Με παρέμβασή του στον “Φ”, ο τέως Γενικός Ελεγκτής Οδυσσέας Μιχαηλίδης αναλύει το φαινόμενο του τερματισμού συμβάσεων σε μεγάλα αναπτυξιακά έργα και του κόστους που φορτώνεται στους φορολογούμενους πολίτες. Με τεχνοκρατικό τρόπο εξηγεί για το κάθε έργο του οποίου η σύμβαση έχει διακοπεί, ποια είναι η ευθύνη και επισημαίνει ότι η αδιαφάνεια και η πολιτική διαπλοκή έχουν δημιουργήσει ένα ολιγοπώλιο στον τομέα των δημοσίων έργων.

Ολόκληρη η παρέμβαση του κ. Μιχαηλίδη ακολουθεί:

«Τότε τας πόλεις απόλλυσθαι, όταν μη δύνωνται τους φαύλους από των σπουδαίων διακρίνειν» («Οι πόλεις καταστρέφονται όταν δεν μπορούν να ξεχωρίσουν τους κακούς από τους καλούς») – Αντισθένης.

Τα μεσάνυκτα της Δευτέρας 18 Δεκεμβρίου 2023, η διαχείριση της ΟΕΔΑ (Ολοκληρωμένη Εγκατάσταση Διαχείρισης Αποβλήτων) Πεντακώμου περνούσε στα χέρια του κράτους. Ήταν η πρώτη δημόσια σύμβαση που τερμάτισε η Κυβέρνηση Χριστοδουλίδη. Δεν ήταν όμως και η τελευταία προβληματική δημόσια σύμβαση:

  • Στις 27 Μαΐου 2024, το Υπουργείο Μεταφορών ανακοίνωσε τον τερματισμό της συμφωνίας του λιμανιού και μαρίνας Λάρνακας.
  • Στις 18 Ιουλίου 2024, η κινέζικη κρατική εταιρεία, η οποία με ένα σκανδαλώδη τρόπο είχε αναλάβει την κατασκευή και λειτουργία του τερματικού φυσικού αερίου στο Βασιλικό, τερμάτισε τη συμφωνία.
  • Στις 11 Νοεμβρίου 2024, το Τμήμα Δημοσίων Έργων ανακοίνωσε τον τερματισμό της σύμβασης με την εταιρεία «ΙΝΤRΑΚΑΤ» για τον αυτοκινητόδρομο Πάφου – Πόλης. Το κράτος δεν μπόρεσε ακόμη να ρευστοποιήσει τις ανά χείρας τραπεζικές εγγυήσεις.
  • Την επομένη, 12 Νοεμβρίου 2024, το Υπουργείο Εσωτερικών ανακοίνωσε τον τερματισμό της σύμβασης για τον Ποταμό Λιοπετρίου.
  • Ανάλογη ήταν και η τύχη μεγάλων συμβάσεων για προμήθειες, όπως το σύστημα απενεργοποίησης κινητών στις φυλακές (τερματίστηκε τον Απρίλη του 2023) και το σύστημα e-justice (τερματίστηκε στις 2 Οκτωβρίου 2024).

Ας επικεντρωθούμε, όμως, στα κατασκευαστικά έργα, τα οποία ακυρώθηκαν.

Για να γίνει αντιληπτή η ανάλυση που ακολουθεί, θα πρέπει να κατανοηθεί το πλαίσιο των δημοσίων συμβάσεων. Υπάρχουν τρεις βασικοί τύποι συμβάσεων για κατασκευαστικά έργα. Στον πρώτο τύπο («κλασικός»), η μελέτη του έργου γίνεται από συμβούλους της αναθέτουσας αρχής. Στον δεύτερο τύπο, («Μελέτη – Κατασκευή») δίνονται στον ανάδοχο οι απαιτήσεις του εργοδότη και αυτός αναλαμβάνει τη μελέτη και κατασκευή. Στον τρίτο τύπο, («Συμπράξεις Δημοσίου και Ιδιωτικού Τομέα – ΣΔΙΤ – PPP»), ο ανάδοχος αναλαμβάνει όχι μόνο τη μελέτη και κατασκευή, αλλά και τη λειτουργία ή/και εκμετάλλευση του έργου.

Είναι επίσης σημαντικό να πούμε ότι, κατά την υλοποίηση κάθε σύμβασης (μικρής ή μεγάλης) είναι δυνατόν να προκύψουν κίνδυνοι (ρίσκα) που μπορεί να αυξήσουν το κόστος του έργου, να προκαλέσουν καθυστερήσεις ή ακόμη και να οδηγήσουν στην αποτυχία ολοκλήρωσης. Μέσω της σύμβασης, τα δύο συμβαλλόμενα μέρη συμφωνούν πώς θα κατανεμηθούν τα ρίσκα, δηλαδή ποιος θα επωμιστεί την πιθανή ζημιά. Η κατανομή ρίσκων εξαρτάται από τον τύπο της σύμβασης. Κινούμενοι από τον κλασικό τύπο προς τις ΣΔΙΤ, ο ανάδοχος αναλαμβάνει περισσότερα ρίσκα.

Με βάση τη σύγκριση των στοιχείων των έργων (βλ. πίνακα), δεν επιβεβαιώνεται ο ισχυρισμός για την ακαταλληλότητα των όρων των συμβάσεων, ούτε και τεκμαίρεται η επίδραση του τρόπου επίλυσης των διαφορών, χωρίς επ’ ουδενί να αμφισβητείται γενικά η σπουδαιότητα των δύο αυτών παραγόντων στην επιτυχή ολοκλήρωση κάθε σύμβασης και τα οφέλη από την εισαγωγή εναλλακτικών μεθόδων επίλυσης διαφορών.

Ωστόσο, έχει λεχθεί ότι οι συμβάσεις αστοχούν επειδή κατακυρώνονται στον χαμηλότερο προσφοροδότη. Η αλήθεια είναι πιο σύνθετη. Η νομοθεσία μας, πιστή αντιγραφή της ευρωπαϊκής, προβλέπει κριτήρια καταλληλότητας των αναδόχων («κριτήρια επιλογής»), την αυστηρότητα των οποίων καθορίζει η ίδια η αναθέτουσα αρχή. Ωστόσο, απαγορεύεται ρητά η προτίμηση μεταξύ δύο εταιρειών που αμφότερες πληρούν τα κριτήρια επιλογής, μιας πιο ακριβής προσφοράς, επειδή η εταιρεία είναι μεγαλύτερη σε κύκλο εργασιών. Άλλωστε, η INTRAKAT είναι κολοσσός, όπως και η κινέζικη εταιρεία στο Βασιλικό. Τα τυχόν κριτήρια ανάθεσης επιτρέπεται να αφορούν μόνο την αυξημένη ποιότητα του προς κατασκευή έργου ή τα βελτιωμένα περιβαλλοντικά χαρακτηριστικά του.

Χωρίς να υπεισερχόμαστε στις επιμέρους διαφορές των μερών στην κάθε σύμβαση, θα μπορούσαμε, εκ πρώτης όψεως, να αποδώσουμε εύλογα τις αστοχίες στα εξής:

Το έργο του Λιμανιού Λάρνακας ναυάγησε, επειδή μετά τον τερματισμό του φιάσκου των χρυσών διαβατηρίων, ο ανάδοχος (ο οποίος ήλπιζε να καλύψει το κόστος των κατασκευαστικών έργων από τα πολυτελή διαμερίσματα που θα μοσχοπουλούσε) κατάλαβε ότι το επιχειρηματικό πλάνο δεν του έβγαινε και προτίμησε να εγκαταλείψει το έργο. Κάπως ανάλογη είναι η κατάσταση στον δρόμο Πάφου – Πόλης. Ο ανάδοχος συνάντησε απρόβλεπτες συνθήκες υπεδάφους, που εκτόξευσαν το κόστος του. Το ρίσκο αυτό ήταν δικό του και προτίμησε να εγκαταλείψει το έργο. Η παρακολούθηση της σύμβασης φαίνεται να ήταν συνεχής, αν και επιδείχθηκε μεγάλη ανοχή στις καθυστερήσεις.

Τα έργα στο Βασιλικό, στην ΟΕΔΑ Πεντακώμου και στον Ποταμό Λιοπετρίου φαίνεται να αστόχησαν λόγω ανικανότητας του αναδόχου να ανταποκριθεί στις συμβατικές του υποχρεώσεις. Υπήρξε, όμως, κάκιστη παρακολούθηση των έργων και επί μακρόν ανοχή στις καθυστερήσεις, η οποία υποδεικνυόταν ανελλιπώς από την Ελεγκτική Υπηρεσία. Οι αρμόδιοι κώφευαν. Επίσης, για το Βασιλικό και τον Ποταμό Λιοπετρίου, η Ελεγκτική Υπηρεσία είχε εισηγηθεί ακύρωση του διαγωνισμού και επαναπροκήρυξη. Αγνοήθηκε.

Ο Πρόεδρος Χριστοδουλίδης ισχυρίστηκε ότι ο τερματισμός των συμβάσεων υποδηλοί σθεναρή στάση εκ μέρους της Κυβέρνησής του. Αυτό ουδόλως ισχύει. Σε όλες τις αστοχίες, πλην του Λιμανιού Λάρνακας, η Κυβέρνηση ολιγώρησε να λάβει μέτρα και, τελικά, λόγω της κακής διαχείρισης που έγινε, μπορεί οι υπαίτιοι ανάδοχοι να πετύχουν απαλλαγή από τις ευθύνες τους και τον λογαριασμό να τον πληρώσουν οι φορολογούμενοι.

Ειδικά στο Βασιλικό, όχι μόνο υπήρξε ανοχή, αλλά το κράτος υπέκυψε δύο φορές σε στυγνούς εκβιασμούς. Η πρώτη φορά ήταν επί Αναστασιάδη όταν πληρώθηκαν χαριστικά €25 εκατ. και δόθηκε άφεση αμαρτιών τεράστιων καθυστερήσεων. Η δεύτερη φορά ήταν επί Χριστοδουλίδη όταν πληρώθηκαν χαριστικά €40 εκατ. ως λύτρα, δημιουργώντας προϋποθέσεις για την πανωλεθρία μας στη διαιτησία, αφού ουσιαστικά φάνηκε να παραδεχθήκαμε την ευθύνη για τον τερματισμό. Εις βάρος μας θα είναι και τα επικοινωνιακά σόου του Προέδρου, τον Μάρτη του 2024, όταν επισκέφθηκε το εργοτάξιο και, σαν κολυμβήθρα του Σιλωάμ, εξάγνισε τις ευθύνες του αναδόχου. Εάν οι αποφάσεις των δύο κυβερνήσεων ή των αρμοδίων, μεταξύ των οποίων και της Νομικής Υπηρεσίας, η οποία έδινε τις «ευλογίες» της, οφείλονται σε ανικανότητα ή δόλο θα διαφανεί από τις έρευνες της Ευρωπαϊκής Εισαγγελίας (EPPO), η οποία ενεπλάκη μετά από πρόσκληση της Ελεγκτικής Υπηρεσίας. Σημειώνεται ότι τις ίδιες ημέρες, ο Πρόεδρος Χριστοδουλίδης φορώντας το κίτρινο κράνος ευχαριστούσε, από το εργοτάξιο, την εταιρεία για τη στάση της. Τόσο σοβαροί είμαστε!

Πληρώνουμε χρυσάφι για δημόσια έργα που δεν παραλαμβάνουμε

Η κάκιστη διαχείριση σε τεχνοκρατικό επίπεδο στο Βασιλικό, στην ΟΕΔΑ Πεντακώμου και στον Ποταμό Λιοπετρίου, κάθε άλλο παρά τυχαία είναι. Τα παραδείγματα είναι πολλά, έτσι ώστε να δημιουργούν ένα ευδιάκριτο μοτίβο. Αποτελούν σύμπτωμα του σαθρού συστήματος της ημετεροκρατίας, της μετριοκρατίας, της ανυπαρξίας στόχων και δεικτών παραγωγικότητας και της έλλειψης λογοδοσίας, λόγω ατιμωρησίας που μαστίζουν το κυπριακό κράτος. Αν αυτή η προβληματική διαχείριση συνέβαινε σε μεγάλες εταιρίες του ιδιωτικού τομέα, οι αρμόδιοι θα είχαν πάραυτα αποπεμφθεί και η περαιτέρω σταδιοδρομία τους θα ετίθετο εν αμφιβόλω.

Στην κυπριακή πολιτεία του ερασιτεχνισμού, της διαπλοκής και της ατιμωρησίας, η προβληματική διαχείριση δημοσίων έργων είναι λίγο-πολύ αναμενόμενη. Η αδιαφάνεια και η πολιτική διαπλοκή έχουν δημιουργήσει ένα ολιγοπώλιο στον τομέα των δημοσίων έργων, το οποίο εν μέρει συντηρείται επειδή «εθνικοί εργολάβοι», με παραδοχή τους μιζαδόροι, προστατεύονται από το κατεστημένο. Τις συνέπειες τις υφίσταται (ποιος άλλος;) ο κυπριακός λαός. Πληρώνουμε χρυσάφι για δημόσια έργα που δεν παραλαμβάνουμε.

Αυτές οι προβληματικές πρακτικές θα διαιωνίζονται και η χώρα θα πηγαίνει από το κακό στο χειρότερο, όσο οι πολίτες, ενώ έχουν τη δύναμη να αμφισβητήσουν αυτό το σάπιο σύστημα, ανέχονται να τους διοικούν αυτοί που, αντί να έχουν επίκεντρο τον πολίτη και το κοινό καλό, πασκίζουν για τα ιδιοτελή συμφέροντά τους.

Όπως στρώνουμε, κοιμόμαστε!

Η διαχείριση των δημόσιων έργων είναι ο καθρέφτης της κρατικής λειτουργίας και, ευρύτερα, του δημόσιου βίου. Δεν είναι τυχαίο ότι αρκετές δημόσιες συμβάσεις αποδείχθηκαν βαθιά προβληματικές. Όσο κυριαρχούν η διαπλοκή, η ατιμωρησία και ο ερασιτεχνισμός στη δημόσια ζωή, μην εκπλήσσεσθε που σπαταλούνται εκατομμύρια σε προβληματικά δημόσια έργα. Φυσικά, σε κάθε περίπτωση αλλά και συνολικά, γεννώνται πολλά ερωτήματα. Το σημαντικότερο: τι(ς) πταίει; 

Όπως στρώνουμε, κοιμόμαστε! Όσο οι πολίτες επιδεικνύουν ανοχή στα φαινόμενα διαπλοκής, ατιμωρησίας και ερασιτεχνισμού, ο φαύλος κύκλος στον δημόσιο βίο θα συνεχίζεται, με χειρότερα κάθε φορά αποτελέσματα. Είναι στο χέρι των πολιτών να σταματήσουν αυτόν τον κατήφορο και να θέσουμε σωστά και ηθικά πρότυπα για ένα καλύτερο παρόν και μέλλον.

* Tέως Γενικός Ελεγκτής της Δημοκρατίας, επισκέπτης Καθηγητής Οικονομικών στο Ευρωπαϊκό Πανεπιστήμιο Κύπρου