Ο Ιταλός σκηνοθέτης Ντανιέλε Σάλβο επισημαίνει ότι οι ελληνικές τραγωδίες είναι ένας κρυμμένος θησαυρός από καλοδιατηρημένα μυστικά.
Μαθητής και συνεργατης του θρυλικού σκηνοθέτη του θεάτρου και της όπερας Λούκα Ρονκόνι, είναι σήμερα ένας από τους πιο προβεβλημένους θεατρικούς δημιουργούς στην Ιταλία στον τομέα του κλασικού θεάτρου. Το 2016 είχε εκπροσωπήσει τη χώρα του στο 14ο Διεθνές Συμπόσιο Αρχαίου Ελληνικού Δράματος του ΚΚΔΙΘ, που έγινε στη Λευκωσία. Φέτος, παρουσιάζει στο πλαίσιο του Διεθνούς Φεστιβάλ Αρχαίου Δράματος την παραγωγή του Πολιτιστικού Οργανισμού Di.De. του Μικέλε Ντι Ντίο και το Θεάτρου Fahrenheit 451 της Ιταλίας με τον Προμηθέα Δεσμώτη του Αισχύλου. Ο Ντανιέλε Σάλβο, συνεπαρμένος από τον αισχύλειο λόγο, εκτιμά ότι πρέπει να τον σεβαστούμε και να τον αφουγκραστούμε αν θέλουμε ν’ αντιμετωπίσουμε τα καταπιεσμένα μας φαντάσματα. Παράλληλα, ο σκηνοθέτης και ηθοποιός από τη Ρέτζο Εμίλια διαπιστώνει με απογοήτευση ότι η πνευματικότητα έχει χαθεί ανεπανόρθωτα από την τέχνη αλλά και κάθε έκφανση της ανθρώπινης συνθήκης.
– Πώς θα περιγράφατε τη δική σας προσέγγιση πάνω στο έργο του Αισχύλου; Ως μια φιλολογική, σωματική προσέγγιση, που σέβεται το κείμενο. Όταν εργάζομαι σ’ ένα αισχύλειο έργο -ή ένα αρχαίο κείμενο γενικότερα- προσπαθώ να εξωτερικεύσω τα πάντα από τις σελίδες του, μελετώντας σε βάθος τους μύθους, τις διασυνδέσεις και τη γλώσσα με κάθε λεπτομέρεια. Ο λόγος του Αισχύλου είναι πετρώδης, υλικός, λαξευμένος σε μάρμαρο. Η διαδικασία περιλαμβάνει την επαναφορά στη ζωή ενός «νεκρού» (του κειμένου), εμφυσώντας νέα ενέργεια, διατηρώντας τη στενή σχέση με τη φωνή του ποιητή, δουλεύοντας πάνω στη γλώσσα, τον τονισμό και τους ρυθμούς των στίχων, καθώς πειραματιζόμαστε μ’ ένα φωνητικό προγονικό, επιμένοντας στο βλέμμα του ηθοποιού, σ’ έναν ήχο που σημαίνει από μόνος του, που δεν χρησιμοποιείται μόνο στην υπηρεσία της γλώσσας, δουλεύοντας πάνω στο σώμα του ηθοποιού, στην αλήθεια των συναισθηματικών καταστάσεων, αναζητώντας μια «μη καθημερινή» αξιοπιστία, συνθέτοντας την πλαστικότητα των εικόνων και φροντίζοντας τις γεωμετρίες του Χορού για να ερευνήσουμε ακούραστα νέες, μη αυθαίρετες οδηγίες ώστε να βελτιώσουμε τις εικόνες του κειμένου.
– Ποιο είναι το κομβικό σημείο σ’ αυτή τη διαδικασία; Είναι πολύ σημαντικό, όταν αντιμετωπίσαμε τις προηγούμενες σκηνικές ερμηνείες, να κατανοήσουμε τους βασικούς εκφραστικούς κόμβους και τα πολλαπλά βαθιά μηνύματα που περιέχονται στο κείμενο. Οι ελληνικές τραγωδίες είναι ένας κρυμμένος θησαυρός από καλοδιατηρημένα μυστικά. Ο Αισχύλος εντόπισε ένα ακριβές μονοπάτι πριν από χιλιάδες χρόνια: είναι ένα ζήτημα εξεύρεσης του δρόμου, ακολουθώντας τα χνάρια του και καθοδηγούμενοι από τη φωνή του δραματουργού, ο οποίος συνεχίζει να τραγουδά ακατάπαυστα μέσα από τις πτυχές του χρόνου.
– Υπάρχει μια φράση στον Προμηθέα Δεσμώτη που σας κάνει ιδιαίτερη εντύπωση; Η πυκνότητα ολόκληρου του κειμένου του Αισχύλου είναι εντυπωσιακή και υπάρχουν πολλά λόγια του Προμηθέα, του Ωκεανού και της Ιούς που αγγίζουν και κλονίζουν την ψυχή. Υπάρχει μια φράση από τον Προμηθέα που με συγκλονίζει ιδιαίτερα: «Γνωρίζω τα μέλλοντα με κάθε λεπτομέρεια: δεν μπορεί ποτέ να με βρει πάθημα ανέλπιστο. Πρέπει ν’ αντέξω τη μοίρα μου γιατί κανείς δεν μπορεί να πολεμήσει ενάντια στην αδήριτη ισχύ της Ανάγκης, ενάντια στη δύναμη της Μοίρας. Δεν έχει νόημα να παραπονιέσαι. Δεν έχει νόημα να σιωπάς.» Το πεπρωμένο, σύμφωνα με τον Αισχύλο, είναι γραμμένο. Είναι μάταιο να ενθουσιαζόμαστε, μάταιο να φωνάζουμε, μάταιο να σιωπούμε: το πεπρωμένο θ’ ακολουθήσει την πορεία του και το «εφήμερο» δεν μπορεί να το αλλάξει.
– Ο Προμηθέας είναι ένας ήρωας που αντιτάχθηκε στην εξουσία για χάρη της ανθρωπότητας. Ποιες άλλες ερμηνείες ξεχωρίζετε; Το γραπτό του Αισχύλου αναπαριστά ένα παράθυρο στο παράλογο, σ’ έναν αρχαίο κόσμο θεών και απλών ανθρώπων, έναν κόσμο πυρός, σιδήρου, αρχέγονων στοιχείων. Η σχέση τους είναι θεμελιώδης. Η ανθρωπότητα στον «Προμηθέα» υποβαθμίζεται, συμβιβάζεται και η μόνη ανθρώπινη φιγούρα, η Ιώ, καταντά σε κατάσταση ζώου. Ο Προμηθέας δίνει στους ανθρώπους το δώρο της φωτιάς: ένα διφορούμενο δώρο, το οποίο παρήγαγε συναρπαστικά φαινόμενα που μας οδήγησαν στην πιο προηγμένη τεχνολογία. Αυτό το δώρο έχει αντίτιμο. Ο Αισχύλος επισημαίνει ξεκάθαρα ότι κάτι θεμελιώδες έχει χαθεί κατά τη διαδικασία. Προς τα πού οδεύουμε; Το κόστος είναι η απώλεια της μνήμης, των αξιών και της ανθρωπιάς. Η πρόοδος κινείται προς μια σχεδόν αυτοκαταστροφική κατεύθυνση. Πιστεύω ότι ο Προμηθέας Δεσμώτης παρουσιάζει έναν βαθύ στοχασμό πάνω στην αίσθηση του θείου στη ζωή μας και πάνω σε ό,τι έχει αφαιρεθεί στην καθημερινή μας ζωή. Ο αρχαίος λόγος είναι μια κραυγή από μια άλλη εποχή, μια έκκληση για προβληματισμό, για αφύπνιση των αισθήσεων, μια πρόσκληση να κοιτάξουμε μέσα μας με άλλους τρόπους.
– Υπάρχει η αίσθηση του τραγικού στις μέρες μας; Στη σημερινή φρενήρη ζωή εμπιστευόμαστε τα τελευταία απομεινάρια του παραλογισμού και της φυσικής παρουσίας στις στιγμές του έρωτα, της ασθένειας, του ύπνου. Ο πυρετός της εποχής μας μάς οδηγεί σε μια αναισθητοποιημένη πραγματικότητα, έναν αστικό, εικονικό κόσμο, στον οποίο τα συναισθήματα εξαλείφονται. Τα μάτια μας τυφλώνονται καθημερινά από εικόνες από τα μίντια, αλλά παραμένουμε απαθείς. Η αστική διάσταση πνίγει τα καλύτερά μας ένστικτα, την ευαισθησία μας, την ειλικρίνειά μας και αφαιρεί κάθε μορφή δημιουργικότητας. Η παράλογή μας διάσταση εξαφανίζεται εντελώς. Η ροπή της επιβεβαίωσης του εγώ κατατρώει τις μέρες μας. Η τέχνη άδειασε από την πνευματική της διάσταση. Η πνευματική διάσταση έχει χαθεί ανεπανόρθωτα. Η αίσθηση του τραγικού είναι πλέον άγνωστη. Το σώμα διαγράφεται. Πλέον έχουμε οριστικά μετασχηματιστεί σε καταναλωτικά όντα και ταυτόχρονα σε προϊόντα, αναστατωμένα από έναν μιντιακό πόλεμο χωρίς προηγούμενο στην ιστορία. Παραπλανημένοι από τη μοναδικότητά μας, την ιδιαιτερότητά μας, στην πραγματικότητα όλοι σκεφτόμαστε με τον ίδιο τρόπο, προφέρουμε τις ίδιες λέξεις, έχουμε τις ίδιες ανάγκες, τις ίδιες ελπίδες, τις ίδιες ανησυχίες, την ίδια μαζικής παραγωγής καθημερινή ζωή. Αυταπατόμαστε ότι είμαστε ελεύθεροι. Πρέπει ν’ ακούμε ασταμάτητα τον λόγο του Αισχύλου και ν’ αντιμετωπίσουμε τα καταπιεσμένα φαντάσματα του ανθρώπου.
– Ποια είναι η κυριότερη παγίδα για έναν σκηνοθέτη που ασχολείται με το αρχαίο δράμα; Είναι της μόδας σήμερα να επιβάλουμε στο κείμενο «ιδέες» κάθε είδους, ελεύθερες «προσαρμογές» που διαστρεβλώνουν το αρχικό μήνυμα, σε μια αδέξια προσπάθεια να φέρουμε το τραγικό κείμενο πιο κοντά στις μέρες μας. Αυτό για μένα είναι ένα πολύ σοβαρό λάθος, ειδικά στην περίπτωση του Αισχύλου. Τα αρχαία κείμενα αντλούν την εκρηκτική τους δύναμη ακριβώς από τη χρονική τους απόσταση, από τη δραματική τους πυκνότητα και το να τα «εκσυγχρονίζουμε», καθιστώντας τα αστικά με αμφίβολες σκηνοθετικές ιδέες, έχει ως αποτέλεσμα να χάνουν την τραγική τους αξία και να καθίσταται η κάθαρση ανέφικτη. Ένας μεγάλος δάσκαλος είπε ότι τα αρχαία κείμενα είναι σαν σήματα από φωτεινά αστέρια που έχουν πλέον εξαφανιστεί. Έχουμε να κάνουμε με πράγματα που δεν είναι πια εκεί, από τα οποία υπάρχει μόνο μια αντανάκλαση, ένα φως που εκπέμφθηκε πριν από χιλιάδες χρόνια: αυτή ακριβώς είναι η απόλυτη γοητεία τους. Αυτό που είναι επιτακτικό, ωστόσο, είναι η επίγνωση του αποχαιρετισμού. Όταν επικαιροποιούμε αυτά τα κείμενα και προσπαθούμε με κάθε κόστος να εντοπίσουμε μια άμεση διασύνδεση, είναι σαν να κλείνουμε τα μάτια στην ίδια μας τη συγχρονικότητα.
– Με ποιον τρόπο μετατρέπετε το φως σε σκοτάδι όταν βρίσκεστε σε μια δύσκολη κατάσταση; Δεν είναι απλό καθήκον, αλλά η δύναμη της Ποίησης και η φωνή των μεγάλων συγγραφέων του παρελθόντος είναι πάντα στο πλευρό μου.
– Πώς αντηχεί το διαχρονικό μήνυμα του Αισχύλου, δεδομένων των τρεχόντων προβλημάτων του κόσμου; Ο μύθος του Προμηθέα μιλά για την ανθρώπινη συνθήκη, τη δολιότητα και την αμφιθυμία της και μας υπενθυμίζει ότι το τελικό νόημα της ανθρώπινης συνθήκης είναι ακριβώς το γεγονός ότι είμαστε εφήμεροι. Η ψευδαίσθηση της ταυτότητας, η ψευδαίσθηση του εγώ, η επιθυμία για μοναδικότητα, η επιθυμία να καθορίσουμε το πεπρωμένο μας, να ελέγξουμε τα στοιχεία, καταρρέει μπροστά στον κόσμο των θεών. Ο σημερινός άνθρωπος στοχάζεται πάνω σε θεμελιώδη ερωτήματα: Θα υπάρξει μέλλον για την ανθρώπινη ζωή ή υπάρχει μόνο μια καταστροφική προοπτική μπροστά μας; Τι ρόλο θα διαδραματίσει η επιστήμη, η ιατρική και η τεχνολογία σ’ αυτήν την καταστροφή που τη βλέπουμε σήμερα αποκλειστικά ως το φως του μέλλοντος; Πώς ξεπληρώνεται η πρόοδος; Η απώλεια της μνήμης και της ταυτότητας; Η υποβάθμιση των αξιών και η ανυποχώρητη μετατροπή μας σε καταναλωτές/ καταναλώμενους; Στις μέρες μας, πώς η θεματική της σχέσης μεταξύ ανθρώπινου και θείου επανεμφανίζεται σε τόσο δύσκολες στιγμές μισαλλοδοξίας, ρατσισμού και φονταμενταλισμού; Ο Προμηθέας είναι ο ήρωας των συνόρων, της διαμεσολάβησης μεταξύ των δύο αυτών κόσμων, που είναι τόσο διαφορετικοί.
* Προμηθέας Δεσμώτης, 28.7 Σκαλί Αγλαντζιάς, 30.7 Αρχαίο Θέατρο Κουρίου, 8.45μ.μ. 7000 2414
