Κάποια, έστω και μικρή, καθυστέρηση στο συρμό του Mετρό προκαλεί εκνευρισμό. Το τραμ είναι υπερβολικά αργό. Στο δρόμο οι οδηγοί βιάζονται, μια μικρή καθυστέρηση, ίσως λόγω της προσπάθειας του μπροστινού να παρκάρει, προκαλεί νεύρα και κορναρίσματα. Τα μαθήματα γίνονται «ταχύρρυθμα» και ένα από τα διάφορα άρθρα που βρίσκει κανείς σε ιστότοπους, όπως οι ίδιοι μας πληροφορούν, θέλει μόνο «3” διάβασμα». Οι ακαδημαϊκοί πιέζονται να δημοσιεύσουν γρήγορα και η ποιότητα των δημοσιεύσεων μειώνεται· υπάρχουν ακόμα και περιπτώσεις πλαστογράφησης των δεδομένων. Οι τηλεοπτικές σειρές μικραίνουν, πάνω από μία σεζόν «κουράζει». Οι ρομαντικές σχέσεις είναι γρήγορες («ghosting»). Τα φαγητό γίνεται fast (η αλήθεια είναι το fast food έχει μπει στη ζωή μας εδώ και πολλά χρόνια). Σε μια καφετέρια, αν τυχόν «κολλήσει» το POS και δεν μπορεί να πληρώσει ο πελάτης, αρχίζει να θυμώνει. Οι εργασιακές αλλαγές είναι γρήγορες κι αυτές· όχι αλλαγή εργασίας αλλά αλλαγές στην εργασία (π.χ. συγχώνευση τμημάτων, νέοι συνάδελφοι, νέοι κανονισμοί). Το νέο απορρυπαντικό Skip Wonder Wash, το οποίο διαφημίζει ο πρώην κορυφαίος σπρίντερ Usain Bolt, θέλει μόνο 15 λεπτά αφού έχει σχεδιαστεί ειδικά για σύντομο κύκλο πλυσίματος.

Τα παραδείγματα θα μπορούσαν να πολλαπλασιαστούν. Πολλοί από εμάς έχουμε ανάλογες εμπειρίες, έστω και αν όχι ολόιδιες ή στον ίδιο βαθμό. Είναι σχεδόν βέβαιο όμως ότι οι περισσότεροι από εμάς, γενικά μιλώντας, νιώθουμε ότι «τρέχουμε και δεν φτάνουμε», νιώθουμε να έχει επιταχυνθεί η καθημερινότητά μας. Τι έχει συμβεί και η ζωή έχει «σπιντάρει» τόσο πολύ; Σε αυτό το σύντομο κείμενο θα προσπαθήσουμε να δώσουμε μια απάντηση, αντλώντας έμπνευση από το δοκίμιο του σημαντικού Γερμανού κοινωνιολόγου Χάρτμουτ Ρόζα «Επιτάχυνση και Αλλοτρίωση: Για μια Κριτική Θεωρία της Χρονικότητας στην Ύστερη Νεωτερικότητα», το οποίο δημοσιεύτηκε το 2021.

Πρώτα όμως θα ήταν καλό να ορίσουμε, έστω χονδροειδώς, τις έννοιες που εμπεριέχει ο τίτλος αυτού του πολύ ενδιαφέροντος βιβλίου. Πρώτον, με τον όρο νεωτερικότητα νοείται ο σύγχρονος τρόπος ζωής όπως αυτός εμφανίστηκε αρχικά στην Ευρώπη και στη Δύση (αστυφιλία, εκβιομηχάνιση, ατομικά δικαιώματα κλπ.). Με τον όρο χρονικότητα στις κοινωνικές επιστήμες νοείται η υποκειμενική αντίληψη του χρόνου (σίγουρα όποιος έχει κάνει θητεία στον στρατό ένιωσε ότι ο χρόνος «κυλάει» πιο αργά) και η κοινωνική οργάνωση του χρόνου (π.χ. πόσες ώρες εργαζόμαστε). Τέλος, με τον όρο κριτική θεωρία, σύμφωνα με τη διατύπωση του ίδιου του «ιδρυτή» της Μαξ Χορκχάιμερ το 1937, νοείται μια θεωρία που δεν περιγράφει απλά τον κοινωνικό κόσμο αλλά έχει ως στόχο «να απελευθερώσει τους ανθρώπους από τις συνθήκες που τους υποδουλώνουν».

Ο Ρόζα ισχυρίζεται ότι οι πρόοδοι στις τηλεπικοινωνίες, στη μεταφορά και την παραγωγή και η επακόλουθη, μανιώδης θα λέγαμε, επιδίωξη της αποδοτικότητας και ταχύτητας έχει επιφέρει «αλλοτρίωση» στην κοινωνική ζωή. Το δοκίμιο του όμως, μιας και ο ίδιος θεωρεί τον εαυτό του συνεχιστή της «κριτικής θεωρίας», δεν θέλει απλώς να περιγράψει τον κόσμο αλλά και να συμβάλει στην αλλαγή του, αν αυτό κρίνεται σκόπιμο· και θα λέγαμε ότι μάλλον κρίνεται σκόπιμο από τους ίδιους τους ανθρώπους, δεν επιβάλλεται από έναν στοχαστή αυθαίρετα. Το ίδιο και οι λύσεις. Αυτές δεν μπορούν παρά να είναι το αποτέλεσμα συλλογικής προσπάθειας (αλλαγή της κοινωνικής, πολιτικής και οικονομικής οργάνωσης). Γράφει ο Ρόζα (όπως μπορεί κανείς να διαβάσει και στο οπισθόφυλλο του βιβλίου):

«Έχει καταστεί κεντρική η πρόκληση τα υποκείμενα να ζήσουν και να διαμορφώσουν τη ζωή τους με έναν τρόπο που να τους επιτρέπει να «μείνουν στην κούρσα», να διατηρήσουν την ανταγωνιστικότητά τους, να μην πέσουν από τη ρόδα. Ολοένα και περισσότερο, ακόμα και οι θρησκευτικές πρακτικές, τα χόμπι και πρότυπα της υγείας επιλέγονται σύμφωνα με μια ανταγωνιστική λογική. Η ταχύτητα της κοινωνικής μεταβολής και η αστάθεια των συνθηκών του κοινωνικού περιβάλλοντος καθιστούν αληθινά επικίνδυνη την ανάπτυξη και τήρηση ενός “σχεδίου ζωής”».

Ποιες είναι οι λύσεις; Δεν υπάρχουν μαγικές λύσεις, όμως όπως σημειώνει στο τέλος του δοκιμίου του ο Ρόζα, πρέπει να αναπτύξουμε διαφορετικές σχέσεις με τη φύση, τα αντικείμενα, την εργασία κλπ.

Δρ. Νίκος ΚαρφάκηςΛέκτορας Διοίκησης Επιχειρήσεων, Aegean College