Όταν οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής, οι οργανισμοί, οι εταιρίες και οι επιστήμονες επιλέγουν να εφαρμόσουν μια ενιαία στρατηγική (one-size-fits-all) για να αλλάξουν κάποια συμπεριφορά, τα αποτελέσματα δεν είναι τα επιθυμητά.
Όταν όμως ξεκινούν ρωτώντας τι εμποδίζει την πρόοδο και στην συνέχεια αναπτύσσουν στοχευμένες στρατηγικές για να αλλάξουν αυτή τη συμπεριφορά, τα αποτελέσματα είναι πολύ καλυτέρα.
Η Google είναι γνωστή για το γεγονός ότι ωθεί (nudging) τους υπαλλήλους της προς πιο υγιεινές διατροφικές συνήθειες, όπως το να πίνουν περισσότερο νερό και να καταναλώνουν υγιεινά σνακ αντί για M&M’s.
Η ασφαλιστική εταιρεία Aetna προσέλαβε συμπεριφορικούς επιστήμονες για να δημιουργήσουν ένα αντικειμενικό εργαλείο αξιολόγησης του τρόπου με τον οποίο οι χώροι εργασίας μιας εταιρείας βοηθούν ή βλάπτουν την υγεία ενός εργαζομένου.
Στο Νοσοκομείο Παίδων της Φιλαδέλφειας οι υπέρβαροι εργαζόμενοι που ήθελαν να χάσουν βάρος τοποθετήθηκαν σε ομάδες των πέντε ατόμων. Μια ανταμοιβή 500 δολαρίων μοιραζόταν κάθε μήνα μεταξύ των μελών κάθε ομάδας που πετύχαιναν τον στόχο τους για απώλεια βάρους. Τα αποτελέσματα ήταν εκπληκτικά: οι υπάλληλοι σε ομάδες έχασαν κατά μέσο όρο 2,9 κιλά περισσότερα από τους υπόλοιπους.
Στα οχήματα δημόσιων συγκοινωνιών στην Κένυα τοποθετήθηκαν αυτοκόλλητα, τα οποία έδιναν στους επιβάτες τη δυνατότητα να κάνουν παρατήρηση στους απερίσκεπτους οδηγούς. Με αυτό τον τρόπο, τα οδικά ατυχήματα μειώθηκαν κατά 73%.
Η πολιτεία του Σαν Φρανσίσκο εφάρμοσε το πρόγραμμα «Vouchers 4 Veggies» για να αυξήσει την πρόσβαση και την οικονομική προσιτότητα σε υγιεινά τρόφιμα για άτομα και οικογένειες με χαμηλό εισόδημα, παρέχοντας δωρεάν κουπόνια για φρούτα και λαχανικά. Κάνοντας χρήση της συμπεριφορικής επιστήμης το πρόγραμμα κατάφερε να προωθήσει τη διαμόρφωση συνήθειας γύρω από τη μακροπρόθεσμη κατανάλωση φρούτων και λαχανικών.
Όλα τα παραπάνω παραδείγματα έχουν δύο κοινά. Πρώτον, βοηθούν τους ανθρώπους να διαμορφώσουν καλύτερες συνήθειες. Και δεύτερον, έχουν ως βάση την επιστήμη της συμπεριφοράς.
ΜΙΚΡΕΣ ΣΥΝΗΘΕΙΕΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΣΗΜΑΣΙΑΣ
Μικρές καθημερινές συνήθειες όπως το να τρώμε υγιεινά ή να γυμναζόμαστε δεν είναι ασήμαντες ιδιορρυθμίες, αλλά σοβαρά ζητήματα ζωής και θανάτου. Η κύρια αιτία των πρόωρων θανάτων στην εποχή μας δεν είναι τα κακά γονίδια, η πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη ή οι δύσκολες κοινωνικές συνθήκες.
Αντίθετα, στην περίπτωση των περισσότερων αναπτυγμένων χωρών όπως η Κύπρος, σχεδόν δύο στους πέντε πρόωρους θανάτους πλέον είναι αποτέλεσμα συμπεριφορικών παραγόντων. Δηλαδή, προσωπικές συμπεριφορές που μπορούμε να αλλάξουμε. Καθημερινές, φαινομενικά μικρές αποφάσεις σχετικά με το κάπνισμα, το φαγητό, την άσκηση, το ποτό, το οδήγημα. Αυτές οι επαναλαμβανόμενες αποφάσεις συναθροίζονται, καταλήγοντας σε ασθένειες του κυκλοφορικού συστήματος, καρκίνο και διαβήτη – κύριες αιτίες θανάτου στον αναπτυγμένο κόσμο.
Και στην χώρα μας, σχεδόν δύο στους πέντε πρόωρους θανάτους που καταγράφηκαν το 2019 οφείλονται σε συμπεριφορικούς παράγοντες όπως κάπνισμα, κακή διατροφή, υπερβολική κατανάλωση αλκοόλ, χαμηλή σωματική δραστηριότητα κι επικίνδυνη οδήγηση. Το ακριβή ποσοστό ξεπερνά το 36% σύμφωνα με μελέτη της meta-decisions βασισμένη σε στατιστικά στοιχεία της Μονάδας Παρακολούθη- σης Υγείας του Υπουργείου Υγείας, το OECD, European Observatory on Health Systems and Policies, τον Σύνδεσμο Διαιτολόγων και Διατροφολόγων Κύπρου και την Ευρωπαϊκή Επιτροπή.
Το υψηλό αυτό ποσοστό πρόωρων θανάτων παγκοσμίως είναι ενδεικτικό του ότι χρειαζόμαστε αποτελεσματικότερους τρόπους που θα μας βοηθήσουν, στους διαφορετικούς μας ρόλους ως καταναλωτές, εργαζόμενοι, εργοδότες, μέλη της οικογένειας και πολίτες, να κάνουμε επιθυμητές επιλογές που διασφαλίζουν την υγεία μας και την υγεία των άλλων.
ΠΩΣ ΔΙΑΜΟΡΦΩΝΟΥΜΕ ΚΑΛΥΤΕΡΕΣ ΣΥΝΗΘΕΙΕΣ
Οι συνήθειες είναι συμπεριφορές στις οποίες συμμετέχουμε χωρίς προσπάθεια, δηλαδή χωρίς να χρειάζεται να πάρουμε κάποια συνειδητή απόφαση. Γι’ αυτό και είναι δύσκολο να αλλάξει κανείς συνήθειες – χρειάζεται συστηματική προσπάθεια, πράξη που πηγαίνει κόντρα στην φυσική λειτουργία του εγκεφάλου μας που είναι σχεδιασμένος για να μας γλυτώνει, όχι να σπαταλάει, ενέργεια.
Η απλούστερη λύση θα ήταν να προλάβουμε μια ανθυγιεινή συμπεριφορά προτού γίνει συνήθεια. Αλλά η πραγματικότητα είναι ότι είμαστε άνθρωποι, που σημαίνει ότι έχουμε την ανάγκη να πειραματιζόμαστε και να μοιραζόμαστε εμπειρίες με άλλους ανθρώπους. Σημαίνει επίσης ότι, κατά γενικό κανόνα, έχουμε την πεποίθηση ότι είμαστε καλύτεροι από τον μέσο όρο, και υπερεκτιμούμε την ικανότητά μας να ελέγχουμε τον εαυτό μας στο μέλλον (overconfidence bias).
Νιώθουμε περίεργα όταν αφαιρούμε κάτι από τη ζωή μας, όσο επιβλαβές κι αν είναι αυτό (addition heuristic). Μας ενδιαφέρει περισσότερο το τώρα παρά το μετά – η βεβαιότητα της παρούσας στιγμής έναντι της ασάφειας του μέλλοντος (present bias). Επιτρέπουμε στα συναισθήματά μας να αποφασίζουν (affect heuristic), αλλά και στο ένστικτό μας, όσο ανεκπαίδευτο κι αν είναι.
Όλα αυτά είναι μέρος της ανθρώπινης μας φύσης και, ως εκ τούτου, είναι απολύτως φυσιολογικά. Παράλληλα όμως σημαίνουν ότι πρέπει να αποδεχτούμε την φύση μας και να σχεδιάσουμε ανάλογα αν θέλουμε να έχουμε τα επιθυμητά αποτελέσματα. Να αποφασίσουμε, δηλαδή, να διαμορφώσουμε τον τρόπο που αποφασίζουμε σχετικά με αυτές τις συνήθειες (meta-decision).
Η επιστήμη της συμπεριφοράς έχει πρακτικές λύσεις που βασίζονται στην αρχιτεκτονική των επιλογών μας (choice architecture) με τρόπο ώστε να μας ωθεί προς τη σωστή κατεύθυνση. Πώς; Για παράδειγμα, κάνοντας χρήση εργαλείων όπως implementation intentions και fresh start effects, αξιοποιώντας τη δύναμη των κοινωνικών κανόνων (social norms), αφαιρώντας εμπόδια από την πορεία προς την επιθυμητή συμπεριφορά και προσθέτοντας εμπόδια στο μονοπάτι της ανθυγιεινής συμπεριφοράς. Επιπλέον, εμπλουτίζοντας το περιβάλλον μας με κίνητρα που έχουν αξία για εμάς, σε αποκλειστικό συνδυασμό μάλιστα με την επιθυμητή αλλά δύσκολη συμπεριφορά (temptation bundling). Φροντίζοντας να κάνουμε προεπιλογές με το πλεονέκτημα της αντικειμενικότητας, παρέχοντας υπενθυμίσεις και κάνοντας κατανομή του μακροπρόθεσμου στόχου σε μικρότερους, βραχυπρόθεσμους στόχους. Με στρατηγικές και τακτικές σαν κι αυτές μπορούμε να ενεργοποιήσουμε την α GOOD HABITS, BETTER HEALTH
Το παράδοξο είναι να σχεδιάζουμε στρατηγικές για τον «ιδανικό» άνθρωπο ο οποίος δεν παρασύρεται εύκολα, παραμένει αντικειμενικός, κι έχει τον χρόνο μέσα στην ημέρα να σκέφτεται και να ενεργεί με γνώμονα την μελλοντική του υγεία. Είτε είναι ο εαυτός μας, ένας υπάλληλος ή συμπολίτης, ο αποτελεσματικός τρόπος για να βελτιώσουμε κάποια συμπεριφορά ξεκινάει ανακαλύπτοντας τι στέκεται εμπόδιο στην πρόοδο, και συνεχίζει με την ανάπτυξη στοχευμένων στρατηγικών, βασισμένες στην επιστήμη της συμπεριφοράς. Κι αυτό ισχύει είτε στοχεύουμε προς αυτο-βελτίωση, workplace wellness ή κυβερνητικό σχεδιασμό.
Το πρόβλημα των ανθυγιεινών συμπεριφορών είναι παγκόσμιο και η Κύπρος δεν αποτελεί εξαίρεση. Μπορούμε να αποτελέσουμε υποδειγματική εξαίρεση εφαρμόζοντας ευρύτερα καλύτερες προσωπικές, εταιρικές και κυβερνητικές πρακτικές;νθρώπινη μας φύση προς το συμφέρον μας, αντί να την αγνοούμε.
Ιδρυτής meta-decisions, behavioral economist & decision scientist
