Στον δαντελωτό δρόμο προς το παραδοσιακό χωριουδάκι της Οδούς, στην επαρχία Λάρνακας, ένας λαμπρός ήλιος φωτίζει απογυμνωμένους λόφους και καμένους κορμούς δέντρων, θλιβερές αναμνήσεις ενός εφιαλτικού καλοκαιριού του 2021, όταν η φωτιά του Αρακαπά, η μεγαλύτερη τραγωδία από το 1974, σύμφωνα με τον Πρόεδρο Νίκο Αναστασιάδη, κατέστρεψε 4.450 εκτάρια και προκάλεσε τέσσερις θανάτους. Το χώμα έχει ακόμα το χρώμα του κάρβουνου, όμως η σύστασή του είναι ραγισμένη. Αυτόν τον Απρίλιο, σε μερικά σημεία η φύση μοιάζει να ανακτά σιγά-σιγά τα δικαιώματά της, προσφέροντας στους κατοίκους του χωριού μια μορφή ανακούφισης στην αγωνία τους να ξαναφτιάξουν τη ζωή τους έναν χρόνο μετά. 

Ο Κώστας Χειμώνας, μέλος μιας γενιάς μελισσοκόμων, απαριθμεί λυπημένος τις χαμένες του κυψέλες. «Εξαιτίας της φωτιάς, έχασα περίπου χίλιες», λέει. Ο 68χρονος μελισσοκόμος και η οικογένειά του ζουν κυρίως από το μέλι που πουλά χονδρικά στην αγορά και από την καλλιέργεια ντομάτας. «Συνολικά οι ζημιές ανέρχονται σε περίπου 500.000 ευρώ», δηλώνει. Αλλά ο Κώστας δεν έχει καιρό για παράπονα. Ακόμα κι αν δυσκολεύεται σήμερα, είναι αποφασισμένος να ξαναζωντανέψει την παραγωγή με την απόκτηση νέων κυψελών. «Η ζημιά η μεγάλη είναι τα τρία-τέσσερα χρόνια που θα περιμένουμε την περιοχή μας να ξαναγίνει μελισσοκομική περιοχή. Τώρα δεν υπάρχει τίποτα», λέει ανήσυχος ανοίγοντας μιαν από τις καινούργιες κυψέλες. 

 

 

 

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ: Ορεινή Λάρνακα: Καινοτόμα μελισσοκομία μετά την πυρκαγιά (εικόνες)

Ζημιά για όλο το χωριό

Στην Οδού οι επαγγελματίες αγρότες, όπως η οικογένεια του Κώστα, ζουν αποκλειστικά από τη γη. Η πυρκαγιά του καλοκαιριού 2021 έπληξε άσχημα την αγροτική παραγωγή του χωριού που έπεσε περίπου στο μισό, σε σχέση με τις γειτονικές κοινότητες που επίσης επλήγησαν. Σύμφωνα με τον Αντώνη Κορνιώτη, διευθυντή παραγωγών του συνεταιρισμού «Βασιλική Γη», υπεύθυνου για την πώληση και τις εξαγωγές των προϊόντων του χωριού, οι ζημιές ανέρχονται σε 600 με 700 χιλ. ευρώ και αφορούν κυρίως ελαιοπαραγωγή, εσπεριδοειδή και μεσπιλιές. Ο συνεταιρισμός «Βασιλική Γη» ελπίζει να ξαναρχίσει τη δραστηριότητά του τον Ιούνιο του 2022.

 

 

 

Η πυρκαγιά δεν λυπήθηκε ούτε τα γέρικα ελαιόδεντρα 400 ετών από την εποχή των Βενετσιάνων. Πάνω στο τρακτέρ του, μέσα σε σκελετούς ελαιόδεντρων ο πατήρ Ανδρέας φτιάχνει νέες αναβαθμίδες για να φυτέψει μανταρινιές που συνιστούν ένα καλό έσοδο για το χωριό. Ο 58χρονος ιερέας, πατέρας δέκα παιδιών, ασχολείται μαζί με την οικογένειά του και στην καλλιέργεια ντομάτας. «Ο μισθός του ιερέα είναι λίγος και πρέπει να μεγαλώσω δέκα παιδιά», εξηγεί κατεβαίνοντας από το τρακτέρ ντυμένος με τα λασπωμένα ράσα του. «Για να δώσουν καρπούς μια ελιά ή μια μανταρινιά πρέπει να περάσουν δέκα έως δεκαπέντε χρόνια, που αποτελεί τεράστια ζημιά για όλο το χωριό», λέει στεναχωρημένος.

 

 

 

>Να ξαναξεκινήσεις από το μηδέν ή να αποχωρήσεις

Στην Οδού μεγάλο μέρος των κατοίκων, κυρίως νέοι, απασχολούνται σε οικογενειακές αγροτικές εργασίες. Λίγες μέρες μετά την καταστροφή, το κυπριακό κράτος χορήγησε 1,4 εκατομμύρια ευρώ στο πλαίσιο βοήθειας για τις πληγείσες περιοχές. Αυτές οι κρατικές αποζημιώσεις επέτρεψαν στους νέους να μην εγκαταλείψουν το χωριό και έτσι ο πληθυσμός παραμένει σήμερα σταθερός -άνω των διακόσιων κατοίκων.

Στον κατηφορικό και στενό δρόμο που βγάζει σε μιαν ακόμα ακαλλιέργητη αναβαθμίδα, ο 34χρονος Χρύσανθος Ευαγγέλου, γιος του πατέρα Ανδρέα, δεν μοιάζει να έχει συνέλθει από την καταστροφή. «Έχασα δεκαπέντε χιλιάδες ντομάτες γιατί πήρε φωτιά το σύστημα ύδρευσης», εξηγεί μέσα στο άδειο χωράφι. Όμως για τον Χρύσανθο, οι επιπτώσεις της φωτιάς ήταν επίσης ψυχολογικές. «Έπρεπε συνέχεια να αντιμετωπίσεις το μαύρο. Το αβέβαιο αύριο που σίγουρα σκέφτεσαι. Λες να μείνω ή να φύγω; Βλέπεις την περιουσία σου να καταστρέφεται και σκέφτεσαι: να μείνεις να ξαναξεκινήσεις από το μηδέν ή να αποχωρήσεις», μονολογεί ο μικρότερος της οικογένειας. «Είναι ένας συνεχής αγώνας για να αντιμετωπίζεις τις καιρικές συνθήκες», προσθέτει.

 

 

 

H εγκατάλειψη αγροτικών τεμαχίων ευνοεί την εξάπλωση των πυρκαγιών

Οι μεγάλες πυρκαγιές είναι πρωτίστως αγροτικές, προερχόμενες από τη συνένωση μικρών ατομικών ζωνών. Σε κάποιους τομείς του μεσογειακού περίγυρου η φωτιά είναι θεμελιώδες συστατικό του αγροτικού κόσμου. Τα καψαλίσματα μετά από καλλιέργεια, οι καύσεις και κάποιες μορφές καθαρισμού, γίνονται τελικά σε μεγάλη κλίμακα και για πολύ συγκεκριμένες περιόδους του χρόνου, τέλος χειμώνα, αρχή άνοιξης. Αυτό δεν τηρείται, τον Μάη ξεκινούν οι γεωργικές δραστηριότητες, που αποτελούν την τρίτη αιτία πυρκαγιών στην Κύπρο. Η περίπτωση του Αρακαπά είναι ενδεικτική, παρ’ όλον ότι η υπόθεση εξετάζεται ακόμη από τη Δικαιοσύνη.

Σε αντίθεση με την Οδού, μόνο το 1/3 της γεωργικής παραγωγής του Αρακαπά επηρεάστηκε από την πυρκαγιά. Εντούτοις, το χωριό είναι αντιμέτωπο με ένα άλλο πρόβλημα επί χρόνια: τη μείωση πληθυσμού. Σήμερα ο πληθυσμός ανέρχεται σε 160 κατοίκους, ενώ προ 30 ετών ήταν άνω των 500. To 80% είναι συνταξιούχοι, σύμφωνα με τον κοινάρχη Βάσο Βασιλείου. Πολλοί από αυτούς είναι μόνιμοι κάτοικοι του εξωτερικού. Η μείωση του πληθυσμού κατά περίπου 70% προκάλεσε την εγκατάλειψη πολλών καλλιεργήσιμων εκτάσεων, που ευνόησε την εξάπλωση της πυρκαγιάς στο γενικότερο πλαίσιο της κλιματικής αλλαγής.

 

 

 

>H ερημοποίηση των αγροτικών ζωνών

Η χαμηλή βλάστηση αυτών των εγκαταλελειμμένων ιδιωτικών οικοπέδων γύρω από την κοινότητα συμβάλλει στην εξάπλωση της φωτιάς. Σύμφωνα με τον κοινοτάρχη του Αρακαπά, το κράτος ή οι επαρχιακές διοικήσεις οφείλουν να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα. «Ο αριθμός αυτών των οικοπέδων είναι τέτοιος που εμείς σαν μικρή κοινότητα δεν έχουμε τη δυνατότητα να δίνουμε κάθε χρόνο 15 με 20 χιλιάδες ευρώ να τα καθαρίσουμε. Ζητήσαμε από το κράτος συμπληρωματικά κονδύλια ώστε να μην επαναληφθεί αυτή η καταστροφή, αλλά η αίτησή μας δεν έχει ληφθεί ακόμα υπ’ όψη», εξηγεί. Οι εικόνες από το σύστημα Copernicus, ένα ευρωπαϊκό πρόγραμμα συλλογής δορυφορικών δεδομένων, δείχνουν πράγματι την επέκταση της δασικής βλάστησης μεταξύ των ετών 2000 και 2018 στην περιοχή του Αρακαπά, που έφτασε στα όρια του χωριού.

Σύμφωνα με τον διευθυντή του Τμήματος Δασών, Χαράλαμπο Αλεξάνδρου, ο πλέον σημαντικός παράγων είναι η ερημοποίηση των αγροτικών ζωνών που προκαλεί de facto την εγκατάλειψη της γεωργικής δραστηριότητας. «Στο παρελθόν αυτές οι αγροτικές εκτάσεις λειτουργούσαν σαν αντιπυρικές ζώνες και κάθε πυρκαγιά που εκδηλωνόταν έσβηνε μόνη της» εξηγεί, προσθέτοντας ότι σήμερα σ’ αυτές τις εγκαταλελειμμένες ζώνες εγκαθίσταται δασική βλάστηση, η οποία ενώνεται με το δάσος. Η επέκταση αυτή των δασών στις κατοικημένες ζώνες συνιστά απειλή για τους οικισμούς και τις γεωργικές δραστηριότητες, ασκώντας επιπρόσθετη πίεση στην ήδη ευάλωτη τοπική γεωργική οικονομία.

 

 

 

Πολύπλοκη νομοθεσία

Εξαιτίας της ερημοποίησης και της εγκατάλειψης των αγροτικών ζωνών το δάσος αυξάνεται σε έκταση, γίνεται πυκνότερο και δύσβατο, καθώς δεν αναπτύσσεται εντός του ανθρώπινη δραστηριότητα. Στην Κύπρο κανείς δεν αναλαμβάνει την άμεση υποχρέωση καθαρισμού του δάσους. Ως αποτέλεσμα οι μικρές κοινότητες βρίσκονται μόνες να διαχειριστούν πολλά εκτάρια που τις περιβάλλουν. Λόγω της πολύπλοκης νομοθεσίας, η πρόσβαση χωρίς τη συναίνεση του ιδιοκτήτη επιτρέπεται μόνο στην Αρχή Ηλεκτρισμού και όχι στο Τμήμα Δασών. Στην ΕΕ 60% των δασών ανήκουν σε ιδιώτες. Στην Κύπρο, σύμφωνα με το Τμήμα Δασών η ακριβής έκταση που καλύπτεται από δασική βλάστηση δεν μπορεί να υπολογιστεί με βεβαιότητα, λόγω της συνεχούς επέκτασης της φυσικής βλάστησης σε ιδιωτικές εκτάσεις, οι οποίες δεν τυγχάνουν οποιασδήποτε μορφής εκμετάλλευσης και διαχείρισης.

«Οι αλλαγές των κλιματικών συνθηκών και η εξέλιξη της χρήσης των εδαφών καθιστούν τις ανεξέλεγκτες πυρκαγιές συχνότερες και εντονότερες», προειδοποιεί ο ΟΗΕ σε νέα αναφορά του προγράμματος των Ηνωμένων Εθνών για το περιβάλλον και του κέντρου πληροφοριών και δεδομένων GRID-Arendal, τον Φεβρουάριο του 2022. Οι ειδικοί κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου για γενίκευση των ανεξέλεγκτων πυρκαγιών σε όλες τις γεωγραφικές ζώνες του πλανήτη. «Ακόμη και η Αρκτική, περιοχή πρακτικά απρόσβλητη, αντιμετωπίζει αυξανόμενο κίνδυνο για ανεξέλεγκτες πυρκαγιές», αναφέρουν.

Η ΕΥΘΥΝΗ ΤΩΝ ΑΓΡΟΤΩΝ

Φαίνεται ότι η αρχική εστία της καταστροφικής πυρκαγιάς, προκλήθηκε από το κάψιμο καλαμιών, μιας και οι αγρότες προτιμούν να τα κάψουν οι ίδιοι παρά να πληρώσουν για να τα κόψουν. «Θεωρητικά αυτό απαγορεύεται αλλά είναι δύσκολο να το ελέγξεις. Σε μερικές περιπτώσεις μπορεί κάποιος να αναφέρει στο τμήμα Δασών ότι τη συγκεκριμένη ημέρα και ώρα θα προβεί σε καύση, ώστε να υπάρχει ένα όχημα», σύμφωνα με τον Κλείτο Παπαστυλιανου, επιστημονικό λειτουργό της Ομοσπονδίας Περιβαλλοντικών Οργανώσεων Κύπρου (ΟΠΟΚ).

 

 

 

Προστασία της γεωργικής γης

Οι χωροταξικές πολιτικές μέσω του διαρκούς επεμβατισμού τους τροποποιούν συνεχώς τις παλαιές φυσικές ισορροπίες, με αποτέλεσμα την ενίσχυση της εξάπλωσης των πυρκαγιών. «Ο βασικός λόγος που δεν διαχειριζόμαστε σωστά τη γεωργική γη, είναι η χωροταξική ανάπτυξη, ενδεικτικό είναι το παράδειγμα της μεμονωμένης κατοικίας. Bάλαμε πάνω από την προστασία της υπαίθρου, της γεωργικής γης, την προστασία της φύσης, μια πολιτική για τους land developers, άρα δημιουργήσαμε έναν επιπλέον κίνδυνο, εκεί που πρέπει να διαχειριστούμε ήδη αυξανόμενους κινδύνους όπως η κλιματική αλλαγή», σύμφωνα με τον Κλείτο Παπαστυλιανού.

Σαν συμπέρασμα από την εμπειρία των δασικών πυρκαγιών της τελευταίας δεκαετίας στην Κύπρο, προκύπτει η ανάγκη για σχεδιασμό αποτελεσματικής πρόληψης που θα ενσωματώνει τις πλέον εκτεθειμένες μικρές αγροτικές κοινότητες δίνοντάς τους εργαλεία υλικά και νομοθετικά, περιορίζοντας τις χρονοβόρες γραφειοκρατικές διαδικασίες. Παράλληλα, είναι απαραίτητη η επανεξέταση της σχέσης ανθρώπου – γης ώστε να εξασφαλίζεται η οικονομική ανάπτυξη, χωρίς να παραβλάπτεται η βιοποικιλότητα.

Σχεδιασμός και πρόληψη

Ειδικοί, επιστήμονες και μέλη της ευρωπαϊκής πολιτικής προστασίας επιβεβαιώνουν επίσης αυτή την τάση στον Μεσογειακό τομέα, ακόμα και αν η επίπτωση της έκτασης των καμένων εκταρίων δεν συγκρίνεται με αυτή της Αυστραλίας ή της Καλιφόρνια, καθ’ όσον τα κοινωνικοοικονομικά ενδιαφέροντα δεν είναι παντού ταυτόσημα. Έτσι οι ειδικοί των ΟΗΕ καλούν τους διοικούντες να «προσανατολίσουν τις επενδύσεις προς την πρόληψη και προετοιμασία». Προτείνουν να υιοθετηθεί μια νέα φόρμουλα αντιμετώπισης των πυρκαγιών: «τα δύο τρίτα των δαπανών να αφορούν τον σχεδιασμό, την πρόληψη, την προετοιμασία και την αποκατάσταση, και το ένα τρίτο τις κατασβέσεις.» 

Σήμερα «ο σχεδιασμός και η πρόληψη δέχονται λιγότερο του 1%». Το 2020 στην αναφορά του για τη διαχείριση των δασικών πυρκαγιών στις Μεσογειακές περιοχές ο Φρανσίσκο Μορέιρα, συμμετέχων του IPCC, εκτιμά ότι οι κυβερνήσεις δεν θα έπρεπε να επικεντρωθούν σε επενδύσεις για εναέρια και άλλα μέσα κατάσβεσης, εν πολλοίς αναποτελεσματικά απέναντι στις μέγα-πυρκαγιές. Αυτό δεν σημαίνει ότι τέτοια μέσα είναι άχρηστα, όμως προτεραιότητα πρέπει να δοθεί στον τρόπο αποφυγής δημιουργίας συνθηκών ευνοϊκών για τις καταστροφικές αυτές πυρκαγιές. Στην αναφορά των ΗΕ γίνεται επίσης έκκληση για «ενίσχυση των διεθνών κανονισμών που αφορούν την ασφάλεια των πυροσβεστών και την ελάττωση των κινδύνων που αντιμετωπίζουν πριν, κατά τη διάρκεια και μετά τις επιχειρήσεις». 

Απαραίτητη η χρήση της γης 

Στο χωριό Ευρύχου, ο δυναμικός κοινοτάρχης Ξενάκης Ξενοφώντος, 46 ετών, ξαναζεί το 2016. Η δεύτερη σε μέγεθος πυρκαγιά της τελευταίας δεκαετίας, κατέστρεψε 1.885 εκτάρια στην κοιλάδα της Σολέας αφήνοντας πίσω της και ένα θύμα, μια γυναίκα πυροσβέστη. Η φωτιά ξεκίνησε από ένα σπίτι λίγα μέτρα από το δάσος. Ακόμα και σήμερα βλέπουμε μια εγκαταλειμμένη αγροτική έκταση. Υποθετικά, αν αυτό το έδαφος καλλιεργείτο, η πυρκαγιά δεν θα είχε επεκταθεί.

Η τρομερή αυτή εμπειρία έκανε τον Ξ. Ξενοφώντος να συνειδητοποιήσει ότι η χρήση της γης είναι απαραίτητη. Έτσι, στο χωριό Ευρύχου δημιουργήθηκε η βιολογική φάρμα Ατσα, όπου καλλιεργούνται πάνω από 7.000 ελαιόδεντρα για να παραχθεί βιολογικό ελαιόλαδο. «Μετά την πυρκαγιά έγιναν έργα, αλλά οι αποζημιώσεις ήταν ανεπαρκείς για να επιτρέψουν στους αγρότες να συνεχίσουν τις εργασίες τους».

* Το κείμενο είναι μέρος συνεργασίας και διερεύνησης μεταξύ δημοσιογράφων CIVIO (Ισπανία), MIIR (Ελλάδα), VoxEurop (EΕ), δημοσιογράφων ελεύθερων επαγγελματιών όπως η Χλόη Εμμανουηλίδη (Κύπρος), Davide Mancini και Marcello Rossi (Iταλία). It was developed with the support of Journalismfund.eu

 

Φωτογραφίες: Γιώργος Χριστοφόρου