Η Εβδομάδα που διανύσαμε ήταν αφιερωμένη στα αρχεία. Η Παγκόσμια Εβδομάδα Αρχείων, καθιερώθηκε τα τελευταία χρόνια, ως μια επέκταση των εορτασμών για την Παγκόσμια Ημέρα Αρχείων, που είναι η 9η Ιουνίου κάθε χρόνου. Ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών, μέσω της UNESCO, καθιέρωσε, ήδη από το 1948, την ημέρα ίδρυσης του Διεθνούς Συμβουλίου Αρχείων (International Council on Archives), ως μέρα των αρχείων, με στόχο την ανάδειξη της χρησιμότητας των αρχείων για την κοινωνία και για τη χρηστή διακυβέρνηση και την ευαισθητοποίηση του κοινού για τη σημασία τους.
Το Διεθνές Συμβούλιο Αρχείων, το οποίο έχει ως μέλη του τα σημαντικότερα αρχειακά ιδρύματα στον κόσμο, συντονίζει τους εορτασμούς, θέτοντας κάθε χρόνο, μια σημαντική παράμετρο για να αναδείξει. Φέτος, η θεματική των εορτασμών αφορούσε το #ArchivesAreYou, «με στόχο τη συμμετοχή επαγγελματιών και οργανισμών διαχείρισης αρχείων σε μια εικονική συνομιλία σχετικά με το τι σημαίνει να είσαι αρχειονόμος και τι είναι αυτό που πραγματικά αντικατοπτρίζουν τα αρχεία: ιστορίες», όπως αναφέρεται στην ιστοσελίδα του.
Τι είναι όμως αρχείο; Ο όρος «αρχείο» έχει τέσσερις διαφορετικές ερμηνείες, που αλληλοκαλύπτονται και αλληλοσυμπληρώνονται. Αρχείο είναι το σύνολο των πληροφοριών που δημιουργεί και καταγράφει ένας οργανισμός ή ένα άτομο για τη διεκπεραίωση της εργασίας του. Αρχείο, επίσης, είναι και η υπηρεσία που είναι υπεύθυνη για την αρχειοθέτηση των πιο πάνω πληροφοριών, όπως και το ίδρυμα, που είναι αρμόδιο για τη διαχείριση των αρχείων ενός κράτους (το Κρατικό Αρχείο, στην περίπτωση της Κύπρου). Τέλος, αρχείο ονομάζεται και το κτήριο που στεγάζεται η αρχειακή υπηρεσία.
Το μεγαλύτερο και σημαντικότερο αρχειακό ίδρυμα στην Κύπρο είναι το Κρατικό Αρχείο της Κυπριακής Δημοκρατίας. Το Δημόσιο Αρχείο, όπως ονομαζόταν με τον ιδρυτικό του νόμο 40/1972, δημιουργήθηκε το 1972. Σύμφωνα με τον νόμο αυτό, «καθιδρύεται Δημόσιον Αρχείον, εν τω οποίω θα κατατίθενται και φυλάττωνται κατά τον καθωρισμένον τρόπον άπαντα τα αρχεία». Οι διεργασίες για την έναρξη της λειτουργίας του, όμως, ανακόπηκαν από την τουρκική εισβολή, και συνεχίστηκαν το 1976, με την επίσκεψη στην Κύπρο, ανώτερου λειτουργού των Βρετανικών Εθνικών Αρχείων. Ο Βρετανός εμπειρογνώμονας, μελετώντας και αξιολογώντας τα δεδομένα στην Κύπρο, υπέβαλε εισηγήσεις στον Υπουργό Δικαιοσύνης για τον τρόπο λειτουργίας του αρχείου της Κυπριακής Δημοκρατίας.
Τον Νοέμβριο του 1978, το Δημόσιο Αρχείο λειτούργησε πλέον ως μέρος της διοίκησης του Υπουργείου Δικαιοσύνης, με προσωπικό τέσσερα άτομα, αποσπασμένα από αυτό. Το 1991, με τον νόμο 208/1991, ο οποίος εφαρμόζεται με τις τροποποιήσεις του μέχρι σήμερα, μετονομάστηκε σε Κρατικό Αρχείο. Από το 2019 αποτελεί ανεξάρτητο Τμήμα του Υπουργείου Δικαιοσύνης και Δημοσίας Τάξεως.
Μια από τις πρώτες ενέργειες του νεοσύστατου τότε Δημόσιου Αρχείου ήταν η διάσωση, καθαρισμός, προληπτική συντήρηση και μόνιμη διαφύλαξη του Αρχείου της Αρχιγραμματείας, της βρετανικής αποικιακής διοίκησης, δηλαδή, στο νησί. Οι εκατοντάδες χιλιάδες φάκελοι, που καλύπτουν την περίοδο 1878-1959, ολόκληρη δηλαδή την Αγγλοκρατία στην Κύπρο, βρίσκονταν εγκαταλελειμμένοι στα παλιά κτήρια της Αρχιγραμματείας, στο κέντρο της Λευκωσίας. Αφού ταξινομήθηκε, σε συνεργασία με το Τμήμα Φυλακών και το Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών, αποτελεί πλέον τη μεγαλύτερη αρχειακή συλλογή που φυλάσσεται στην Κύπρο.
Η σημαντικότητα της πρώτης αυτής αρχειακής διάσωσης είναι πασιφανής, αφού σε αυτά τα αρχεία στηρίχθηκε η πλειοψηφία των ιστορικών, λαογραφικών και γενεαλογικών μελετών που αφορούν την Κύπρο. Ακόμα και σήμερα, αποτελεί την πρωταρχική πηγή πληροφόρησης για όλα τα σημαντικά γεγονότα πολιτικού, κοινωνικού και οικονομικού χαρακτήρα, που διαδραματίστηκαν στην Κύπρο κατά τη συγκεκριμένη περίοδο, αλλά παρέχει και σημαντικά στοιχεία για την τοπική, ως επί το πλείστο, ιστορία.
Το Κρατικό Αρχείο, στα 44 αυτά χρόνια λειτουργίας του έχει διασώσει και διαφυλάσσει στα αρχειοφυλάκια του πέραν των 17 χιλιομέτρων μήκους ραφιών αρχεία, στην πλειοψηφία τους αρχεία του δημόσιου και ευρύτερου δημόσιου τομέα, τα οποία, ανάλογα και με τις ισχύουσες νομοθεσίες, διατίθενται προς μελέτη από το κοινό στα Αναγνωστήρια του Κρατικού Αρχείου, στο νέο Κτήριο Διοίκησής του στην Έγκωμη. Στα Αναγνωστήρια εξυπηρετούνται, σε ετήσια βάση, πέραν των 100 ξεχωριστών ερευνητών, και επιθεωρούνται, κατά μέσο όρο, πέραν των 4000 φακέλων με αρχεία. Παράλληλα, πέραν των 1000 φακέλων επιστρέφονται προσωρινά στα τμήματα που ανήκουν, για εξυπηρέτηση λειτουργικών και διοικητικών αναγκών. Η Μονάδα Συντήρησης του Κρατικού Αρχείου, με εξειδικευμένο προσωπικό, συντηρεί και διασώζει καταστρεμμένα αρχεία, προτού επιθεωρηθούν ή ψηφιοποιηθούν, ενώ παράλληλα προσφέρει συμβουλευτικές υπηρεσίες, τόσο στον δημόσιο τομέα, για την ορθή προληπτική συντήρηση των αρχείων τους, όσο και σε ιδιώτες, κατόχους αρχειακών συλλογών. Η Μονάδα Φωτοαναπαραγωγής ασχολείται με την ψηφιοποίηση συγκεκριμένων συλλογών αρχείων, είτε μετά από αίτημα ερευνητή, είτε για προληπτική συντήρηση και φύλαξή τους σε ηλεκτρονική μορφή.
Πέραν της διαφύλαξης των αρχείων, το Κρατικό Αρχείο είναι το μόνο αρμόδιο τμήμα, για την παροχή έγκρισης καταστροφής αρχείων, που δεν έχουν οποιαδήποτε διοικητική ή ιστορική αξία στον ευρύτερο δημόσιο τομέα. Μόνο τα τελευταία 10 χρόνια, έχει δοθεί έγκριση για καταστροφή αρχείων που ξεπερνούν τα 33 χιλιόμετρα μήκους ραφιών, εξοικονομώντας έτσι χρήματα για ενοίκια, αποθηκευτικούς χώρους, εργατοώρες κ.λπ.
Οι προκλήσεις, στο νέο ψηφιακό περιβάλλον, που ζούμε είναι μεγάλες. Η μηχανογράφηση της δημόσιας υπηρεσίας και το γεγονός ότι πλέον τα αρχεία δημιουργούνται και φυλάσσονται σε ηλεκτρονική μορφή, είναι μια από τις προκλήσεις που έχουν να αντιμετωπίσουν τα αρχεία παγκόσμια. Η ανάγκη για ορθή ηλεκτρονική αρχειοθέτηση αφενός και η μετέπειτα επιλογή αυτών, σε ηλεκτρονική μορφή, για τη διαφύλαξή τους και την ηλεκτρονική πρόσβαση σε αυτά από τους ενδιαφερομένους, είναι ζητήματα που απασχολούν τη διεθνή κοινότητα των αρχειοφυλάκων. Σε συνάρτηση, πάντα, με την αναγκαία συμμόρφωση προς τις σχετικές νομοθεσίες και παράλληλα, με τον συνεχιζόμενο, τεράστιο όγκο αρχείων, σε χάρτινη μορφή, που συνεχίζει να παράγει η δημόσια υπηρεσία.
Αυτά τα ζητήματα αναδείχθηκαν και στο πρόσφατο πρώτο επιστημονικό συνέδριο που διοργάνωσε το Κρατικό Αρχείο, στις 7 Ιουνίου 2022, με τη συμμετοχή του ΡΙΚ, του Γραφείου Τύπου και Πληροφοριών, του Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών, του Παττίχειου Δημοτικού Μουσείου – Ιστορικού Αρχείου και Κέντρου Μελετών Λεμεσού, της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Κύπρου, Κύπρου, του Κέντρου Μελετών Τάσσος Παπαδόπουλος, του Ιστορικού Αρχείου του Πολιτιστικού Ιδρύματος Τράπεζας Κύπρου, και του ερευνητή στο Κέντρο Μελετών Ιεράς Μονής Κύκκου, κ. Κωστή Κοκκινόφτα.
Παράλληλα όμως, αναδείχθηκε και η ανάγκη για καλλιέργεια αρχειακής συνείδησης στην κυπριακή κοινωνία γενικά, στοιχείο απαραίτητο για τη δημιουργία, διατήρηση και διάσωση αρχείων. Τόσο τα δημόσια αρχεία, όσο και τα ιδιωτικά, έχουν τεράστια αξία, αφού αποτελούν μοναδική καταγραφή της ιστορικής στιγμής που παράγονται. Παρά την υποκειμενικότητά τους, αφού παρουσιάζουν την άποψη του συγγραφέα τους κατά τη δεδομένη στιγμή, τα αρχεία θεωρούνται αξιόπιστες πηγές για την καταγραφή της ιστορίας και σε συνδυασμό με άλλες μαρτυρίες, όπως ο Τύπος, οι συνεντεύξεις κ.λπ., αποδίδουν το κλίμα της εποχής τους. Η καλλιέργεια αρχειακής κουλτούρας, η επίγνωση της αξίας του κάθε εγγράφου ξεχωριστά, ως σημαντικής πηγής καταγραφής της ιστορίας, αλλά και η ορθή αρχειοθέτηση, διαφύλαξη και συντήρηση τους αποτελούν σημαντικές παραμέτρους, που πρέπει να αναδεικνύονται, για να επιτευχθεί η διάσωση των αρχειακών συλλογών, και η καταγραφή, μέσω αυτών, σημαντικών πτυχών της ιστορίας μας.
Διάσωση της συλλογικής μνήμης
Το Κρατικό Αρχείο, μέσω της συμμετοχής του σε ημερίδες, συνέδρια, ενδοσχολικές εκδηλώσεις, εκδόσεις κλπ, έχει ως πρώτιστο στόχο τη γνωριμία του κοινού με τον πλούσιο κόσμο των αρχείων, και την καλλιέργεια αρχειακής συνείδησης. Με απλά λόγια, την επίγνωση της αξίας τήρησης, διαφύλαξης και διάθεσης των σημαντικών αρχείων κάθε ατόμου ή οργανισμού, ανεξαρτήτως της αξίας που θεωρούμε σήμερα ότι έχει. Ως οι κρατικοί εμπειρογνώμονες, στον τομέα αυτό, είμαστε στη διάθεση οποιουδήποτε ενδιαφερόμενου για περισσότερες πληροφορίες, ή σχετικές οδηγίες. Εξάλλου, στόχος του Κρατικού Αρχείου, για 44 χρόνια, αποτελεί η διατήρηση της ιστορίας της Κύπρου μας, η διαφύλαξη των αρχειακών μας θησαυρών, η διάσωση της συλλογικής μνήμης του λαού μας.
* Αναπληρωτής Έφορος Κρατικού Αρχείου.
