Η πρόσφατη ομιλία του Προέδρου της Τουρκίας, Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, ενώπιον της Γενικής Συνέλευσης των Ηνωμένων Εθνών, ήταν ένα από τα κεντρικά γεγονότα της Συνέλευσης. Ως ηγέτης ενός από τους πιο ισχυρούς και στρατηγικά σημαντικούς περιφερειακούς παίκτες, η τοποθέτηση του Ερντογάν αναμένεται πάντοτε με ενδιαφέρον, ιδιαίτερα όσον αφορά ζητήματα που αφορούν την Ανατολική Μεσόγειο, την Κύπρο, το Αιγαίο και την ευρύτερη Μέση Ανατολή. Το περιεχόμενο της ομιλίας του αποκαλύπτει πολλά για τις επιδιώξεις της Τουρκίας στη διεθνή σκηνή, καθώς και για την προσεκτική προσέγγιση που πρέπει να υιοθετήσει η Κυπριακή Δημοκρατία για να ανταποκριθεί στις προκλήσεις που αυτή εγείρει.
Βασικά σημεία, Ανατολική Μεσόγειος και Κυπριακό
Η ομιλία του Ερντογάν επικεντρώθηκε σε ποικίλα διεθνή ζητήματα, όπως το Παλαιστινιακό, το Ουκρανικό, οι παγκόσμιες ανισότητες και η κλιματική αλλαγή, αλλά το ενδιαφέρον για την Κύπρο εντοπίζεται σε τρεις κυρίως άξονες: την κατάσταση στην Ανατολική Μεσόγειο, την τουρκική στάση απέναντι στο Κυπριακό και την ευρύτερη γεωπολιτική τοποθέτηση της Τουρκίας.
Ο Ερντογάν αναφέρθηκε στις συνεχιζόμενες εντάσεις στην Ανατολική Μεσόγειο, τονίζοντας την ανάγκη για «δίκαιη κατανομή των πόρων» στην περιοχή. Αν και η φράση αυτή ακούγεται ρητορικά ουδέτερη, στην πραγματικότητα αποτελεί πρόκριμα της πάγιας τουρκικής θέσης ότι η Τουρκία και το ψευδοκράτος της Βόρειας Κύπρου (ΤΔΒΚ) έχουν δικαιώματα στα ενεργειακά αποθέματα που έχουν ανακαλυφθεί στην κυπριακή ΑΟΖ. Ο Ερντογάν δεν παρέλειψε να υπερασπιστεί τις μονομερείς ενέργειες της Τουρκίας στην Ανατολική Μεσόγειο, προβάλλοντας την ανάγκη της χώρας του να προστατεύσει τα «νόμιμα δικαιώματά» της, και κάλεσε τη διεθνή κοινότητα να αναγνωρίσει τα δικαιώματα των Τουρκοκυπρίων στους φυσικούς πόρους του νησιού.
Σε ό,τι αφορά το Κυπριακό, ο Ερντογάν υποστήριξε για μία ακόμη φορά τη λύση των δύο κρατών, μια θέση που αποτελεί πλέον επίσημη γραμμή της τουρκικής διπλωματίας. Ζήτησε αναγνώριση της «Τουρκικής Δημοκρατίας της Βόρειας Κύπρου» (ΤΔΒΚ) από τη διεθνή κοινότητα, υποστηρίζοντας ότι η λύση της ομοσπονδίας έχει αποτύχει. Αυτή η θέση βρίσκεται σε πλήρη αντίθεση με τα ψηφίσματα του ΟΗΕ, τα οποία υποστηρίζουν μια διζωνική, δικοινοτική ομοσπονδία ως λύση στο Κυπριακό.
Γεωπολιτική και διεθνές προφίλ της Τουρκίας
Η ομιλία του Ερντογάν επιδίωξε να προβάλλει την Τουρκία ως έναν σημαντικό παγκόσμιο παράγοντα που δρα υπέρ της σταθερότητας και της ειρήνης. Τόνισε τη σημασία του σεβασμού της κυριαρχίας των κρατών, αλλά και την ανάγκη επίλυσης των διεθνών διαφορών μέσω διαλόγου. Ωστόσο, αυτή η ρητορική είναι παραπλανητική, αν ληφθεί υπόψη η επεκτατική στάση της Τουρκίας τόσο στη Συρία, όσο και στη Λιβύη, καθώς και οι συνεχείς προκλήσεις στο Αιγαίο και την Ανατολική Μεσόγειο.
Η Τουρκία επιχειρεί να εμφανιστεί ως μία «ανεξάρτητη» δύναμη που δεν ακολουθεί τυφλά καμία μεγάλη δύναμη, όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες ή η Ρωσία. Ο Ερντογάν προέβαλε την πολυδιάστατη εξωτερική πολιτική της χώρας του, υπογραμμίζοντας τις σχέσεις της τόσο με τη Δύση όσο και με τον αναπτυσσόμενο κόσμο, ενώ δεν παρέλειψε να αναφερθεί στην αύξηση της οικονομικής και στρατιωτικής επιρροής της Τουρκίας στην Αφρική και τη Μέση Ανατολή.
Χαρακτηριστικά της ομιλίας
Η ομιλία του Ερντογάν στη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ χαρακτηρίζεται από αρκετά στοιχεία που αποκαλύπτουν τη στρατηγική που ακολουθεί η Άγκυρα τόσο σε περιφερειακό όσο και σε διεθνές επίπεδο. Η στρατηγική αυτή συνίσταται σε μια προσεκτική ισορροπία μεταξύ της επιθετικής διεκδίκησης των συμφερόντων της και της παρουσίασής της ως χώρας που προωθεί την ειρήνη και τη σταθερότητα.
Η ρητορική των «νόμιμων δικαιωμάτων»
Η Τουρκία χρησιμοποιεί συχνά τη ρητορική των «νόμιμων δικαιωμάτων» της για να δικαιολογήσει ενέργειες που βρίσκονται σε αντίθεση με το διεθνές δίκαιο. Η παρουσίαση των διεκδικήσεων της Τουρκίας ως νόμιμες και δίκαιες δημιουργεί ένα πλαίσιο όπου οποιαδήποτε αντίδραση θεωρείται ως μη-δικαιολογημένη. Η τακτική αυτή αποσκοπεί στη διεθνή νομιμοποίηση των τουρκικών ενεργειών, συμπεριλαμβανομένης της αναγνώρισης του ψευδοκράτους στην Κύπρο, κάτι που προβάλλεται ως «λύση» στο Κυπριακό. Παράλληλα, η Τουρκία προωθεί την εικόνα μιας χώρας που αγωνίζεται για την ισότητα, προκειμένου να καλλιεργήσει συμμαχίες στον αναπτυσσόμενο κόσμο.
Επεκτατική πολιτική υπό τον μανδύα της ειρήνης
Η προώθηση της εικόνας της Τουρκίας ως ειρηνοποιού δύναμης είναι άλλο ένα σημείο όπου η ρητορική απέχει πολύ από την πραγματικότητα. Οι παρεμβάσεις της Τουρκίας σε διάφορα σημεία της περιοχής, από τη Συρία μέχρι την Ανατολική Μεσόγειο, καταδεικνύουν μια στρατηγική η οποία στηρίζεται στην άσκηση στρατιωτικής και οικονομικής πίεσης για την προώθηση των τουρκικών συμφερόντων. Παρά τις επικλήσεις στον σεβασμό της κυριαρχίας των κρατών, η Άγκυρα έχει αποδείξει ότι δεν διστάζει να χρησιμοποιήσει σκληρή δύναμη, όπως αποδεικνύουν η συνεχιζόμενη κατοχή τμήματος της Κύπρου, οι συνεχιζόμενες παραβιάσεις στο Αιγαίο και η παρουσία τουρκικών δυνάμεων στη Συρία.
Προσπάθεια διεθνούς νομιμοποίησης του ψευδοκράτους
Μία από τις πιο σαφείς επιδιώξεις της τουρκικής διπλωματίας, όπως φάνηκε στην ομιλία του Ερντογάν, είναι η διεθνής αναγνώριση του ψευδοκράτους. Η προσπάθεια αυτή είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την επιθυμία της Τουρκίας να εδραιώσει τον έλεγχο της στο κατεχόμενο βόρειο τμήμα της Κύπρου και να ενισχύσει τη διαπραγματευτική της θέση στο Κυπριακό. Η στροφή της Τουρκίας προς τη λύση των δύο κρατών αποτελεί μια στρατηγική επιλογή που προδίδει την απομάκρυνση της από κάθε συμβιβασμό για μια δικοινοτική, διζωνική ομοσπονδία, τη μόνη λύση που αναγνωρίζεται από τα ψηφίσματα του ΟΗΕ.
Αντιμετώπιση από Κυπριακή Δημοκρατία
Η Κυπριακή Δημοκρατία καλείται να αντιμετωπίσει την πρόκληση της τουρκικής διπλωματίας με πολύπλευρες και συντονισμένες ενέργειες σε διεθνές και περιφερειακό επίπεδο. Η στάση της Τουρκίας, όπως αυτή αποτυπώθηκε στην ομιλία του Ερντογάν, αποδεικνύει την ανάγκη για μια στρατηγική που θα ενισχύει την κυριαρχία και τα δικαιώματα της Κυπριακής Δημοκρατίας, ενώ παράλληλα θα προωθεί τον διάλογο στη βάση του διεθνούς δικαίου. Ακολουθούν ορισμένες προτάσεις για το πώς η Κυπριακή Δημοκρατία μπορεί να απαντήσει στις τουρκικές διεκδικήσεις και προκλήσεις.
Ενίσχυση διπλωματικών συμμαχιών: Η Κυπριακή Δημοκρατία πρέπει να συνεχίσει να αξιοποιεί τις συμμαχίες της με χώρες-κλειδιά στην Ευρώπη, όπως η Γαλλία και η Γερμανία, αλλά και με τις ΗΠΑ, οι οποίες έχουν αυξήσει τη στρατηγική τους εμπλοκή στην Ανατολική Μεσόγειο. Παράλληλα, οι στρατηγικές σχέσεις με χώρες όπως το Ισραήλ και η Αίγυπτος πρέπει να ενισχυθούν περαιτέρω, προκειμένου να δημιουργηθεί μια ισχυρή περιφερειακή συμμαχία που θα υποστηρίζει τις κυπριακές θέσεις. Σε διεθνές επίπεδο, η Κύπρος μπορεί να εκμεταλλευτεί την αυξανόμενη παγκόσμια ευαισθητοποίηση για το σεβασμό του διεθνούς δικαίου και την προστασία των κυριαρχικών δικαιωμάτων των κρατών. Η έμφαση στην ανάγκη εφαρμογής των ψηφισμάτων του ΟΗΕ για το Κυπριακό πρέπει να είναι σταθερή και η Λευκωσία να εντείνει τις προσπάθειές της για να αποτρέψει οποιαδήποτε αναγνώριση του ψευδοκράτους από τρίτες χώρες.
Προβολή του διεθνούς δικαίου: Η Κυπριακή Δημοκρατία πρέπει να συνεχίσει να προβάλλει τη σημασία του διεθνούς δικαίου, τόσο στον ΟΗΕ όσο και σε άλλους διεθνείς οργανισμούς. Η διαρκής υπενθύμιση ότι οι τουρκικές ενέργειες στην κυπριακή ΑΟΖ και η στρατιωτική κατοχή του βόρειου τμήματος της Κύπρου παραβιάζουν το διεθνές δίκαιο είναι κρίσιμη για να αποτραπεί οποιαδήποτε απόπειρα νομιμοποίησης των τουρκικών ενεργειών. Επιπλέον, η Κύπρος πρέπει να συνεχίσει να αξιοποιεί τους μηχανισμούς της Ευρωπαϊκής Ένωσης, τόσο σε επίπεδο Δικαστηρίου της ΕΕ όσο και σε επίπεδο Συμβουλίου, για να ασκεί πίεση στην Τουρκία. Οι κυρώσεις κατά της Τουρκίας για τις παραβιάσεις στην ΑΟΖ της Κύπρου είναι ένα χρήσιμο εργαλείο που μπορεί να αυξήσει το κόστος των τουρκικών ενεργειών.
Ενεργειακή διπλωματία: Η Κυπριακή Δημοκρατία οφείλει να ενισχύσει τη στρατηγική της για την αξιοποίηση των ενεργειακών πόρων στην Ανατολική Μεσόγειο, ενισχύοντας τη συνεργασία με εταιρείες και κράτη που έχουν συμφέροντα στην περιοχή. Η παρουσία διεθνών ενεργειακών κολοσσών, όπως η ExxonMobil και η Total, στην κυπριακή ΑΟΖ προσφέρει ένα στρατηγικό πλεονέκτημα, καθώς καθιστά τις τουρκικές παραβιάσεις ζήτημα που αφορά διεθνείς παίκτες και όχι μόνο την Κυπριακή Δημοκρατία. Η Λευκωσία πρέπει να συνεχίσει να εργάζεται για την κατασκευή του EastMed Pipeline, ο οποίος θα ενισχύσει τη γεωπολιτική σημασία της Κύπρου και θα καταστήσει δυσκολότερη την επιθετική στάση της Τουρκίας στην περιοχή. Παράλληλα, η συμμετοχή της Κύπρου σε ενεργειακές συμμαχίες με χώρες όπως η Ελλάδα, το Ισραήλ και η Αίγυπτος είναι κρίσιμη για την ασφάλεια και τη σταθερότητα της περιοχής.
Ανθρωπιστική και νομική προσέγγιση: Η Λευκωσία πρέπει να συνεχίσει να υποστηρίζει την εφαρμογή των ψηφισμάτων του ΟΗΕ που αφορούν το δικαίωμα επιστροφής των προσφύγων και την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στην κατεχόμενη Κύπρο. Η κυπριακή κυβέρνηση οφείλει να υπενθυμίζει ότι το Κυπριακό δεν είναι μόνο ένα πολιτικό ζήτημα, αλλά και μια ανθρωπιστική κρίση, με χιλιάδες Κύπριους πρόσφυγες να παραμένουν εκτοπισμένοι επί δεκαετίες. Επιπλέον, η Λευκωσία θα μπορούσε να εξετάσει την ενίσχυση των νομικών προσφυγών τόσο στα ευρωπαϊκά δικαστήρια όσο και σε διεθνή φόρα για τις παραβιάσεις που σχετίζονται με την κατοχή της βόρειας Κύπρου. Οι προσφυγές κατά της Τουρκίας για την καταπάτηση ανθρωπίνων δικαιωμάτων και για τις παράνομες ενέργειες στην ΑΟΖ μπορούν να ενισχύσουν τη θέση της Κύπρου διεθνώς.
Πολιτική επικοινωνίας και δημόσια διπλωματία: Η Κύπρος πρέπει να ενισχύσει την επικοινωνιακή της στρατηγική, τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό, για να προβάλλει με σαφήνεια τις θέσεις της απέναντι στην τουρκική προκλητικότητα. Χρειάζεται μια δυναμική προσέγγιση στη δημόσια διπλωματία, η οποία θα προβάλλει με έμφαση την παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και το δίκαιο των προσφύγων, ενώ παράλληλα θα αναδεικνύει την προοπτική της ειρηνικής συνύπαρξης μέσω της δικοινοτικής, διζωνικής ομοσπονδίας. Η χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, των διεθνών ΜΜΕ και των επαφών με ξένους ηγέτες και διπλωμάτες είναι απαραίτητη για να αντιμετωπιστεί η τουρκική προπαγάνδα και να καταδειχθεί ότι η λύση που προτείνει η Κύπρος είναι δίκαιη και σύμφωνη με το διεθνές δίκαιο. Η σύναψη συμφωνιών συνεργασίας με μεγάλους διεθνείς οργανισμούς και η συμμετοχή σε παγκόσμιες πρωτοβουλίες για την ειρήνη και τη σταθερότητα μπορούν να ενισχύσουν τη θέση της Κύπρου στη διεθνή σκηνή.
Η ομιλία του Ερντογάν στη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ ανέδειξε τις πάγιες επιδιώξεις της Τουρκίας όσον αφορά την Ανατολική Μεσόγειο και το Κυπριακό. Παρότι ο Ερντογάν προσπάθησε να προωθήσει την Τουρκία ως δύναμη ειρήνης και σταθερότητας, η πραγματικότητα είναι ότι η στρατηγική της Άγκυρας παραμένει επεκτατική και αναθεωρητική. Η Κυπριακή Δημοκρατία καλείται να αντιδράσει με ψυχραιμία και στρατηγική, ενισχύοντας τις διεθνείς συμμαχίες της, προβάλλοντας το διεθνές δίκαιο και προωθώντας τη δική της λύση, στη βάση της δικοινοτικής, διζωνικής ομοσπονδίας. Η αντιμετώπιση της τουρκικής προκλητικότητας απαιτεί πολυεπίπεδη διπλωματία και σταθερή δέσμευση στις αρχές του διεθνούς δικαίου.
*Πανεπιστημιακoύ Καθηγητή-Ανθρωπολόγου, πρώην Πρύτανη και πρώην Πρoέδρου του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Ιδρυμάτων Ανώτερης Εκπαίδευσης (EURASHE). a.orphanides@philipsuni.ac.cy
