Την ενσωμάτωση της εργοθεραπείας στο εκπαιδευτικό σύστημα με στόχο την καταπολέμηση της παραβατικότητας και της κατάχρησης ουσιών στα σχολεία, εισηγείται με υπόμνημα που κατέθεσε στη Επιτροπή Παιδείας της Βουλής ο Παγκύπριος Σύλλογος Εργοθεραπευτών.
Με το υπόμνημά τους, οι εργοθεραπευτές αναφέρουν πως η κατάχρηση ουσιών από τους μαθητές αποτελεί ένα σοβαρό και πολυδιάστατο πρόβλημα, με σημαντικές επιπτώσεις στην ακαδημαϊκή επίδοση, την ψυχική και σωματική υγεία, καθώς και στις κοινωνικές σχέσεις.
Ο Παγκύπριος Σύλλογος Εργοθεραπευτών επισημαίνει τη σημασία της εργοθεραπείας, «η οποία με την ολιστική της προσέγγιση στοχεύει στη βελτίωση της ευημερίας, της υγείας και της κοινωνικής συμμετοχής μέσω ουσιαστικών δραστηριοτήτων και έργων. Σε περιπτώσεις διαταραχών χρήσης ουσιών, οι εργοθεραπευτές σχεδιάζουν εξατομικευμένες παρεμβάσεις που αποσκοπούν όχι μόνο στη διακοπή της χρήσης, αλλά κυρίως στην αποκατάσταση και διατήρηση των κοινωνικών, επαγγελματικών και προσωπικών ρόλων που δίνουν νόημα στη ζωή του ατόμου».
Τα σχολεία, όπως σημειώνουν, «ως το δεύτερο σπίτι των μαθητών διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο στην πρόληψη, την έγκαιρη αναγνώριση και την αντιμετώπιση προβλημάτων που αφορούν τους μαθητές, όπως η κατάχρηση ουσιών. Μέσω ολοκληρωμένων προγραμμάτων πρόληψης και υποστήριξης, τα σχολεία οφείλουν να προσφέρουν το κατάλληλο περιβάλλον για την ενημέρωση και εκπαίδευση των μαθητών σχετικά με την υγεία τους. Παράλληλα, δημιουργούν ασφαλείς χώρους για την ανάπτυξη κοινωνικών και προσωπικών δεξιοτήτων. Στο πλαίσιο αυτό, η διεπιστημονική προσέγγιση είναι ουσιώδης, καθώς συνδυάζει τη γνώση και τις πρακτικές από διάφορους τομείς, όπως η ψυχιατρική, η ψυχολογία, η κοινωνιολογία, η εργοθεραπεία και η παιδαγωγική εκπαίδευση, προκειμένου να αντιμετωπιστούν αποτελεσματικά τα προβλήματα που ενδέχεται να προκύψουν».
Οι επιπτώσεις της χρήσης ουσιών στην καθημερινή ζωή των μαθητών
Σύμφωνα με τον Σύλλογο, τα άτομα που χρησιμοποιούν ουσίες συχνά αντιμετωπίζουν αρνητικές επιπτώσεις στις λειτουργικές και εκπαιδευτικές τους δραστηριότητες. Παρατηρούνται καθυστερήσεις στο σχολείο ή στη δουλειά, αδικαιολόγητες απουσίες και μειωμένη παραγωγικότητα. Ειδικότερα, οι μαθητές που κάνουν χρήση ουσιών παρουσιάζουν συχνά κακές σχολικές επιδόσεις καθώς και προβλήματα μνήμης και προσοχής. Επιπλέον, επηρεάζεται αρνητικά η ικανότητά τους να διαχειρίζονται διαπροσωπικές σχέσεις, οδηγούνται σε παραμέληση της προσωπικής υγιεινής και της αυτοφροντίδας, συμπεριλαμβανομένης της εξωτερικής εμφάνισης, ενώ συχνά διαταράσσει τον ύπνο. Παράλληλα, δυσχεραίνει την ανάπτυξη δεξιοτήτων αυτορρύθμισης και την ενίσχυση της αυτοεκτίμησής τους, με αποτέλεσμα την αδυναμία αποτελεσματικής λήψης αποφάσεων. Αυτά τα ζητήματα επηρεάζουν αρνητικά την ικανότητά τους να επικοινωνούν με τους συμμαθητές τους και να επιτύχουν στις σπουδές τους, αυξάνοντας τον κίνδυνο εγκατάλειψης του σχολείου.
Οι δραστηριότητες αναψυχής και ελευθέρου χρόνου των ατόμων που καταναλώνουν ουσίες συχνά περιορίζονται σε μοτίβα υπερβολικής κατανάλωσης ουσιών ή και αλκοόλ, ενώ συχνά εκδηλώνονται και επικίνδυνες συμπεριφορές που αυξάνουν τον κίνδυνο τραυματισμών και άλλων επιπλοκών. Η χρήση ουσιών μπορεί να προκαλέσει σοβαρά προβλήματα στις γνωσιακές και αισθητηριοκινητικές ικανότητες, όπως άκαμπτη σκέψη, απώλεια μνήμης, δυσκολίες στην αισθητηριακή, κινητική και πρακτική λειτουργία, περιφερική νευροπάθεια και γενική έλλειψη φυσικής κατάστασης.
Επιπλέον, η κατάχρηση ουσιών στην εφηβεία μπορεί να επηρεάσει αρνητικά την εγκεφαλική ανάπτυξη και να προκαλέσει ψυχικές διαταραχές, όπως κατάθλιψη, άγχος, διαταραχές προσωπικότητας και σκέψεις αυτοκτονίας. Επιπρόσθετα, η χρήση μπορεί να επηρεάσει όλες τις δεξιότητες απόδοσης, οδηγώντας σε δυσκολίες στην επικοινωνία, την οικοδόμηση και διατήρηση στενών σχέσεων, καθώς και στην ανάπτυξη επιθετικής συμπεριφοράς.
Αυτά τα ευρήματα, όπως σημειώνουν, υποδεικνύουν την ανάγκη για έγκαιρη, στοχευμένη και πολυδιάστατη διεπιστημονική παρέμβαση, προκειμένου να μειωθούν οι αρνητικές συνέπειες της χρήσης ουσιών και να βελτιωθεί η συνολική ποιότητα ζωής των ατόμων που υφίστανται τέτοιες επιπτώσεις.
Εγκληματικότητα στα σχολεία: Απουσία στήριξης των θυμάτων και των θυτών
Όπως εξηγούν οι εργοθεραπευτές, οι πράξεις βίας, ο εκφοβισμός (bullying), η λεκτική και σωματική κακοποίηση, καθώς και η χρήση ουσιών, είναι φαινόμενα που παρατηρούνται όλο και συχνότερα στον σχολικό χώρο. Ωστόσο, όπως προσθέτουν, ένα από τα μεγαλύτερα ζητήματα που προκύπτουν είναι η απουσία στήριξης τόσο για τα θύματα όσο και για τους θύτες, γεγονός που διαιωνίζει το πρόβλημα και οδηγεί σε περαιτέρω επιδείνωση της κατάστασης.
Οι θύτες και τα θύματα συχνά βιώνουν υψηλά επίπεδα τραύματος και εμφανίζουν αυξημένα ποσοστά ψυχικών ή αλλων διαταραχών. Αυτές οι εμπειρίες μπορεί να επηρεάσουν τη νευρική ανάπτυξη και τη λειτουργία, οδηγώντας σε δυσκολίες στην αναγνώριση και διαχείριση συναισθημάτων με προσαρμοστικό τρόπο. Επιπλέον, οι μαθητές που έχουν βιώσει τραύμα αντιμετωπίζουν σοβαρές δυσκολίες στην αυτορρύθμιση, μια δεξιότητα απαραίτητη για την καθημερινή λειτουργικότητα.
Οι μορφές παραβατικής συμπεριφοράς στα σχολεία:
- Φυσική και λεκτική βία: Περιλαμβάνει ξυλοδαρμούς, απειλές, προσβολές και εκφοβισμό μεταξύ μαθητών.
- Ψυχολογική πίεση και κοινωνικός αποκλεισμός: Οι μαθητές μπορεί να γίνουν στόχος περιθωριοποίησης, διασποράς φημών ή διαδικτυακού εκφοβισμού (cyberbullying).
- Καταστροφή σχολικής περιουσίας και κλοπές: Συχνά παρατηρούνται φθορές στα σχολικά κτίρια, κλοπές προσωπικών αντικειμένων ή εκφοβισμός με σκοπό την απόσπαση χρημάτων.
- Χρήση ουσιών και παραβατική συμπεριφορά εκτός σχολείου: Ορισμένοι μαθητές εμπλέκονται σε παράνομες δραστηριότητες εκτός σχολικού χώρου, γεγονός που επηρεάζει και τη συμπεριφορά τους εντός του σχολείου.
Τονίζουν πως εάν ένα παιδί με διάγνωση επιθετικής συμπεριφοράς δεν βοηθηθεί να ξεπεράσει τα προβλήματα που αντιμετωπίζει και να αναπτύξει κοινωνικά αποδεκτές στάσεις, είναι πιθανό στην ενήλικη ζωή του να παρουσιάσει σοβαρές παρεκκλίσεις.
Οι θύτες φαίνεται σε πολλές περιπτώσεις να αντιμετώπισαν βραχυπρόθεσμες και μακροπρόθεσμες συνέπειες της έκθεσης τους σε αντιξοότητες στην παιδική ηλικία. Τα παιδιά αυτά διατρέχουν αυξημένο κίνδυνο για διαταραχές της υγείας που σχετίζονται με το άγχος, οι οποίες με τη σειρά τους μπορεί να επηρεάσουν τη σωματική και ψυχολογική υγεία τους ως ενήλικες και τελικά να προκαλέσουν μεγάλο οικονομικό κόστος στα συστήματα υγειονομικής περίθαλψης.
Τα παιδιά «θύματα» που βίωσαν οποιονδήποτε τύπο βίας στο σχολείο μπορεί να αναπτύξουν αντιδραστική διαταραχή προσκόλλησης, μέτρια σωματική αδράνεια, να αναπτύξουν υπερβολικό βάρος ή παχυσαρκία, διαβήτη, συνήθειες καπνίσματος, συχνή χρήση αλκοόλ, κακή αυτοαξιολόγηση της υγείας, καρκίνο, καρδιακές και αναπνευστικές παθήσεις και άλλα αρνητικά αποτελέσματα.
Η εργοθεραπεία παραμένει υποαξιοποιημένη στην εκπαίδευση στην Κύπρο
Οι εργοθεραπευτές υποδεικνύουν ότι μπορούν να διαδραματίσουν σημαντικό ρόλο στη στήριξη των μαθητών, βοηθώντας τους να βελτιώσουν την αυτορρύθμιση και τη συναισθηματική διαχείριση μέσω αισθητηριακά βασισμένων παρεμβάσεων. Παράλληλα, επισημαίνουν ότι η συμβολή τους είναι καθοριστική στην έγκαιρη ανίχνευση ενδείξεων που σχετίζονται με τη χρήση ουσιών από μαθητές, στην ενίσχυση του κινήτρου για θεραπεία και στην παροχή εξειδικευμένων παρεμβάσεων υποστήριξης.
Εξίσου σημαντικός είναι και ο προληπτικός ρόλος των εργοθεραπευτών, καθώς περιλαμβάνει την εκπαίδευση μαθητών, εκπαιδευτικών και γονέων, με στόχο την ενίσχυση της ψυχικής ανθεκτικότητας και την ανάπτυξη δεξιοτήτων που μειώνουν τον κίνδυνο εμπλοκής με ουσίες.
Ωστόσο, όπως σημειώνουν, «παρόλο που η αποτελεσματικότητα αυτών των παρεμβάσεων έχει τεκμηριωθεί, η εργοθεραπεία παραμένει υποαξιοποιημένη στη σχολική εκπαίδευση στη Κύπρο, ιδίως όσον αφορά την υποστήριξη μαθητών με παραβατικές συμπεριφορές και τη διαχείριση του τραύματος».
«Θεωρούμε ότι η Πολιτεία πρέπει να ενισχύσει τις ευκαιρίες για την εφαρμογή της εργοθεραπείας στη σχολική κοινότητα, αναδεικνύοντας τη συμβολή της στη διαχείριση του τραύματος και στη συναισθηματική ρύθμιση μαθητών που την έχουν ανάγκη», τονίζουν.
Η συμβολή της Εργοθεραπείας στο σχολικό περιβάλλον
Όπως αναφέρεται στο υπόμνημα, η εργοθεραπεία εστιάζει στις καθημερινές δραστηριότητες των παιδιών και στους ρόλους τους ως μαθητές, συνεργάτες και φίλοι, παρεμβαίνοντας μέσα από ατομικά και ομαδικά προγράμματα προαγωγής της ψυχικής υγείας. Επιπλέον, επισημαίνεται ότι οι εργοθεραπευτές μπορούν να παρέμβουν τόσο θεραπευτικά όσο και συμβουλευτικά για την αντιμετώπιση των επιπτώσεων της χρήσης ουσιών, οι οποίες επηρεάζουν τη σχολική επίδοση και τις διαπροσωπικές σχέσεις των μαθητών με την οικογένεια, το σχολείο και τους συνομηλίκους τους.
Παράλληλα, στοχεύουν στην ανάπτυξη κρίσιμων δεξιοτήτων, όπως η επίλυση προβλημάτων, η διαχείριση άγχους και θυμού, οι κοινωνικές δεξιότητες, καθώς και η οργάνωση της καθημερινής ρουτίνας, της αυτοφροντίδας και της εξωτερικής εμφάνισης. Επιπρόσθετα, παρεμβαίνουν σε ζητήματα που σχετίζονται με τον ακανόνιστο ύπνο και τη διαχείριση του ελεύθερου χρόνου, ενισχύοντας τη συνολική λειτουργικότητα και την ψυχοκοινωνική προσαρμογή των μαθητών.
Οι παρεμβάσεις αυτές πραγματοποιούνται σε πραγματικά σχολικά περιβάλλοντα, όπως:
- στην τάξη, κατά τη διάρκεια του μαθήματος,
- στα διαλείμματα και στους κοινόχρηστους χώρους (π.χ. αυλή, καφετέρια, διάδρομοι),
- σε δραστηριότητες καθημερινής φροντίδας (π.χ. γεύματα, χρήση τουαλέτας, αποδυτήρια),
- σε εξωσχολικές δραστηριότητες, που ενισχύουν την κοινωνική ένταξη.
Όπως επισημαίνει η Ontario Society of Occupational Therapists (2021), η συμμετοχή εργοθεραπευτών στο σχολείο συμβάλλει καθοριστικά στην προαγωγή της ψυχικής υγείας, ενισχύοντας τη σχολική κουλτούρα και την ευημερία ολόκληρης της σχολικής κοινότητας.
Ο εργοθεραπευτής συνεργάζεται στενά με το εκπαιδευτικό προσωπικό, παρέχοντας πρακτικές λύσεις που προάγουν ένα θετικό μαθησιακό περιβάλλον και μια σχολική κουλτούρα που ενισχύει την ψυχική ανθεκτικότητα. Ως συνεργατικό επάγγελμα, η εργοθεραπεία μπορεί να συμβάλει ουσιαστικά στη διαμόρφωση ενός σχολείου που στηρίζει τη ψυχική υγεία και την κοινωνική ένταξη όλων των μαθητών.
Μάλιστα, όπως υπογραμμίζουν, η ενσωμάτωση της εργοθεραπείας στο εκπαιδευτικό σύστημα αποτελεί μια οικονομικά αποδοτική στρατηγική, που διευκολύνει τον έγκαιρο εντοπισμό, την αξιολόγηση και την υποστήριξη μαθητών που διατρέχουν κίνδυνο.
Τι εισηγείται ο Παγκύπριος Σύλλογος Εργοθεραπευτών
Ο Παγκύπριος Σύλλογος Εργοθεραπευτών καλεί την πολιτεία και τους αρμόδιους φορείς να λάβουν άμεσα μέτρα για την ενίσχυση της διεπιστημονικής συνεργασίας, διασφαλίζοντας την ενεργή συμμετοχή των εργοθεραπευτών σε προγράμματα πρόληψης και παρέμβασης στο σχολικό πλαίσιο.
Συγκεκριμένα, εισηγείται τη συμμετοχή των εργοθεραπευτών στη δημιουργία:
- Επιστημονικά τεκμηριωμένων προγραμμάτων πρόληψης, τα οποία περιλαμβάνουν την ενημέρωση, την ανάπτυξη δεξιοτήτων και την εκπαίδευση των εκπαιδευτικών, ώστε να μπορούν να αναγνωρίζουν έγκαιρα και να διαχειρίζονται αποτελεσματικά τους παράγοντες κινδύνου.
- Συστημάτων ανίχνευσης και αξιολόγησης, που θα επιτρέπουν τον έγκαιρο εντοπισμό μαθητών με ενδείξεις κατάχρησης ουσιών και την άμεση παραπομπή τους σε κατάλληλους επαγγελματίες υγείας.
- Ενισχυμένων προγραμμάτων υποστήριξης, με την ενεργή συμμετοχή των οικογενειών και των κοινοτήτων στη διαδικασία πρόληψης και διαχείρισης του προβλήματος, δημιουργώντας ένα υποστηρικτικό περιβάλλον που προάγει την ευημερία και την ασφάλεια των μαθητών.
Όπως αναφέρουν, η θεσμοθετημένη ενσωμάτωση της εργοθεραπείας στο σχολικό πλαίσιο είναι κρίσιμη για τη διασφάλιση της συστηματικής παρέμβασης στη διαχείριση του θυμού και των συναισθηματικών δυσκολιών των μαθητών. Μέσω αυτής της ενσωμάτωσης, εξασφαλίζεται η άμεση και αποτελεσματική υποστήριξη των μαθητών, προάγοντας την ευημερία τους και ενισχύοντας τις γνωστικές, συναισθηματικές και κοινωνικές τους δεξιότητες.
Περαιτέρω, εισηγείται όπως προωθηθεί η ανάπτυξη εξατομικευμένων και ευέλικτων προγραμμάτων στήριξης, τα οποία θα καλύπτουν τις ανάγκες των μαθητών με μαθησιακές δυσκολίες και παραβατικές συμπεριφορές. Τέλος, προτείνει την δημιουργία ολοκληρωμένων στρατηγικών για την προώθηση της ψυχικής ανθεκτικότητας των μαθητών, ενισχύοντας τη σχολική κοινότητα και το ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον τους.
Ως Σύλλογος, δηλώνουν τη διαθεσιμότητά τους να συμβάλουν με την τεχνογνωσία τους στη διαμόρφωση και εφαρμογή αυτών των προγραμμάτων, με στόχο τη βελτίωση της εκπαιδευτικής πολιτικής και την ενίσχυση της ψυχικής υγείας των μαθητών. «Η ενσωμάτωση της εργοθεραπείας στο σχολικό περιβάλλον δεν αποτελεί πολυτέλεια, αλλά αναγκαιότητα, προκειμένου να διασφαλίσουμε ένα εκπαιδευτικό σύστημα που υποστηρίζει πραγματικά όλα τα παιδιά, ανεξάρτητα από τις προκλήσεις που αντιμετωπίζουν», καταλήγουν στο υπόμνημά τους.
