Μετρά πάνω από 10.000 παραστάσεις σε όλο τον κόσμο, περισσότερες από 350 εκατομμύρια πωλήσεις των άλμπουμ που κυκλοφόρησε σε επτά γλώσσες για 60 χρόνια. Στα 84 της πια, το πήρε απόφαση: Δεν μπορεί να σταματήσει το τραγούδι.
Πώς προέκυψε αυτή η ανάγκη της επιστροφής με το 134ο άλμπουμ της καριέρας σας; Αγαπώ αυτά τα κομμάτια, τους συνθέτες τους… Τραγούδησα λοιπόν αυτά τα τραγούδια γιατί μου αρέσουν. Μου αρέσουν τα τραγούδια αγάπης –και έχω τραγουδήσει πολλά- αλλά μεγαλώνοντας θέλεις να μιλήσεις και για κοινωνικά θέματα. Γι’ αυτό το λόγο διάλεξα το τραγούδι του Aznavour, το «Sa jeunesse», του Dylan το «Forever Young», του Cohen. Ήθελα όμως και το κομμάτι της Amy Winehouse το «Love is a losing game» γιατί την αγαπούσα πολύ.
Δεν σας κρύβω πως ακούγοντας αυτό το κομμάτι από σας, ένιωσα ότι το έλεγε τρυφερά μια μαμά στην κόρη της. Ευχαριστώ πολύ γι’ αυτό! Αυτό το κορίτσι, που έφυγε τόσο νέο, μου θύμιζε τις παλιές τραγουδίστριες της jazz με τη φωνή της να έχει ένα παράπονο, μια πίκρα.
Καταλαβαίνω πως σας έσπρωξε και η ανάγκη της καινούριας εμπειρίας. Και το να μην «παλιώσετε» ίσως; Μπορεί… Το τραγούδι του Dylan λέει μεταξύ άλλων ότι πρέπει να είσαι προετοιμασμένος για τις αλλαγές που θα γίνουν. Παίρνω δύναμη απ’ τα κομμάτια κάθε φορά. Πιστεύω λοιπόν ότι η μουσική και τα τραγούδια μπορούν να σε κάνουν να είσαι για πάντα νέος, νέος στην ψυχή. Ξέρετε, δεν έχω κάνει καμία επέμβαση στο πρόσωπό μου. Το μόνο που κάνω είναι ότι βάφω τα μαλλιά μου. Ήθελα να αποδεχτώ τον εαυτό μου μεγαλώνοντας αλλά η μουσική είναι εκείνη που με διατηρεί νέα, μου δίνει ζωή. Όταν δεν τραγουδώ αναρωτιέμαι τι κάθομαι και κάνω. Ο Cohen λίγο πριν φύγει μου έλεγε πως πάντα θα υπάρχει ένα νέο τραγούδι, μια νέα μουσική που θα είναι εκεί για να τραγουδήσω.
Σας φόρτισε αυτή η επιστροφή; Δεν με άγχωσε γιατί ξαφνικά βρέθηκα σε τραγούδια που τα αγαπούσα πολύ. Επίσης μου έδωσε μια καλή δικαιολογία να ανέβω στη σκηνή.
Χρειαζόσασταν δικαιολογία; Αυτή τη φορά, ναι, χρειαζόμουν. Το 2008 είχα αποφασίσει να φύγω. Είπα ότι σταματώ, γιατί δεν είναι πια της ηλικίας μου. Θυμόμουν κάτι που μου είπε η Marlene Dietrich με την οποία γνωριζόμασταν από παλιά. Όταν έκανε λοιπόν την τελευταία της περιοδεία στα 70 της ήμουν εκεί, στο Παρίσι. Ήταν φανταστική, ο κόσμος έκλαιγε στην αίθουσα. Όταν πήγα να την δω στο καμαρίνι τη ρώτησα γιατί φεύγει ενώ είναι τόσο υπέροχη και απάντησε ότι ήθελε να φύγει πριν τη διώξει η σκηνή. Αυτό το κράτησα μέσα μου και είπα ότι στα 70 θα φύγω κι εγώ. Και έτσι έκανα. Είχα δει πέντε δεκαετίες αλλαγών στον κόσμο και στη μουσική. Δεν είχα αντιληφθεί όμως πόσο θα μου κόστιζε. Απελπίστηκα, έπληξα, ήμουν δυστυχισμένη, αρρώστησα. Αποφάσισα ότι θα βρω την ευκαιρία για να επιστρέψω.
Και τι βρήκατε; Η πρώτη ήρθε με το τραγουδι “Weisse Rosen aus Athen” (Σαν σφυρίξεις τρεις φορές) που ήταν το πρώτο μου single στα γερμανικά που έγινε χρυσό και συμπλήρωνε 50 χρόνια. Έτσι ήθελα να το γιορτάσω. Το 2014 έγινα 80 χρονών και είπα θα κάνω την τουρνέ των 80 ετών. Τώρα έψαχνα άλλη δικαιολογία και έτσι έφτιαξα το άλμπουμ όπου το πάντρεψα με την προώθηση του σε όλο τον κόσμο. Δεν σας κρύβω πως όταν έκανα αυτό το δίσκο, επίτηδες δεν έβαλα ελληνικά γιατί ήθελα να κάνω άλλο ένα άλμπουμ με ελληνικά τραγούδια που ήθελα να πω! Και έτσι θα έχω κι άλλη αφορμή για συναυλίες. Σκέφτομαι το «Τι είναι αυτό που το λένε αγάπη», το «Θα σε πάρω να φύγουμε» ή ένα τραγούδι του Κύπριου Μάριου Τόκα «Αχ Αννούλα του Χιονιά». Μου αρέσουν πολύ τα τραγούδια του που έχουν μια νοσταλγία η οποία δεν είναι λυπητερή, μου θυμίζει τον Γκάτσο.
Και πάλι, μου αφήνετε την απορία: Δεν είστε χορτάτη; Ναι είμαι χορτάτη αλλά πάντοτε ήμουν τραγουδίστρια. Με αυτό τον τρόπο έμαθα να εκφράζομαι. Και τον δίσκο που σας είπα, δεν ξέρω αν θα προλάβω να τον κάνω αλλά τον σκέφτομαι γιατί θα μου δώσει λίγη ύπαρξη ακόμα. Δεν ξέρω να ζω διαφορετικά. Δεν βγαίνω έξω πολύ, δεν πάω σε δεξιώσεις και πάρτι. Αυτή ήταν η ζωή μου πάντα.
Απ’ την άλλη, ανήκετε στους 5 bestselling artists όλων των εποχών ανάμεσα στον Elvis, τους Beatles, τον Michael Jackson… Σας τρομάζει που παρόλα αυτά μια ολόκληρη γενιά ενδεχομένως να μη σας ξέρει; Είναι πολύ πιθανόν να μη με ξέρει αλλά αυτό δεν με τρομάζει. Είναι απόλυτα λογικό. Άλλωστε οι δίσκοι δεν πουλάνε πολύ πια. Η μεγάλη μου εποχή ξεκίνησε στα μέσα του ’60 και πέρασα όλη την εποχή του ’70 –που ήταν και το βασίλειο των άλμπουμ- και συνέχισα και το ’80 όταν ξεκίνησε το cd. Δεν σταμάτησα ποτέ να εργάζομαι και αυτό είχε μια ανταπόκριση. Σήμερα όλα είναι διαφορετικά αλλά αυτό δεν με πειράζει. Οι καιροί αλλάζουν.
Είχατε φιλοδοξία να κατακτήσετε τον κόσμο; Ούτε το ήθελα ούτε φαντάστηκα ότι θα τραγουδήσω σε όλο τον κόσμο. Άρπαζα όμως όλες τις ευκαιρίες. Δεν είχα να χάσω κάτι αν τραγουδούσα και στα γαλλικά και στα ισπανικά και στα ιταλικά και στα πορτογαλικά. Όταν σε φωνάζει ο Quincy Jones για να κάνεις δίσκο στην Αμερική δεν μπορείς να πεις όχι. Τότε μου έλεγε ο Quincy πως «όταν σε βλέπω να βγαίνεις στη σκηνή είναι λες και άνοιξες λάθος πόρτα». Τόσο είναι το σάστισμα και η ντροπή μου. Η επιτυχία με βαραίνει περισσότερο παρά να με αλαφραίνει.
Πιστεύατε όμως στον εαυτό σας; Το έπαιρνα πολύ σοβαρά, σαφώς. Παρόλο που φοβάμαι κάθε φορά για ένα νέο βήμα, πιστεύω πως αυτό που κάνω είναι το σωστό. Έχω πάντα ανασφάλεια για το πώς θα τραγουδήσω, αν θα είμαι καλή. Όταν ήμουν νέα, έλεγα πως δεν θα ήθελα να αλλάξω. Ήθελα δηλαδή να εξακολουθώ να θαυμάζω και να αγαπώ τη μουσική, να μη μου λείψει ο ενθουσιασμός. Κάθε φορά που θα βγω στη σκηνή, νιώθω το ίδιο πράγμα. Αγχώνομαι, ντρέπομαι…
Ακόμα και σήμερα μετά από τόσα χρόνια καριέρας; Βέβαια! Είμαι άλλης γενιάς Ελληνίδα όπου μεγάλωσα με το «μην πεις αυτό θα σε παρεξηγήσουν», «μην πας βόλτα με ένα αγόρι γιατί τι θα πει η γειτονιά»… Είναι πράγματα που τα ξεφορτώνεσαι πολύ δύσκολα στη ζωή. Πρώτα βγαίνει η ψυχή λένε και μετά το χούι.. (γέλια) Ακόμα και όταν ξεκινούσα στο εξωτερικό είχα έγνοια να μην πούνε «είδες η Ελληνίδα τι έκανε;». Ένιωθα μεγάλη ευθύνη για τη χώρα μου. Πάντα έχω αγωνία λοιπόν όταν βγαίνω στη σκηνή. Ο κόσμος έρχεται αλλά θα πρέπει να φύγει ευχαριστημένος κι αυτό δεν το ξέρεις παρά μόνο στο τέλος. Γι’ αυτό λέω ότι όταν βγεις στη σκηνή είναι το σημείο χωρίς επιστροφή. Άπαξ και βγήκες πρέπει να είσαι καλή.
Έχετε εντοπίσει το σημείο υπεροχής σας απέναντι σε άλλους; Τι είναι εκείνο που σας έκανε να ξεχωρίσετε; Είχα ένα σπουδαίο καλλιτεχνικό διευθυντή-παραγωγό που τώρα είναι ο άντράς μου, τον André Chapelle. Όταν κάναμε ένα δίσκο στην Αγγλία ή την Αμερική διαλέγαμε μαζί τον καλύτερο παραγωγό για να είναι μαζί μας. Έφερνε ανθρώπους που με μάθαιναν να μιλώ σωστά τη γλώσσα. Σε όποια γλώσσα τραγούδησα έπρεπε να είναι μαζί μου κάποιος να σιγουρευτεί ότι το κάνω σωστά. Φρόντιζε να μην εκτεθώ όπως φρόντιζε να μην εκτεθώ σε μια άλλη, έξαλλη ζωή που θα έκανε κακό στην υγεία μου. Διάλεγα το ρεπερτόριο μου αλλά έπρεπε να συμφωνήσει και όταν διαφωνούσε μου εξηγούσε τους λόγους με επιχειρήματα. Δεν μου άλλαξε ποτέ τον δρόμο μου αλλά φρόντιζε να είναι όσο πιο ομαλός γινόταν. Με προστάτευσε.
Θα μπορούσατε στη ζωή σας να έχετε πάρει άλλον δρόμο από αυτόν που πήρατε τελικά; Νοουμένου ότι παιζόταν ανάμεσα σε εσάς και την αδελφή σας ποια θα ακολουθούσε το τραγούδι. Η Τζένη δεν ήθελε ποτέ να τραγουδήσει επαγγελματικά και μέχρι τώρα μου λέει ότι σωστά αποφάσισε γιατί δεν θα μπορούσε να κάνει αυτό που κάνω, με τόση δέσμευση. Το ήθελα πολύ και δεν το έβαζα κάτω. Στα «Αστέρια» με είχαν διώξει γιατί δεν ήμουν καλοντυμένη και γιατί ήμουν γεματούλα. Είχα πολλές απορρίψεις αλλά δεν ήθελα να γίνω μια τραγουδίστρια που θα έβγαζε τη γάμπα της να την δείξει καθώς τραγουδούσε. Εκείνη την εποχή δεν έκανες ό,τι ήθελες, δεν υπήρχε η ελευθερία που υπάρχει τώρα. Έλεγα μέσα μου πως αν θα με αγαπήσουν, θα με αγαπήσουν για το τραγούδι.
Οι δισκογραφικές επιχείρησαν ποτέ να σας «σουλουπώσουν»; Συνέβη ναι… Όταν ήμουν στο Παρίσι, η γυναίκα του διευθυντή της εταιρείας ήταν ευγενική μαζί μου, με συμπάθησε που ήμουν ένα μικρό κορίτσι απ’ την Ελλάδα που δεν ήξερε πολλά πράγματα και με συμβούλευε. Μου πρότεινε τότε να χάσω κάποια κιλά, να αλλάξω κάποια πράγματα και αυτό με έκανε να σκεφτώ. Έπειτα η μοδίστρα μου που για χρόνια έκανε τα φορέματά μου, μου έλεγε πως όταν ανεβαίνω στη σκηνή πρέπει να κάνω το κοινό να ονειρευτεί βλέποντάς με.
Το σκελετό των γυαλιών σας δεν θελήσατε ποτέ να τον αλλάξατε; Ακόμα κι από γυναικεία φιλαρέσκεια… Ποτέ! Και να σκεφτείτε ότι βρήκα αυτό το σχέδιο τυχαία. Μπήκα σε ένα μαγαζί και το είδα, ήταν ένας σκελετός ανάμεσα σε πολλούς άλλους. Το φόρεσα γιατί μου πήγαινε στο πρόσωπο, επειδή τα μάτια μου είναι λιγάκι ανοικτά και αυτό μου στένευε λίγο το πρόσωπο. Ήταν η προστασία μου.
Είχατε ένα περιστατικό όμως με τον Harry Belafonte. Όταν είχαμε παράσταση μαζί, μου είχε ζητήσει να τα βγάλω και το έκανα για δυο βράδια. Δεν μπορείτε να φανταστείτε πόσο μου στοίχισε! Στην τρίτη παράσταση όμως πήγα και τον βρήκα και του είπα πως εάν ήθελε να μείνω θα έπρεπε να μου επιτρέψει να βάλω ξανά τα γυαλιά μου. Δεν αισθανόμουν καλά, ένιωθα ότι είχα προδώσει τον εαυτό μου. Ευτυχώς δέχτηκε και έτσι έμεινα. Τότε ήταν εκκεντρικό και σίγουρα κάθε άλλο παρά σέξι. Τώρα ευτυχώς είναι της μόδας. Γι’ αυτό και χαίρομαι που βλέπω κορίτσια σήμερα να φοράνε γυαλιά και να τις βρίσκουν και νόστιμες.
Πόσα χρόνια τα φοράτε; Στη Γαλλία τα βρήκα πρώτη φορά, το ’62. Στην Ελλάδα φόραγα άλλα, πιο παράξενα που είχαν μια μύτη στην άκρη.
Έχετε μια σειρά από συναυλίες μέσα στη χρονιά. Όταν δεν δουλεύετε ή δεν ταξιδεύετε τι κάνετε; Ποια είναι η καθημερινότητά σας; Θα ακούσω μουσική, θα διαβάσω, γυμνάζομαι για να μη χάνω τη φόρμα μου, κολυμπώ το καλοκαίρι όταν μπορώ και 2 με 3 φορές τη βδομάδα θα ασχοληθώ με το τραγούδι. Θα τραγουδήσω για να διατηρείται η φωνή μου. Τραγουδώ χωρίς να τη ζορίζω γιατί αν την αφήσεις θα σε αφήσει.
Στο σπίτι τι μουσική ακούτε; Ακούω διάφορα τραγούδια. Για να πω την αλήθεια, τους νέους τραγουδιστές δεν τους ξέρω καλά. Ακούω ονόματα αλλά δεν τα συγκρατώ. Στα ελληνικά τραγούδια μου αρέσει πολύ ο Χατζηγιάννης, αγαπώ πολύ τη φωνή της Χαρούλας, μου αρέσει η Έλενα Παπαρίζου, η Θεοδωρίδου, ο Μητσιάς, η Αρβανιτάκη, αγαπώ πολύ τον Σάκη Ρουβά. Είναι τραγουδιστές που αγαπάνε τη δουλειά τους και την κάνουν με μεγάλη ειλικρίνεια.
Τελικά ποια είναι η καλή φωνή; Δεν ξέρω… Δεν υπάρχει συνταγή. Το κάθε στοιχείο πάνω μας είναι μοναδικό. Άλλα μάτια έχω εγώ, άλλα εσείς. Άλλη φωνή εγώ, άλλη εσείς. Η Κάλλας μου έλεγε πως δεν έχει σημασία τι κάνεις αλλά γιατί το κάνεις και πώς.
Και τι είναι αυτό που κάνει έναν άνθρωπο θρύλο; Νομίζω έχει να κάνει με την ακτινοβολία και με τον τρόπο που υπάρχεις στη δουλειά σου. Δεν γίνεται ο οποιοσδήποτε, ούτε πιστεύω πως έχω γίνει θρύλος. Είμαι απλά μια τραγουδίστρια που τραγουδά χρόνια.
Τι ιδιαίτερο είχε η δική σας φωνή και ξεχωρίσατε; Ήταν μια φωνή μεταξύ τζαζ και κλασικού. Αυτό θυμάμαι πως άρεσε στον Χατζιδάκι, όπως και στον Πλέσσα. Είχα μια τεχνική και ένα ηχόχρωμα που ο Χατζιδάκις χρησιμοποίησε, ενώ άκουγα συχνά πως ήταν κρυστάλλινη.
Φέρατε και κάτι μοντέρνο. Αυτό είναι αλήθεια… Ήμουν μεταξύ της παλιάς και της νέας γενιάς. Καμιά φορά όταν μιλάμε με τον Aznavour που είναι 94 χρονών, αστειευόμαστε για το ποιος τελικά θα αποχωρήσει πρώτος γιατί και αυτός τραγουδά ακόμα. Εφόσον η φωνή μου παραμένει έτσι, θα συνεχίσω να τραγουδώ.
Σήμερα, στα 84 σας χρόνια, φοβάστε την αναπόφευκτη φθορά της φωνής; Σκεφτήκατε να αποσυρθείτε επειδή δεν ήταν τόσο άρτια όσο στο παρελθόν; Πάντα χρησιμοποιούσα σωστά τη φωνή μου και της είχα εμπιστοσύνη. Δεν της έκανα κακό. Πρέπει να κοιμάσαι πολύ για να την ξεκουράζεις, να μην έχεις αλλαγές ώρας. Η φωνή μου δεν είναι όπως πρώτα αλλά τώρα πια ξέρω να τη χρησιμοποιώ καλύτερα. Δεν έχει τη φρεσκάδα αλλά κερδίζεις την ωριμότητα.
Πόσο σας απασχολεί το θέμα της βιολογικής φθοράς; Είναι κάτι που πρέπει να αποδεχτείς φυσιολογικά και να μη σε σταματήσει.
Σας φοβίζει ο θάνατος; Αυτό δεν θέλω να το σκέφτομαι. Δεν το έχω λύσει μέσα μου… Το μόνο που με παρηγορεί κάπως είναι πως κάποια στιγμή θα δω ξανά όλους αυτούς που έφυγαν από κοντά μας.
Είστε χορτάτη απ’ όσα ζήσατε; Δεν τα σκέφτομαι κάθε μέρα… Ούτε αναπολώ τις επιτυχίες, τους χρυσούς και τους πλατινένιους δίσκους ή τα βραβεία. Δεν τα σκέφτομαι αλλά σαφώς μου προκαλούν μια ευθύνη γιατί δεν θέλω να απογοητεύσω. Και λιγότερα να είχα πάλι ευχαριστημένη θα ήμουν χωρίς να λέω πως έχω τόσα πολλά που δεν θέλω άλλα (γέλια).
Αλήθεια, ποιος είναι ο πιο συναρπαστικός άνθρωπος που γνωρίσατε; Ο καθένας είχε μια προσωπικότητα ιδιαίτερη και μου έδωσε και κάτι. Ο Καραμανλής, όταν κέρδισα το πρώτο βραβείο στην Αθήνα με τον Χατζιδάκι και το δεύτερο με τον Πλέσσα, μου είπε πως δεν έχω να φοβάμαι κάποιον άλλον παρά τον εαυτό μου και πως πρέπει να με ενδιαφέρει πώς να γίνω καλύτερη. Η Μαρία Κάλλας ήταν επίσης ένας πολύ σημαντικός άνθρωπος. Ο Leonard Cohen, o Quincy Jones, o Νίκος Γκάτσος μου με έμαθε να έχω αυτογνωσία, να διορθώνω τα λάθη μου και να αφομοιώνω ένα τραγούδι.
Ξεχάσατε ποτέ τη μικρή Ιωάννα απ’ τα Χανιά; Σας λείπει σήμερα αυτό το κοριτσάκι; Είναι πάντα μαζί μου η μικρή Ιωάννα. Και πολλές φορές της μιλώ, την ακούω και πάντα την ρωτάω εάν έχει αρκετή αγάπη. Την ρωτώ συχνά γι’ αυτό γιατί την αγάπη πρέπει πάντα να την αποζητάμε και να της δίνεις πάντα υλικό να υπάρχει.
Θα αλλάζατε κάτι αν ξεκινούσαν όλα απ’ την αρχή; Για το μόνο που έχω τύψεις είναι για τα παιδιά μου… Μπορείς να κάνεις λάθη στη ζωή σου και τα περισσότερα μπορείς να τα διορθώσεις. Σε αυτή την περίπτωση όμως δεν γίνεται γιατί με στερήθηκαν. Η κόρη μου Λενού δεν επηρεάστηκε τόσο όσο ο γιος μου, ο Νικολά. Με τον πρώτο μου σύζυγο που ήταν ένας επίσης πολύ καλός μουσικός, δουλεύαμε μαζί και λείπαμε συχνά. Για χρόνια τα έπαιρνα μαζί μου αλλά όταν ξεκίνησε το σχολείο έμεναν Γενεύη μαζί με την νταντά τους, μια εξαιρετική γυναίκα που δεν είχε οικογένεια και έκανε τα παιδιά μου παιδιά της. Γι’ αυτό και σήμερα τα παιδιά μου αγαπάνε τη μαμά τους αλλά δεν αγαπάνε την τραγουδίστρια. Με πικραίνει αλλά δεν μπορώ να το αλλάξω.
Υπήρξατε αντισυμβατική στα προσωπικά σας. Το να χωρίσει μια Ελληνίδα τη δεκαετία του ‘70 ήταν σκανδαλώδες σχεδόν… Η μητέρα μου έλεγε ότι παντρεύτηκα μικρή. Όταν χώρισα όμως μου έλεγε πώς θα βγει απ’ την πόρτα και πώς θα δει τους γείτονές της. Έπρεπε όμως να γίνει γιατί ήταν μια απόφαση ζωής. Αγαπούσα τον Γιώργο μέχρι τη στιγμή που μου είπε να τα αφήσω όλα και να πάμε στην Ελλάδα με τα παιδιά μας να ζήσουμε εκεί πιο ήρεμα. Δεν μπορούσα να εγκαταλείψω έτσι απλά. Τότε ήταν πολύ προχωρημένο το να χωρίσω. Δεν είμαι η τέλεια η σύζυγος αλλά είμαι ειλικρινής. Δεν ήθελα να εγκαταλείψω τη μουσική γιατί απ’ την αρχή ήξερα ότι ήταν η ύπαρξή μου, δεν μπορούσα να ζήσω χωρίς τα τραγούδια. Και ευτυχώς αυτό νιώθω μέχρι σήμερα.
* Το νέο άλμπουμ της Νάνας Μούσχουρη «Forever Young» κυκλοφορεί στα δισκοπωλεία.
