Το moral hazard (ηθικός κίνδυνος) ως έννοια στον χώρο των ασφαλειών καταγράφεται από τον 17ο αιώνα, ως φαινόμενο, όμως, υπάρχει από την αρχαιότητα και ουσιαστικά έχει να κάνει με τη διαχείριση κινδύνων, όσον αφορά εμπορεύματα, πράγματα, ακόμη και ανθρώπους που πωλούνταν ως σκλάβοι.

Η πιο παλαιά γνωστή διαχείριση κινδύνων πάει πολύ πίσω στον χρόνο, ήδη από το 7000 π.Χ., όταν οι Κινέζοι έμποροι διέσπειραν το φορτίο τους σε πολλά πλοία για να μειώσουν τον κίνδυνο απώλειας.

Ένα από τα αρχαιότερα παραδείγματα χρηματοοικονομικού εργαλείου για την ασφάλιση κατά των κινδύνων βρίσκεται στον Κώδικα του Χαμουραμπί, γραμμένο στη Βαβυλώνα το 1790 π.Χ.

Ο Νόμος 48 παρείχε μια πρωτόγονη μορφή γεωργικής ασφάλισης, που όριζε:

«Αν ένας άνθρωπος χρωστάει χρέος και ο θεός Αδάντ πλημμυρίσει το χωράφι του, ή η σοδειά του καταστραφεί, ή το καλαμπόκι δεν έχει αναπτυχθεί λόγω έλλειψης νερού, τότε εκείνη τη χρονιά δεν θα πληρώσει καλαμπόκι στον πιστωτή του. Θα βυθίσει το πινακίδιο του στο νερό και το επιτόκιο εκείνης της χρονιάς δεν θα το πληρώσει.”

Στην αρχαιότητα, πρώτα οι Έλληνες και μετά oι Ρωμαίοι έμποροι χρησιμοποιούσαν τα λεγόμενα δάνεια “bottomry” για να μεταφέρουν ουσιαστικά τον κίνδυνο στους δανειστές.

Αυτά τα δάνεια περιλάμβαναν ρήτρες που ακύρωναν το χρέος αν το πλοίο ή το φορτίο χάνονταν στη θάλασσα.

Τα πρώτα γνωστά ευρωπαϊκά συμβόλαια υπογράφηκαν στη Γένοβα το 1343 και το παλαιότερο διατηρημένο αγγλικό συμβόλαιο χρονολογείται από το 1547.

Η Μεγάλη Πυρκαγιά του Λονδίνου το 1666 προώθησε την ανάπτυξη της πυρασφάλισης.

Το Lloyd’s of London ιδρύθηκε το 1688 για να βοηθήσει τους εμπόρους σκλάβων να καλύψουν το κόστος ενός βυθισμένου πλοίου.

Οι αναλαμβάνοντες κινδύνους δήλωναν τη διάθεσή τους να αναλάβουν την ευθύνη για ένα μέρος της απώλειας, με αντάλλαγμα ένα ασφάλιστρο, γράφοντας το όνομά τους κάτω από τη γραμμή, εξού και ο όρος “underwriter”. Αργότερα, η βιομηχανική επανάσταση είδε την ανάπτυξη άλλων γραμμών ασφάλισης, συμπεριλαμβανομένης της ασφάλισης ζωής.

Η απορρύθμιση και η καταστροφή

Στη σύγχρονη εποχή, το φαινόμενο του moral hazard (ηθικού κίνδυνου) έχει ξεφύγει από τη σημασία που είχε και αναφέρεται στην περίπτωση κατά την οποία ένα άτομο ή ένας οργανισμός αναλαμβάνει υπερβολικά ρίσκα, επειδή ουσιαστικά πιστεύει ότι δεν θα υποστεί τις συνέπειες των πράξεων και των αποτελεσμάτων των αποφάσεων του.

Αυτό είναι πρωτίστως ο κυριότερος λόγος που οδήγησε στην κολοσσιαία χρηματοπιστωτική κρίση του 2008, όταν στις 15/9/2008 ο επενδυτικός γίγαντας Lehman Brothers καταρρέει και επίσημα, καταχωρώντας αίτηση για πτώχευση, προκαλώντας ωστικά κύματα οικονομικής και όχι μόνο καταστροφής σε ολόκληρο τον πλανήτη.

Συνοπτικά θα λέγαμε ότι το σημείο καμπής υπήρξε η πρώτη απορρύθμιση αγορών στα 80s, με πρωτεργάτη τον πρόεδρο των ΗΠΑ, Ρόναλτ Ρέιγκαν, που οδήγησε στην πλήρη ασυδοσία των αγορών, στις αρχές των 90s, όταν ο πρόεδρος των ΗΠΑ, Μπιλ Κλίντον, με τον διοικητή της Ομοσπονδιακής Τράπεζας Άλαν Γκρίσμπαν τις απορρύθμισαν εντελώς, ήτοι εξαπολύοντας ελεύθερο τον γνωστό αχόρταγο λύκο της Wall Street.

Πριν την απορρύθμιση των αγορών, αν ήθελες να πάρεις οικιστικό δάνειο, ο τοπικός δανειστής/τράπεζα ανέμενε κάθε μήνα να λάβει τη δόση του κατευθείαν από σένα και επειδή τα ενυπόθηκα δάνεια χρειάζονταν δεκαετίες για να αποπληρωθούν, οι δανειστές/τραπεζίτες ήταν προσεκτικοί σε ποιον δάνειζαν.

Με την απορρύθμιση των αγορών αναπτύχθηκαν τέτοιες μορφές τιτλοποίησης δανείων, με πρακτικό αποτέλεσμα αυτοί που δίνουν το δάνειο να μη βρίσκονται πλέον ενώπιον του κινδύνου της μη αποπληρωμής του και ως εκ τούτου να μην ενδιαφέρονται για τη φερεγγυότητα του οφειλέτη.

Οι δανειστές, αντί να έχουν πλέον την πίεση αποπληρωμής των δανείων, πωλούσαν τα δάνεια και τις υποθήκες στις επενδυτικές τράπεζες, τύπου Lehman Brothers, οι οποίες με τη σειρά τους συνδύαζαν τις υποθήκες μαζί με χιλιάδες άλλα δάνεια, όπως δάνεια για αγορά αυτοκινήτων, φοιτητικά δάνεια και χρέη πιστωτικών καρτών, δημιουργώντας πολύπλοκα παράγωγα, με το όνομα «Δομημένα Χρεωστικά Ομόλογα» ή CDO και μετά οι επενδυτικές τράπεζες πωλούσαν αυτά τα CDO σε άλλους επενδυτές, με πρακτικό αποτέλεσμα, οι δόσεις των οικιστικών δανείων να πηγαίνουν σε επενδυτές σε όλο τον κόσμο.

Μεταξύ 2000 και 2003 ο ρυθμός των ενυπόθηκων δανείων που συνάπτονταν κάθε χρόνο σχεδόν τετραπλασιάστηκε και επί της ουσίας όσοι συμμετείχαν σε αυτή την «τροφική αλυσίδα» δεν νοιάζονταν για την ποιότητα των υποθηκών και αν τα οικιστικά δάνεια αποπληρώνονταν, αλλά μόνο για την αύξηση του αριθμού τους και την άμεση και βραχυπρόθεσμη αποκόμιση κέρδους.

Στις αρχές των 2000ς είχαμε επίσης μεγάλη αύξηση δανείων μεγάλης επικινδυνότητας, με την ονομασία Subprime, τα οποία προτιμούσαν οι επενδυτικές τράπεζες γιατί είχαν υψηλότερα επιτόκια, με συνεπαγόμενο αποτέλεσμα την αύξηση της ανεξέλεγκτης προσφοράς τέτοιων δανείων σε οφειλέτες που χωρίς ουσιαστικό λόγο έκαναν ακριβά δάνεια, με επόμενο συνεπαγόμενο πολλά από αυτά τα δάνεια να δοθούν σε αφερέγγυους.

Από την στιγμή που πλέον ο κάθε ένας, φερέγγυος ή μη, μπορούσε να πάρει ενυπόθηκο δάνειο, εκατοντάδες δισεκατομμύρια δολάρια κάθε χρόνο κατέκλυζαν την αλυσίδα τιτλοποιήσεων και ως εκ τούτου πλασματικά οι τιμές αγοράς των σπιτιών εκτοξεύθηκαν στα ύψη, με αποτέλεσμα τη μεγαλύτερη οικονομική φούσκα στην Ιστορία.

Έμαθε ή πλήρωσε κανείς;

Ποιο ήταν το μάθημα που έλαβαν όσοι οδήγησαν τον πλανήτη στην (οικονομική) καταστροφή;

Όπως έγινε και στην Κύπρο μετά το 2013, έτσι και στις ΗΠΑ, κανένας δεν είχε καμιά συνέπεια για τις καταστροφικές αποφάσεις και πράξεις του.

Οι κολοσσιαίες ζημιές

Αυτό όμως που έδωσε το ολοκληρωτικό κτύπημα και αποτέλεσε την ωρολογιακή βόμβα στα θεμέλια του παγκόσμιου οικονομικού συστήματος ήταν επί της ουσίας η AIG, η μεγαλύτερη ασφαλιστική εταιρεία στον κόσμο, η οποία πωλούσε τεράστιες ποσότητες παραγώγων με την ονομασία Ασφάλιστρα Υψηλού Κινδύνου (Credit Default Swaps CDS), που ουσιαστικά αυτό που έκανε ήταν να ασφαλίζει τον κίνδυνο κατοχής ενός CDO.

Για τους επενδυτές που κατείχαν CDO, τα CDS αποτελούσαν κάτι σαν μαξιλαράκι ασφαλείας, που, όπως αποδείχτηκε, δεν υπήρχε στην πραγματικότητα.

Ένας επενδυτής που αγόραζε CDS πλήρωνε στην AIG ένα τετράμηνο ασφάλιστρο και, αν το CDO δεν πήγαινε καλά, η AIG υποσχόταν να τον αποζημιώσει.

Σε αντίθεση, όμως, με τις συνηθισμένες ασφαλιστικές δοσοληψίες, σύμφωνα με τις οποίες εσύ μπορείς να ασφαλίσεις μόνο κάτι που εσύ κατέχεις, δηλαδή το σπίτι σου ή το αυτοκίνητό σου, σε αυτό το ανεξέλεγκτο casino των αγορών οποιοσδήποτε μπορούσε να αγοράσει CDS και ουσιαστικά να ποντάρει ενάντια σε CDO που δεν κατείχε!

Ως εκ τούτου, οι ζημιές για το σύστημα στο σύνολό του γίνονται αναλογικά κολοσσιαίες, αφού η αγορά CDS ήταν ανεξέλεγκτη και η AIG δεν είχε αληθινό αποθεματικό για να καλύψει τόσο κολοσσιαία ποσά.

* Advocates-Legal Consultants