Η παφίτικη ύπαιθρος, πέραν της γραφικότητας και αυθεντικότητάς της, διατηρεί μέχρι τις μέρες μας και ένα ακόμη ιδιαίτερο χαρακτηριστικό: Έναν μεγάλο αριθμό ξωκλησιών που ακολουθώντας τη μοίρα των μικρών της χωριών, αφέθηκαν και αυτά στη λήθη, ευρισκόμενα τα περισσότερα σε σημείο κατάρρευσης ή ερήμωσης. Η κατάσταση αυτή, αρχίζει τα τελευταία χρόνια να αντιστρέφεται άρδην. Η σημασία που αποδίδεται πλέον από κρατικούς και ιδιωτικούς φορείς για την ανάδειξη της παράδοσης, του πολιτισμού και της φυσικής καλλονής της υπαίθρου, είχε ως θετική συνέπεια και το να αναστηλώνονται το ένα μετά το άλλο οι μικροί και ξεχασμένοι αυτοί λατρευτικοί χώροι.
Η πιο πρόσφατη αναστήλωση και επαναλειτουργία λατρευτικού χώρου, έγινε στην ορεινή κοινότητα της Ασπρογιάς, στο διαμέρισμα Παναγιάς. Η αναστήλωση του ερειπωμένου ναού του Αγίου Σώζοντα, ο οποίος είναι σήμερα ξανά σε λειτουργήσιμη κατάσταση έγινε χάρη στην πρωτοβουλία ενός ανθρώπου, του εκπαιδευτικού Νίκου Όψιμου.
Ο άγιος παιδομάρτυρας Σώζων καταγόταν από την Ασπρογιά. Μαρτύρησε από τους Άραβες κατά τον 7ο αιώνα, όταν αυτοί κατέφθασαν στο νησί. Σύμφωνα με τις πηγές όταν οι Άραβες έκαψαν την ιερή εικόνα της Παναγίας που βρισκόταν στην αγία μονή, στη συνέχεια κατεδίωξαν τον άγιο Σώζοντα, ο οποίος έβοσκε το κοπάδι του μαζί με άλλα παιδιά της ηλικίας του, μέχρι που έφθασαν σε ένα σπήλαιο απέναντι από την σημερινή κοινότητα Ασπρογιά και εκεί δέχθηκαν από τους Άραβες διά πυρός μαρτυρικό θάνατο. Οι κάτοικοι τότε έκτισαν ναό και εκεί έβαλαν τα άγια λείψανα των μαρτύρων διά των οποίων γίνονταν πολλά θαύματα.
Μέχρι πρότινος σωζόταν το σπήλαιο όπου μαρτύρησε ο άγιος Σώζων με τους άλλους ανώνυμους παιδομάρτυρες καθώς και θεμέλια του ερειπωμένου ναού. Πλέον, η αναστήλωση αυτού του παρεκκλησίου έχει ολοκληρωθεί ώστε και σήμερα ο άγιος Σώζων να τιμάται επάξια και οι πιστοί να παίρνουν δύναμη και αγιασμό από το μαρτύριό του. Η μνήμη του τιμάται κάθε χρόνο στις 7 Σεπτεμβρίου.
Το μοναστήρι της Παναγίας Χρυσολάκουρνας
Μερικά χιλιόμετρα ανατολικότερα, στην καρδιά του Δάσους Πάφου, ένα ακόμη παρεκκλήσι αναστηλώθηκε. Και, μάλιστα, με ιδιαίτερη σημασία, αφού πρόκειται για τον αρχαιότερο λατρευτικό χώρο της επαρχίας Πάφου: Στην κοινότητα της Στενής, επαναλειτούργησε το μοναστήρι της Παναγίας της Χρυσολάκουρνας, το αρχαιότερο μοναστήρι της επαρχίας. Το μοναστήρι της Παναγίας Χρυσολάκουρνας, ανακαινίσθηκε και κατέστη ξανά ασφαλές για χρήση από τους πιστούς. Η εν λόγω μονή φιλοξενεί και ένα πιστό αντίγραφο της εικόνας της Παναγίας που χρονολογείται στο μακρινό 1703. Το εκκλησάκι βρίσκεται σε απόσταση δύο χιλιομέτρων βορείως της κοινότητας, με πανοραμική θέα προς τον κόλπο Χρυσοχούς. Κτίσθηκε τον 12ο αιώνα και είναι το πιο παλιό μοναστήρι της επαρχίας Πάφου. Μάλιστα, κατά τη διάρκεια της Ενετοκρατίας υπήρξε η έδρα της μητρόπολης Πάφου. Ήταν ανδρικό μοναστήρι μέχρι το 1821, όταν και απαγχονίστηκε από τους Τούρκους ο ηγούμενος Συλβέστρος και η μονή λεηλατήθηκε.
Το μοναστήρι και η Στενή είχαν κοινή πορεία διαμέσου των αιώνων μέχρι σήμερα. Κατά την παράδοση, στον χώρο υπήρχε χρυσή γούρνα, αν και το «λάκουρνα», προέρχεται από το λατινικό «lacus», που σημαίνει λίμνη. Ο ναός υπέστη πολλές καταστροφές κυρίως από σεισμούς. Το 1952 έπεσε η οροφή του ναού λόγω του μεγάλου σεισμού της Πάφου. Το 1974 ανακατασκευάσθηκε η οροφή και τα τελευταία τρία χρόνια το Τμήμα Αρχαιοτήτων, με οικονομική βοήθεια κυρίως από το Ίδρυμα Λεβέντη, έχει καταστήσει το ναό ασφαλή για το κοινό.
Εντός του ναού βρίσκεται πιστό αντίγραφο της εικόνας της Παναγίας του 1703 που διασώθηκε πριν λεηλατηθεί το μοναστήρι. Ο ναός λειτουργείται κάθε 15 Αυγούστου, 21 Νοεμβρίου και Τρίτη της Λαμπρής. Ο δρόμος από τη Στενή στην εκκλησία είναι σε εξαιρετική κατάσταση.
Άγιος Ιωάννης ο Λαμπαδιστής
Την τριάδα των πιο πρόσφατων αναστηλώσεων και επαναλειτουργιών των «ξεχασμένων» ξωκλησιών της επαρχίας Πάφου, συμπληρώνει η εκκλησία του Αγίου Ιωάννη του Λαμπαδιστή στον Παχύαμμο Τηλλυρίας, η οποία αναστηλώθηκε μετά από δεκάδες χρόνια. Με εισφορές κατοίκων της κοινότητας και άλλων πιστών, έγινε κατορθωτή η αναστήλωση της εκκλησίας και έτσι μετά από πολλά χρόνια τελούνται πλέον θείες λειτουργίες σε αυτή. Η αρχή της επαναλειτουργίας του ναού έγινε ανήμερα της εορτής του αγίου και έκτοτε κάτοικοι της περιοχής και επισκέπτες βιώνουν το ιερό αίσθημα στον ανακαινισμένο ναΐσκο, μέσα σε ένα ειδυλλιακό φυσικό περιβάλλον.
Ο Άγιος Νικόλαος στην παραλία της Γεροσκήπου
Ένα ξωκκλήσι που ανήκει σε διαφορετική κατηγορία από τα προαναφερθέντα, αλλά που, ωστόσο, έχει συντελέσει στο να αποκτήσει έντονη θρησκευτική δραστηριότητα μια ολόκληρη περιοχή, είναι αυτό του Αγίου Νικολάου στην παραλία της Γεροσκήπου. Σε αντίθεση με τα άλλα, το εκκλησάκι αυτό δεν χρειάσθηκε αναπαλαίωση και αναστήλωση, αφού η ανέγερση του ολοκληρώθηκε πριν λίγα χρόνια, με πρωτοβουλία της γνωστής δικηγόρου της Πάφου Πόπης Αθηνοδώρου – Μάντη και τη γενναιόδωρη συνδρομή της Αρχιεπισκοπής Κύπρου και της μητρόπολης Πάφου.
Ωστόσο, η αποδοχή που συναντά ο χώρος αυτός από την κοινωνία της Πάφου δικαιωματικά τον καθιστά ένα από τους σπουδαιότερους θρησκευτικούς χώρους της επαρχίας στις μέρες μας. Η αποδοχή του από τους πιστούς, φαίνεται από τη ζήτηση για την τέλεση γάμων και βαπτίσεων σε αυτόν. Ήδη από της κτίσεως του, στους αρμόδιους της μητρόπολης Πάφου βρίσκονται σε συνεχή βάση δεκάδες αιτήματα νέων ζευγαριών και άλλων πολιτών για τέλεση γάμων και βαπτίσεων, αφού τόσο η τεχνοτροπία κατασκευής του, που θυμίζει Αιγαίο και ελληνικά νησιά, όσο και η εκπληκτική θέα από το σημείο όπου έχει ανεγερθεί, το καθιστούν μοναδικό σε όλη την Πάφο.
