«Έφτασε η ώρα που ο πλανήτης έχει αρχίσει να βράζει». Η πρόσφατη δραματική προειδοποίηση από τον Γενικό Γραμματέα των Ηνωμένων Εθνών Αντόνιο Γκουτέρες, ήρθε να επιβεβαιώσει αυτό που φοβόμασταν και που βιώνουμε τα τελευταία χρόνια: ακραίοι καύσωνες με τον υδράργυρο να σπάζει κάθε ρεκόρ, πυρκαγιές που κατακαίνε τεράστιες εκτάσεις για μέρες, φονικές πλημμύρες που αφήνουν πίσω τους μεγάλες καταστροφές.
Η κλιματική αλλαγή αποτελεί ένα από τα πιο σοβαρά προβλήματα που αντιμετωπίζει ο πλανήτης μας σήμερα, με τις συνέπειές της να είναι πολυσύνθετες και να επηρεάζουν πολλούς τομείς της ζωής μας, από το περιβάλλον και την οικονομία έως την υγεία και την κοινωνία.
Ο άνθρωπος έχει αποσταθεροποιήσει το κλίμα και λόγω των δραστηριοτήτων η Γη οδηγείται σε μια νέα κατάσταση, ένα νέο κλίμα με υψηλότερες θερμοκρασίες με ό,τι επιπτώσεις έχει αυτό στον πλανήτη και τον άνθρωπο, εξήγησε στη συνέντευξή του στον Φιλελεύθερο ο Χρήστος Ζερεφός, γενικός γραμματέας της Ακαδημίας Αθηνών.
Η αλλαγή του κλίματος έχει επιπτώσεις και στη βιοποικιλότητα. Οι ακραίες και μη προβλέψιμες καιρικές συνθήκες μπορούν να επηρεάσουν τις φυσικές οικοσυστάσεις, μειώνοντας την παραγωγή τροφίμων και απειλώντας την επιβίωση πολλών ειδών. Η απώλεια βιοποικιλότητας έχει ανεπίστρεπτες συνέπειες για την οικολογική ισορροπία και την αειφορία του πλανήτη.
Εκτός από το περιβάλλον, η κλιματική αλλαγή επηρεάζει και την ανθρώπινη υγεία. Αυξημένες θερμοκρασίες μπορούν να οδηγήσουν σε αύξηση των θανάτων. Οι ακραίες καιρικές συνθήκες, επίσης, δημιουργούν ένα περιβάλλον πιο ευνοϊκό για τη διάδοση ασθενειών, όπως οι μεταδοτικά μεταφερόμενες ασθένειες και οι τροπικές νόσοι.
Για να μπορέσουμε, όσο γίνεται να αναστρέψουμε τις συνέπειες της κλιματικής αλλαγής πρέπει να ληφθούν μέτρα ανάσχεσης σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας. Ο Χρήστος Ζερεφός, πάντως, παρουσιάζεται αισιόδοξος πως δεν έχουν όλα τελειώσει και πως η ανθρωπότητα έχει ακόμη ελπίδες. «Αν πραγματοποιηθούν στο σύνολό τους και με αυστηρότητα όλα εκείνα τα μέτρα που απαιτούνται, τότε θετικές επιπτώσεις μπορούμε να δούμε ακόμα και μέχρι το 2030», τόνισε.
-Τα ακραία καιρικά φαινόμενα που βιώνουμε και αυτό το καλοκαίρι είναι συνέπειες της κλιματικής αλλαγής ή φαινομένων όπως το Ελ Νινιο και η ισχυρή ηλιακή καταιγίδα που καταγράφηκε πρόσφατα;
-Τα ακραία καιρικά φαινόμενα είναι επιβεβαιωμένα αποτελέσματα της κλιματικής αλλαγής και μάλιστα της ανθρωπογενούς επίδρασης στην ατμόσφαιρα και το κλίμα. Φαινόμενα όπως το Ελ Νίνιο και οι ηλιακές καταιγίδες είναι φυσικά φαινόμενα τα οποία παρατηρούνταν από πάντα. Για παράδειγμα το Ελ Νίνιο συμβαίνει κάθε δύο με οχτώ χρόνια και διαρκεί για ένα περίπου χρόνο και ουσιαστικά είναι το φαινόμενο κατά το οποίο τα κεντρικά και ανατολικά νερά του Ειρηνικού Ωκεανού κοντά στον Ισημερινό (ακτές του Περού) είναι θερμότερα σε σχέση με τις γειτονικές περιοχές. Στο Ελ Νίνιο αποδίδονται ακραία καιρικά φαινόμενα (κυρίως στις περιοχές γύρω από τον Ειρηνικό) όπως ξηρασίες, έντονες βροχοπτώσεις, πυρκαγιές κ.τ.λ., καθώς διαταράσσει τα καιρικά συστήματα από την κανονική λειτουργία τους. Όμως η απόδοση πολλών ακραίων καιρικών φαινομένων σε αυτό ίσως να είναι υπερβολική. Βέβαια η έντονη ανθρωπογενής δραστηριότητα δύναται να μεταβάλει την ένταση και τη συχνότητά του, καθώς η υπερθέρμανση του πλανήτη οδηγεί με τη σειρά της σε θέρμανση των επιφανειακών υδάτων και κατά συνέπεια της γενικής κυκλοφορίας της θάλασσας. Αν λοιπόν αναλογιστεί κάποιος τις καταστροφικές συνέπειες που έχει το Ελ Νίνιο, κυρίως στην οικονομία και τις κοινωνίες σε χώρες όπως η Ινδονησία, η βόρεια Κίνα, η Αυστραλία, η Ταϊλάνδη και η Κεντρική Αφρική (οι οποίες αντιμετωπίζουν φαινόμενα ξηρασίας σε περιόδους Ελ Νίνιο) καταλαβαίνουμε ότι αύξηση της συχνότητας εμφάνισης του φαινομένου θα είναι ιδιαίτερα δυσμενείς.
-Που οφείλεται η αποσταθεροποίηση του κλίματος;
-Για να κατανοήσουμε που οφείλεται η αποσταθεροποίηση του κλίματος πρέπει πρώτα να δούμε τι ορίζουμε ως κλίμα: Κλίμα λοιπόν ονομάζεται η μέση καιρική κατάσταση ή ο μέσος καιρός μιας περιοχής. Διακυμάνσεις και μεταβολές που οδηγούν σε αλλαγή της μέσης αυτής κατάστασης του κλίματος αντιστοιχούν σε κλιματική αλλαγή. Έτσι για παράδειγμα η έκλυση αερίων που ενισχύουν το φαινόμενο του θερμοκηπίου (ιδιαίτερα διοξειδίου του άνθρακα) λόγω ανθρωπογενών δραστηριοτήτων (εργοστάσια, αυτοκίνητα κ.α.) και αυξάνουν τη μέση θερμοκρασία του πλανήτη, οδηγούν ουσιαστικά σε αποσταθεροποίηση του κλίματος. Οδηγούν δηλαδή τον καιρό σε μια νέα κατάσταση, ένα νέο κλίμα με υψηλότερες θερμοκρασίες με ό,τι επιπτώσεις έχει αυτό στον πλανήτη και τον άνθρωπο.
-Ποιες περιοχές του κόσμου είναι περισσότερο ευάλωτες στις επιπτώσεις των ακραίων καιρικών φαινομένων και γιατί;
-Οι περιοχές που είναι περισσότερο ευάλωτες στην κλιματική αλλαγή είναι κυρίως οι περιοχές που δεν έχουν λάβει μέτρα ανάσχεσης και προσαρμογής στις νέες κλιματικές συνθήκες, αλλά και οι περιοχές στις οποίες οι μεταβολές του κλίματος θα είναι πιο έντονες (μεγαλύτερες περίοδοι ξηρασίας, ακραία καιρικά φαινόμενα, καταστροφή οικοσυστημάτων). Σε πρόσφατη μελέτη της η εταιρεία XDI (The Cross Dependency Initiative), η οποία ειδικεύεται στην εκτίμηση των κλιματικών κινδύνων για λογαριασμό επενδυτών, διαπίστωσε ότι το 80% των 50 περιοχών που κινδυνεύουν περισσότερο βρίσκεται στην Κίνα, τις ΗΠΑ και την Ινδία. Περιοχές της Ινδονησίας και της Βραζιλίας επίσης απειλούνται, ενώ στην Ευρώπη το κρατίδιο της Κάτω Σαξονίας είναι το πιο εκτεθειμένο στην κλιματική αλλαγή. Σημειώνεται ότι μεταξύ των πλέον ευάλωτων περιοχών συγκαταλέγεται και η Μεσόγειος καθώς ανήκει στις περιοχές που οι μεταβολές των ακραίων φαινομένων θα είναι εντονότερες.
-Συμφωνείτε πως όπως διαμορφώνεται η κατάσταση σε λίγα χρόνια θα λένε οι άνθρωποι τι δροσερό που ήταν το καλοκαίρι του 2023 όταν θα συγκρίνουν με το τι θα βιώνουν;
-Οι μέχρι τώρα προβλέψεις των κλιματικών μοντέλων, αλλά και οι μεγάλες χρονοσειρές παρατηρήσεων που διαθέτουμε, δείχνουν να επιβεβαιώνουν τα χειρότερα σενάρια που είχαμε για την κλιματική αλλαγή και τις επιπτώσεις της. Καθώς λοιπόν αναμένεται ένταση των φαινομένων καύσωνα το καλοκαίρι, είναι πιθανόν το φετινό καλοκαίρι να φαντάζει «δροσερό» μετά τα μέσα του αιώνα.
-Πρόσφατα ο Γενικός Γραμματέας των Ηνωμένων Εθνών προειδοποίησε πως περνούμε από το φαινόμενο του θερμοκηπίου στο «φαινόμενο του βρασμού». Μπορείτε να μας εξηγήσετε για τι ακριβώς πρόκειται;
-Ο Γενικός Γραμματέας των Ηνωμένων Εθνών θέλοντας να τονίσει με γλαφυρό τρόπο την κρισιμότητα της κλιματικής αλλαγής έδωσε μια ηχηρή προειδοποίηση. Έως τώρα μιλούσαμε για την σταδιακή αύξηση της έντασης του φαινόμενου του θερμοκηπίου, ενώ πια φαίνεται ότι η θερμοκρασιακή αύξηση του πλανήτη θα πραγματοποιείται με εντονότερους και ταχύτερους ρυθμούς και τα αποτελέσματα θα είναι πιο καταστροφικά από τις μέχρι τώρα προβλέψεις.
-Ποιες είναι οι συνέπειες της κλιματικής αλλαγής και της αποσταθεροποίησης του κλίματος;
-Οι συνέπειες της κλιματικής αλλαγής είναι πολλαπλές. Άμεση επίπτωση είναι η αύξηση στη μέση παγκόσμια στάθμη της θάλασσας, η οποία αποτελεί και σημαντικό δείκτη κλιματικής αλλαγής. Απευθείας μετρήσεις τα τελευταία 150 χρόνια μέσω μετρητών παλίρροιας, αλλά και τα τελευταία 20 χρόνια μέσω δορυφορικών δεδομένων, ήδη δείχνουν άνοδο της μέσης στάθμης της θάλασσας. Παράλληλα αναμένονται μεταβολές στη συχνότητα και την ένταση των ακραίων καιρικών φαινομένων, όπως κύματα καύσωνα, έντονες καταιγίδες, πλημμύρες, αλλά και μεγάλες περίοδοι ξηρασίας καθώς και ακραίων δασικών πυρκαγιών. Οι μεταβολές που προκαλούνται από την κλιματική αλλαγή έχουν μια σειρά επιπτώσεων στο οικοσύστημα αλλά και στον ίδιο τον άνθρωπο. Για παράδειγμα, έχει υπολογιστεί ότι στην Ευρωπαϊκή Ένωση, η θνησιμότητα αυξάνεται από 2% έως 4% για κάθε αύξηση ενός βαθμού στη μέση θερμοκρασία. Επιπτώσεις στο οικοσύστημα, στη γεωργία, τη βιομηχανία και την οικονομία είναι επίσης παράγοντες που εξαρτώνται από την κλιματική αλλαγή και επιδρούν αρνητικά στην υγεία του παγκόσμιου πληθυσμού ενώ ασθένειες όπως η ελονοσία και ο δάγκειος πυρετός, που εξαρτώνται από τις κλιματικές συνθήκες, αναμένεται να αυξηθούν και να προκαλέσουν ακόμα μεγαλύτερα προβλήματα στις υπό ανάπτυξη κοινωνίες. Μια σειρά προβλημάτων αναμένεται παράλληλα να δημιουργηθούν και στις καθημερινές δραστηριότητες του ανθρώπου. Για παράδειγμα, η γεωργική και κτηνοτροφική παραγωγή εξαρτώνται άμεσα από την κλιματική αλλαγή. Άνθρωποι που εργάζονται σε εξωτερικούς χώρους χωρίς πρόσβαση σε σκιά ή επαρκές νερό διατρέχουν αυξημένο κίνδυνο από τη ζέστη και την ηλίαση, κυρίως σε υπό ανάπτυξη περιοχές όπως η Αφρική.
Δυσβάστακτο το κόστος
-Έχουμε στοιχεία πόσο θα κοστίσει η κλιματική αλλαγή αν λάβουμε τα μέτρα που πρέπει και πόσο αν δεν τα λάβουμε;
-Από τη δεκαετία του 1980, υπήρξε μια ανοδική τάση σε απώλειες λόγω περιβαλλοντικών καταστροφών και κλιματικής αλλαγής. Κατά την περίοδο 1980-2012, το εκτιμώμενο συνολικό κόστος απωλειών λόγω καταστροφών ανήλθε σε 3,8 τρισεκατομμύρια δολάρια. Για την Ελλάδα, που διαθέτω στοιχεία να σας πω ότι οι καύσωνες στοιχίζουν πάνω από ένα δισεκατομμύρια ευρώ και οι πυρκαγιές κόβουν από το ελληνικό ΑΕΠ τουλάχιστον 3 δισεκατομμύρια ευρώ. Σύμφωνα με την έρευνα της Επιτροπής Μελέτης Επιπτώσεων Κλιματικής Αλλαγής (ΕΜΕΚΑ) για την Τράπεζα της Ελλάδος, το ετήσιο κόστος από την κλιματική αλλαγή μπορεί να φτάσει τα περίπου 8,5 δισεκατομμύρια ευρώ, ενώ μπορεί να φτάσει τα 701 δισεκατομμύρια ευρώ έως το 2100 (μείωση ΑΕΠ 2% σε ετήσια βάση μέχρι το 2050 και ακόμη περισσότερο μέχρι το 2100). Το κόστος για τη λήψη μέτρων ανάσχεσης σαφώς και θα είναι μικρότερο.
-Μπορούμε να αναστρέψουμε τις αρνητικές συνέπειες της κλιματικής αλλαγής; Και αν ναι με ποιο τρόπο;
-Για να μπορέσουμε, όσο γίνεται να αναστρέψουμε τις συνέπειες της κλιματικής αλλαγής πρέπει να ληφθούν μέτρα ανάσχεσης σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας. Ένα από τα πιο σημαντικά μέτρα είναι η πράσινη μετάβαση με την υλοποίηση επιτόπιων στοχευμένων αλλαγών στη δομή και τη λειτουργία μιας χώρας. Πρέπει λοιπόν να σχεδιαστούν και να εφαρμοστούν έργα για την μετάβαση σε πράσινη οικονομία, επέκταση χρήσης ανανεώσιμων πηγών ενέργειας (ήλιος και άνεμος), την αποκατάσταση της φύση και της βιοποικιλότητας και τη βελτίωση της ανθεκτικότητας των οικοσυστημάτων. Το πιο σημαντικό ίσως είναι να αλλάξουμε την ενέργεια που καταναλώνουμε ώστε να μη χρησιμοποιούμε άνθρακα, καθώς σήμερα το 85% της παγκόσμιας ενέργειας βασίζεται στον άνθρακα, στο πετρέλαιο και στο φυσικό αέριο. Σύμφωνα μάλιστα με την «Έκτη Συνθετική μελέτη από το διακυβερνητικό πάνελ για την κλιματική αλλαγή (IPCC)» που δημοσιεύτηκε πρόσφατα, όταν τα μέτρα αυτά για την ανάσχεση, αλλά και την προσαρμογή, στην κλιματική αλλαγή εφαρμοστούν με ευρύτερους στόχους βιωσιμότητας, τότε τα οφέλη αναμένεται να είναι πολλαπλά για τους ανθρώπους, τα οικοσυστήματα και εν τέλει την υγεία του ίδιου του πλανήτη.
Οι mega-fires απειλούν τα δάση και το οικοσύστημα
-Αν ληφθούν μέτρα αντιμετώπισης της κλιματικής αλλαγής, πότε αυτά θα αρχίσουν να αποδίδουν;
-Ακόμα και να ληφθούν όλα τα απαραίτητα μέτρα ώστε να καταφέρουμε να φτάσουμε στα όρια που θέτει η συμφωνία του Παρισιού, αύξηση δηλαδή της θερμοκρασίας μεταξύ 1,5 και 2 βαθμών, δεν είναι δυνατόν να αντιμετωπιστεί πλήρως η κλιματική αλλαγή. Όπως είναι γνωστό αύξηση της θερμοκρασίας της επιφάνειας έστω και κατά 1,5 βαθμό θα οδηγήσει σε περισσότερες φυσικές καταστροφές, έντονα καιρικά φαινόμενα και δυσκολίες, όμως αυτό είναι το όριο κάτω από το οποίο θα μπορέσουμε ίσως να ανταπεξέλθουμε. Η απόδοση των μέτρων ανάσχεσης και προσαρμογής δεν θα φανούν από τη μια χρονιά στην επόμενη αλλά σε βάθος χρόνου, καθώς η μεταβολή του κλίματος είναι μια διαδικασία μεγάλης χρονικής κλίμακας. Όμως αν πραγματοποιηθούν στο σύνολό τους και με αυστηρότητα όλα εκείνα τα μέτρα που απαιτούνται, τότε θετικές επιπτώσεις μπορούμε να δούμε ακόμα και μέχρι το 2030.
-Οι δασικές πυρκαγιές το καλοκαίρι στις χώρες της Μεσογείου δεν είναι κάτι άγνωστο. Αυτό που είναι πρωτόγνωρο είναι η ανάφλεξη τεράστιων φωτιών που εξαπλώνονται πολύ γρήγορα και κατακαίνε για μέρες. Πως εξηγείτε τις mega φωτιές που αντιμετωπίζουν τα τελευταία χρόνια πολλές χώρες μεταξύ τους και η Ελλάδα;
-Ο όρος mega-fire (μεγα-πυρκαγιά) είναι ένας νέος όρος που εισάχθηκε πρόσφατα εξαιτίας των τεράστιων σε μέγεθος και έντασης πυρκαγιών που παρατηρούνται πια και στην Ελλάδα, όπως έχετε αναφέρει. Τέτοιου είδους πυρκαγιές χαρακτηρίζονται από την υψηλότατη ένταση, το μέγεθος, τη διάρκεια, την οξύτατη ανθεκτικότητα στην κατάσβεση και την ανεξέλεγκτη διάστασή της που καίει τα πάντα στο πέρασμά της και αφήνει πίσω κατεστραμμένα τοπία. Πρόσφατη μελέτη της ΝΑΣΑ εξηγεί ουσιαστικά την εμφάνιση και επέκταση αυτού του τύπου πυρκαγιών. Η ξηρασία και οι υψηλές θερμοκρασίες λόγω της κλιματικής αλλαγής αλλά και η σχεδόν ενός αιώνα απουσία τέτοιων φαινομένων, οδηγεί σε αυτές τις μεγα-πυρκαγιές, οι οποίες βρίσκονται -ιστορικά- στην απαρχή της κλιματικής κρίσης. Σχεδόν όλες (96%) από τις 500 πιο καταστροφικές πυρκαγιές στον κόσμο, τη δεκαετία 2010-2020, έχουν συμβεί σε περιόδους ασυνήθιστα υψηλών θερμοκρασιών ή και παρατεταμένης ξηρασίας, φαινόμενα άρρηκτα συνδεδεμένα με την κλιματική αλλαγή.
-Και φέτος έχουν καεί χιλιάδες τετραγωνικά δασών. Πόσο εύκολη είναι να επανέλθουν τα δάση και πόσο διάστημα θα χρειαστεί για να γίνει κάτι τέτοιο;
-Τα δάση και τα δασικά οικοσυστήματα αποτελούν τον κορμό των χερσαίων φυσικών οικοσυστημάτων και, ταυτόχρονα, τα φίλτρα και τους συντελεστές για ένα ποιοτικό περιβάλλον για τον άνθρωπο και τα άλλα έμβια όντα. Τα πρώτα στάδια μετά από μια πυρκαγιά είναι ιδιαίτερα κρίσιμα για την επιτυχημένη επανάκαμψη του δάσους και του οικοσυστήματος.
Για να μπορέσει το δάσος να αρχίσει και να ολοκληρώσει μόνο του με επιτυχία τη φυσική πορεία επανάκαμψης μετά τη φωτιά, πρέπει να αφεθεί χωρίς ανθρώπινη παρέμβαση (ξύλευση, βοσκή, αλλαγή χρήσης γης, άτακτες αναδασώσεις), ιδιαίτερα σε άκαυτες «νησίδες», μικρές περιοχές που γλύτωσαν από τη φωτιά. Ο χρόνος που απαιτείται για να επανέλθει ένα δάσος εξαρτάται βέβαια από τον τύπο των δέντρων που έχει. Ένα πευκοδάσος εκτιμάται ότι χρειάζεται 15-20 χρόνια.
Ωστόσο, εκεί όπου υπάρχουν έλατα ο χρόνος αποκατάστασης μπορεί να ξεπεράσει ακόμα και τα 50 χρόνια, πάντα θεωρώντας ότι η περιοχή δεν θα διαταραχθεί εκ νέου (νέα πυρκαγιά).
