεροτοπική του ιδιότητα να αντιπαραβάλει διαφορετικές πραγματικότητες εντός του. Σχεδιάζεται δε με τρόπο που να φέρει σαφείς αναφορές σε συγκεκριμένο είδος τοπιοτέχνησης: στα γαλλικά parterre en broderie. Ο γαλλικός όρος, ο οποίος παραπέμπει σε τεχνικές ταπητουργίας και κεντητικής, χρησιμοποιείται για να περιγράψει το είδος των κήπων που διακρίνονται για τις σύνθετες γεωμετρικές διατάξεις τους που θυμίζουν χαλί ή κέντημα, όπου το κάθε στοιχείο φέρει ειδικούς συμβολισμούς.
ΚΑΤΙ ΑΝΑΛΟΓΟ ΣΥΜΒΑΙΝΕΙ ΚΑΙ ΣΤΟΝ «ΚΗΠΟ ΜΕΣΑ ΣΤΟΝ ΚΗΠΟ» του μνημείου, όπου το καθένα από τα μέρη του διεκδικεί συμβολικό περιεχόμενο, παραπέμποντας σε όψεις της ιστορίας του Κώστα Παρτασίδη, αλλά και του Δημόσιου Κήπου Λεμεσού και της πόλης γενικότερα. Για παράδειγμα, η κουτσουπιά και το είδος τριανταφυλλιών είχαν εισαχθεί στην Κύπρο με πρωτοβουλία του Παρτασίδη, ενώ τα φωτιστικά λειτουργούσαν στον Δημόσιο Κήπου Λεμεσού, όταν αυτός είχε αναβαθμιστεί επί δημαρχίας του σε μια περίοδο που αστικές πλατείες, όπως αυτή επί της οδού Ειρήνης, διαμορφώνονταν ακολουθώντας τον τύπο των γαλλικών παρτέρ. Όσο για το συντριβάνι, αυτό δανείζεται στοιχεία από την κυκλική κατασκευή, η οποία εξακολουθεί να υφίσταται στον κήπο, αποτελώντας ένα από τα τελευταία απομεινάρια της ανάπλασής του από τον Πολυδωρίδη. Ο «κήπος μέσα στον κήπο», λοιπόν, που δημιουργείται, όπου το κάθε στοιχείο έχει τη σημασία του κι όπου διαφορετικοί χώροι, χρόνοι και ιστορίες αντιπαρατίθενται και συνυπάρχουν, αναδεικνύεται σε μια ιδιότυπη ετεροτοπία. Λειτουργεί παρεμβατικά στον «κανονικό» χώρο και χρόνο του Δημόσιου Κήπου και της πόλης για να αποτελέσει πρόσφορη αφετηρία για να ξετυλίξουμε το νήμα λιγότερο γνωστών ή περιφερειακών ιστοριών, οι οποίες αναδεικνύουν διαφορετικές όψεις του παρελθόντος και του παρόντος. Μέσα από αυτό το πρίσμα, ο «κήπος μέσα στον κήπο» αποτελεί προτροπή ανακάλυψης «ιστοριών μέσα στην Ιστορία».
ΤΟ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑ ΕΙΝΑΙ ΜΙΑ ΠΡΟΤΑΣΗ ΓΙΑ ΕΝΑ ΜΝΗΜΕΙΟ επενδυμένου μεν με ιστορική μνήμη, αλλά στη βάση μιας διευρυμένη αντίληψης της ιστορίας ως συντιθέμενης από μυριάδες ορατές και αόρατες μικρο-ιστορίες, οι οποίες την ίδια στιγμή που υποδεικνύουν τα κενά, τις αντιφάσεις, τις αποσιωπήσεις ή τα ρήγματα στην εξιστόρηση του παρελθόντος, φωτίζουν άγνωστες πτυχές του, όπως και τα πιο αναπάντεχα και προσωπικά, επιτρέποντας μια ουσιαστικότερη σύνδεση με αυτό που μνημονεύεται―τον δήμαρχο, τον κήπο, την πόλη.
ΑΥΤΗ Η ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΠΡΟΤΑΣΗΣ C.P. AND «OF OTHER ‘GARDEN’ SPACES», ενθαρρύνεται και από την εγκατάσταση στο Pylon. Η αποσυναρμολόγηση του μνημείου και η ανασύνταξη των στοιχείων του στον χώρο συνιστά παιχνιδιάρικη αναχώρηση από την κυρίαρχη αντίληψη του μνημείου ως φιξαρισμένου στον τόπο και στον χρόνο. Μπορούμε επίσης να την κατανοήσουμε ως προτροπή για να αναγνωρίσουμε το κάθε ένα από τα στοιχεία ως αντικείμενα-δράστες, τα οποία παρά την άψυχη, τεχνητή τους φύση, έχουν τον δικό τους ρόλο να παίξουν στην εξιστόρηση της ιστορίας όπως και στις σχέσεις εξουσίας που κρίνουν τις εξελίξεις―ακόμα και της υλοποίησης ή μη του ίδιου του μνημείου. Είναι μια διαφορετική, ετεροτοπική οπτική που μας προτείνεται μέσα στον χώρο του Pylon απ’ την οποία ίσως είναι εφικτό να ανατρέψουμε δεδομένα και να αναμορφώσουμε την κατανόησή μας γύρω από την ιστορία, τις πρακτικές μνημόνευσης και τους όρους με τους οποίους συνδεόμαστε με τον δημόσιο χώρο μιας πόλης μέσα από την τέχνη.
- Λεμεσός. Pylon Art & Culture (95950857). Εικαστική πρόταση της Ραΐσσας Αγγελή με τίτλο «C.P. and “Of Other ‘Garden’ Spaces”». Η έκθεση εμπίπτει στο πλαίσιο του Safely Held, μιας σειράς εκθέσεων και εκδηλώσεων σε παραγωγή του Pylon Art & Culture. H πρόταση για μνημείο σχεδιάστηκε σε συνεργασία με τους Arsentiy Lysenkov, superside studio και την Ομάδα 100 χρόνια Κώστας Παρτασίδης. Μέχρι 9/12.
Ελεύθερα 22.10.2023
