Μπορεί στην πραγματικότητα να μην είναι τόσο σπάνιες όσο υπονοεί το ίδιο τους το όνομα, είναι όμως σίγουρα πολύτιμες. Και εν πολλοίς δίνουν εξήγηση σε πολλά από αυτά που συμβαίνουν τον τελευταίο καιρό ανά το παγκόσμιο, τόσο σε σχέση με τον πόλεμο στην Ουκρανία, όσο και με τον εμπορικό πόλεμο που ξεκίνησε προ ημερών ο πρόεδρος των ΗΠΑ Ντόναλντ Τραμπ.
Τι είναι λοιπόν οι σπάνιες γαίες, γιατί είναι τόσο πολύτιμες και αποτελούν σημείο έντασης στις μέρες μας; Ενδεικτικά, σπάνιες γαίες καλούνται στη χημεία τα μέταλλα (χημικά στοιχεία) τα οξείδια των οποίων είναι γαιώδους μορφής και κλήθηκαν έτσι λόγω της θεωρούμενης σπανιότητάς τους όταν πρωτοανακαλύφθηκαν. Παρά το όνομα τους, οι σπάνιες γαίες υπάρχουν σε σχετική αφθονία στον φλοιό της Γης, με εξαίρεση το Προμήθειο. Τα ορυκτά, στα οποία απαντώνται οι σπάνιες γαίες ή λανθανίδες, εντοπίζονται κυρίως στην Κίνα, τη Νορβηγία, τις ΗΠΑ, τη Βραζιλία, την Ινδία και την Αυστραλία.
Γιατί είναι πολύτιμες
Ειδικά στις μέρες μας, οι σπάνιες γαίες θεωρούνται ιδιαίτερα πολύτιμες, καθώς έχουν τεράστια σημασία για την παγκόσμια οικονομία και την ισορροπία δυνάμεων. Τα στοιχεία αυτά θεωρούνται οι «δομικοί λίθοι της οικονομίας του μέλλοντος» – είναι απαραίτητα για υψηλή τεχνολογία, «πράσινη» ενέργεια και αμυντικές εφαρμογές. Από τα smartphones και τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, έως τα ηλεκτρικά αυτοκίνητα και τα προηγμένα οπλικά συστήματα, η βιομηχανία εξαρτάται απόλυτα από τις σπάνιες γαίες και τα συναφή μέταλλα.
Δεν είναι τυχαίο ότι χαρακτηρίζονται ως κρίσιμα: χωρίς αυτά, δεν μπορούν να κατασκευαστούν μπαταρίες, μικροτσίπ, μαγνήτες υψηλής απόδοσης, κινητά τηλέφωνα, ανεμογεννήτριες, ούτε συστήματα πυραύλων.
Η Δύση – Ευρώπη και ΗΠΑ – είναι εξαρτημένη από κινεζικές αλυσίδες εφοδιασμού για πολλά κρίσιμα υλικά. Το Πεκίνο έχει ήδη χρησιμοποιήσει αυτήν την κυριαρχία ως μοχλό πίεσης στο παρελθόν, περιορίζοντας εξαγωγές ή ανεβάζοντας τιμές, ενώ αντίστοιχα η Ρωσία έχει χρησιμοποιήσει ενεργειακούς πόρους (πετρέλαιο/αέριο) ως γεωπολιτικό όπλο.
Σε αυτό το πλαίσιο, οι δυτικές δυνάμεις επιδιώκουν εναλλακτικές πηγές κρίσιμων ορυκτών, ώστε να διασφαλίσουν την αυτάρκειά τους και να μειώσουν την εξάρτηση από ανταγωνιστές. Η Ουκρανία, με τα πλούσια κοιτάσματά της, εμφανίζεται ως ένας δυνητικός «θησαυρός» για τη διαφοροποίηση των προμηθειών. Ήδη από το 2021, η ΕΕ χαρακτήρισε την Ουκρανία ως βασικό εταίρο σε στρατηγικές πρώτες ύλες και επεδίωξε συνεργασία για την αξιοποίησή τους. Όπως φυσικά και η Γροιλανδία.
Εν ολίγοις, οι ουκρανικές σπάνιες γαίες βρίσκονται στο επίκεντρο ενός παγκόσμιου γεωπολιτικοοικονομικού «παιχνιδιού». Η έκβαση του πολέμου και οι συμφωνίες που θα συναφθούν θα επηρεάσουν όχι μόνο την ουκρανική οικονομία, αλλά και τις διεθνείς αλυσίδες εφοδιασμού υψηλής τεχνολογίας, την ενεργειακή μετάβαση (μέσω των μπαταριών και ΑΠΕ) και την ισορροπία ισχύος μεταξύ Δύσης, Κίνας και Ρωσίας.
Προηγμένη τεχνολογία
Με το θέμα των σπάνιων γαιών καταπιάνονται η Δρ Τασούλα Κυπριανίδου –Λεοντίδου, χημικός μηχανικός και η Δρ Ζωμενία Ζωμενή Γεωλόγος. Σε ανάλυση τους στο τεύχος Μαρτίου του περιοδικού του ΕΤΕΚ, οι δυο επιστήμονες αναλύουν το ζήτημα των σπάνιων γαιών και εξηγούν τη σημασία τους σε σχέση με τις παγκόσμιες εξελίξεις. Συγκεκριμένα, αναφέρουν μεταξύ άλλων ότι χημικά στοιχεία, όπως είναι το Λανθάνιο, το Νεοδύμιο και το Δυσπρόσιο, έχουν αναδειχθεί ως αναντικατάστατες πρώτες ύλες για την παραγωγή προηγμένης τεχνολογίας, από έξυπνα κινητά τηλέφωνα και ηλεκτρικά οχήματα έως τεχνολογίες για ανανεώσιμες πηγές ενέργειας και στρατιωτικό εξοπλισμό. Οι σπάνιες γαίες είναι απαραίτητες για την ανάπτυξη της σύγχρονης τεχνολογίας και τη μετάβαση προς την πράσινη οικονομία. Για παράδειγμα, οι μαγνήτες που χρησιμοποιούνται στις ανεμογεννήτριες και στα ηλεκτρικά οχήματα κατασκευάζονται από Νεοδύμιο και Δυσπρόσιο. Επιπλέον, η στρατιωτική βιομηχανία εξαρτάται από αυτά τα στοιχεία για την παραγωγή προηγμένων οπλικών συστημάτων. Η ζήτησή τους αυξάνεται εκθετικά, καθώς οι χώρες επιδιώκουν να μειώσουν τις εκπομπές άνθρακα και να προσαρμοστούν σε τεχνολογικές εξελίξεις.
Οι σπάνιες γαίες είναι μια ομάδα από 17 στοιχεία βαρέων μετάλλων τα οποία στην πραγματικότητα δεν είναι σπάνια. Δεν βρίσκονται συγκεντρωμένα σε εύκολα εκμεταλλεύσιμα κοιτάσματα αλλά είναι διάσπαρτα στον φλοιό της γης. Η εξόρυξή τους είναι δύσκολη, έτσι επικράτησε η ονομασία τους ως «σπάνιες» γαίες, με το όνομα γαίες να πηγάζει από το παλιό όνομα για τα οξείδια. Το χαρακτηριστικό που τους δίνει αυτή την προνομιούχα θέση στη βιομηχανία είναι η μεγάλη ανθεκτικότητά τους σε υψηλές θερμοκρασίες και ο μεγάλος μαγνητισμός τους. Οι τιμές του τελικού προϊόντος κυμαίνονται από 3-3.500 $/kg, με τα περισσότερα αποθέματα σπάνιων γαιών να βρίσκονται σε Κίνα, Βραζιλία, Βιετνάμ, Ρωσία, Αυστραλία, Νορβηγία και Ινδία.
Η απεξάρτηση από την Κίνα, η Ουκρανία και η Γροιλανδία
Η μεγαλύτερη παραγωγή και η επεξεργασία των σπάνιων γαιών γίνεται στην Κίνα, η οποία ελέγχει περίπου το 70% της παγκόσμιας αγοράς εφόσον κατέχει το 40% των γνωστών μέχρι στιγμής αποθεμάτων.
Επεξεργάζεται, πέρα από τη δική της παραγωγή, εισαγόμενες ποσότητες. Η Κίνα ασκεί πολιτική και οικονομική πίεση στην παγκόσμια αγορά, καθιστώντας τις σπάνιες γαίες εργαλείο επιρροής. Αυτό το ολιγοπώλιο δημιουργεί ανησυχίες για την ενεργειακή και βιομηχανική ασφάλεια άλλων χωρών, ιδίως των ΗΠΑ και της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Οι ΗΠΑ, οι οποίες κατατάσσουν τις σπάνιες γαίες ως κρίσιμα ορυκτά για τη βιομηχανία τους, καταβάλλουν προσπάθειες απεξάρτησης από την Κίνα. Έχουν πρόσφατα προτείνει στην Ουκρανία αντάλλαγμα στρατιωτικής βοήθειας για πρόσβαση των ΗΠΑ στα κοιτάσματα σπάνιων γαιών της Ουκρανίας.
Για να μειωθεί η εξάρτηση από την Κίνα, πολλές χώρες επενδύουν στην έρευνα για εναλλακτικά υλικά, την ανακύκλωση και την ανάπτυξη νέων αποθεμάτων. Η Ευρωπαϊκή Ένωση και οι Ηνωμένες Πολιτείες έχουν εκπονήσει στρατηγικές για την αύξηση της εγχώριας παραγωγής και την ενίσχυση της συνεργασίας με άλλες χώρες πλούσιες σε πόρους. Η αντιμετώπιση των προκλήσεων που σχετίζονται με την εξόρυξη, την επεξεργασία και τη διανομή τους απαιτεί συντονισμένες προσπάθειες σε διεθνές επίπεδο. Η Γεωλογική Υπηρεσία των ΗΠΑ διεξάγει έρευνες στο Αφγανιστάν υπό την προστασία των στρατιωτικών δυνάμεων της χώρας τους από το 2009. Το 2010 ανακοίνωσε αποθέματα που φτάνουν σε αξία το 1 τρισεκατομμύριο δολάρια, τα αποθέματα των σπάνιων γαιών φτάνουν εκεί τους 1,4 εκατομμύρια τόνους.
Η Κίνα ενδιαφέρεται για τα κοιτάσματα της μακρινής Γροιλανδίας, όπως και οι ΗΠΑ, που έχουν πολύ πρόσφατα δείξει ενδιαφέρον να την «αποκτήσουν» ολόκληρη. Ένα νησί με κοιτάσματα, ενεργά μεταλλεία και υδρογονάνθρακες.
Στον ευρωπαϊκό χώρο, η ίδια η Ευρωπαϊκή Ένωση εξασφάλισε, από τον περασμένο Ιούλη, στρατηγική συμφωνία για την εκμετάλλευση των ορυκτών πόρων της Σερβίας, η οποία δεν αποτελεί επίσης πλήρες μέλος, αλλά και άλλων χωρών. Ο καυγάς τελικά δεν είναι μόνο για το κοστούμι, καταλήγουν η Δρ Τασούλα Κυπριανίδου-Λεοντίδου και Δρ Ζωμενία Ζωμενή.
ΠΗΓΕΣ: Wikipedia, protothema.gr, περιοδικό ΕΤΕΚ
