*Της Νάσα Παταπίου
Στο Βυζαντινό Μουσείο του Ιδρύματος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ΄ εκτίθεται μία σημαντική εικόνα, όπου παρουσιάζεται η «Κοινωνία των Αποστόλων» και η οποία αποτελεί δείγμα ιταλοβυζαντινής τέχνης. Πέρα όμως από την καλλιτεχνική αξία του σημαντικού αυτού κειμηλίου, στην ίδια εικόνα ανιχνεύονται και οι κυπριακές ρίζες του μεγάλου Κορφιάτη, δηλαδή, η κυπριακή καταγωγή του κορυφαίου Έλληνα και Ευρωπαίου πολίτη και διπλωμάτη, διάσημου υπουργού των εξωτερικών της κραταιάς Ρωσίας και μετέπειτα πρώτου κυβερνήτη της Ελλάδος Ιωάννη Καποδίστρια.
Πρόκειται για το οικόσημο μιας σπουδαίας οικογένειας, ένα ισχυρότατο τεκμήριο των έργων και των ημερών της κυπριακής οικογένειας Γονέμη, από την οποία κατάγεται η Αδαμαντίνα Γονέμη, μητέρα του Ιωάννη Καποδίστρια. Η οικογένεια Γονέμη διέπρεψε σε πολλούς τομείς στη μεγαλόνησο από τον 12ο αιώνα έως και την οθωμανική κατάκτηση (1570/1571) και στη συνέχεια « εν ταις κλειναίς Βενετίαις» αλλά και στην Κέρκυρα.
Για αιώνες είχε παραμείνει άγνωστη η ταυτότητα του δωρητή και του πατέρα του, οι οποίοι αναφέρονται στην επιγραφή που φέρει η εν λόγω εικόνα και επίσης είχε παραμείνει αταύτιστο και το οικόσημο, το οποίο απαντά στην «Κοινωνία των Αποστόλων». Η εικόνα αυτή, προέρχεται από τον ναό της Παναγίας της Χρυσαλινιώτισσας. Ο δωρητής ονομάζεται Δανιήλ και ο πατέρας του Πέτρος χωρίς να σημειώνεται το επίθετό τους. Επίσης δηλώνεται και η ιδιότητα του πατέρα του δωρητή ότι ήταν επίσκοπος Αμαθούντος και είχε ήδη πεθάνει, αφού αναφέρεται ως αείμνηστος (μακαρίτης). Αυτά ήταν τα μοναδικά διαθέσιμα στοιχεία τα οποία στη συνέχεια, μαζί πάντα με την έρευνα στα βενετικά αρχεία, βοήθησαν στην «εξιχνίαση» των ταυτοτήτων του δωρητή και του πατέρα του, στην ταύτιση του οικοσήμου που φέρει η εικόνα και, τέλος, στην ορθή χρονολόγησή της.
Ο πατέρας του δωρητή ήταν επίσκοπος Αμαθούντος, δηλαδή επίσκοπος Λευκάρων/ Λεμεσού. Ας υπομνησθεί εδώ ότι κατά τη Φραγκοκρατία και Βενετοκρατία ο επίσκοπος Λεμεσού αναφέρεται ως επίσκοπος Λευκάρων, γιατί κατά τη χρονική περίοδο η έδρα του επισκόπου Λεμεσού ήταν τα Λεύκαρα, μετά την καθυπόταξη της ορθόδοξης εκκλησίας από τους Λατίνους. Ο επίσκοπος Αμαθούντος ή Αμαθουσίας ή Αμαθούντων Λεμεσού και Κουρίου, κοινώς Λευκάρων, του οποίου η έδρα ήταν η Λεμεσός, είχε πνευματική εξουσία επί των κατοίκων των κυπριακών επισκοπών Αμαθούντος, Νέας πόλεως ή Νεαπόλεως, Νεμεσού και Κουρίου, οι οποίες υφίσταντο πριν την καθυπόταξη των ορθοδόξων από τους Λατίνους.
Τα στοιχεία αυτά στη συνέχεια έδωσαν τη δυνατότητα της ταύτισης του επισκόπου Πέτρου Αμαθούντος της επιγραφής με τον Πέτρο Γονέμη, επίσκοπο Λεμεσού/Λευκάρων, ο οποίος, σύμφωνα με μία πηγή, είχε πεθάνει το 1546 και στη θέση του είχε εκλεγεί επίσκοπος ο Ιωάννης Σμερλίνος. Παρεμπιπτόντως, ας αναφερθεί ότι ο Ιωάννης Σμερλίνος μνημονεύεται και στην επιτύμβια πλάκα, με χρονολογία 1556, της θυγατέρας του Ακυλίνας, που είχε βρεθεί σε ερειπωμένο ναό της Κυθρέας και σήμερα εκτίθεται στο μεσαιωνικό κάστρο της Λεμεσού. Συγκεκριμένα, σημειώνεται ως θυγατέρα: «…του Ιωάννη του ποτέ επόπτου των Λευκάρων του γαρ το γένος έλκοντος εξ ευγενών Σμερλίνων».
Ως γνωστό, τα οικόσημα συνιστούν σημαντική ιστορική πηγή και η ταύτισή τους προσφέρει στοιχεία για γεγονότα, πρόσωπα ή και χρονολόγηση ενός ναού, μιας εικόνας κ. ά. Ένα επίσης στοιχείο, το οποίο απαντά στην εικόνα και υπήρξε το κυρίως κλειδί για την ταύτιση των δύο προσώπων, του δωρητή και του πατέρα του, είναι τα δύο πανομοιότυπα οικόσημα, τα οποία φέρει η εικόνα το ένα στην κάτω αριστερή πλευρά και το άλλο στην κάτω δεξιά πλευρά. Τα δύο οικόσημα απεικονίζουν εφορμώντα λέοντα, που στηρίζεται στα δυο του πόδια και φέρει σταυρό στο ανυψωμένο πόδι του. Έμενε, λοιπόν, να διερευνηθεί σε ποια οικογένεια ανήκε το οικόσημο αυτό και, βέβαια, η έρευνα στράφηκε πρωτίστως στο οικόσημο της οικογένειας Γονέμη, που δεν ήταν μία κυπριακή οικογένεια απλώς και μόνο γνωστή, αλλά έδωσε και σημαντικούς άνδρες τόσο κατά τη Λατινοκρατία όσο και στα μετέπειτα χρόνια. Και ώ του θαύματος ! Το οικόσημο της εικόνας με την «Κοινωνία των Αποστόλων» ήταν πανομοιότυπο με αυτό της οικογένειας Γονέμη. Η ταύτιση του επισκόπου Πέτρου Αμαθούντος της εικόνας με τον επίσκοπο Λεμεσού Πέτρο Γονέμη, τον οποίο συναντούσα στις αρχειακές έρευνές μου, αποτελούσε αδιαμφισβήτητο γεγονός.
Από τον ναό της Οδηγήτριας
Ο Πέτρος Γονέμης υπηρετούσε ως πρωτόπαπας στην Παναγία την Οδηγήτρια, στη Λευκωσία, καθεδρικό ναό των ορθοδόξων από τα βυζαντινά χρόνια έως και την οθωμανική κατάκτηση, και εξελέγη επίσκοπος Λεμεσού το 1533. Το γεγονός αυτό μου επιτρέπει να υποστηρίξω τεκμηριωμένα ότι η εικόνα αυτή, η δωρεά δηλαδή του Δανιήλ, γιου του επισκόπου, αρχικά πρέπει να βρισκόταν στον ναό της Παναγίας της Οδηγήτριας, εφόσον η σταδιοδρομία του Πέτρου Γονέμη είχε ξεκινήσει από την Παναγία την Οδηγήτρια όπου υπηρετούσε ως πρωτόπαπας.
Ο δωρητής της εικόνας Δανιήλ Γονέμης
Ο δωρητής της εικόνας με την «Κοινωνία των Αποστόλων», ο οποίος φαίνεται επέζησε μετά την πτώση της Κύπρου στην εξουσία των Οθωμανών, μαρτυρείται σε μια πηγή του έτους 1587 στην οθωμανοκρατούμενη πλέον Κύπρο. Το 1587 ο αρχιεπίσκοπος Κύπρου Τιμόθεος είχε απευθύνει μία επιστολή προς τον βασιλιά της Ισπανίας Φίλιππο Β΄και τον προέτρεπε να στείλει στρατεύματα να ελευθερώσει την Κύπρο από τους Οθωμανούς. Διεκτραγωδούσε επίσης τα δεινοπαθήματα των Κυπρίων κάτω από τον οθωμανικό ζυγό. Την επιστολή αυτή, που έφερε ημερομηνία 24 Οκτωβρίου 1587, είχε αναλάβει να μεταφέρει στον βασιλιά της Ισπανίας ο Κύπριος ιερέας Γαβριήλ Νομικός.
Η επιστολή δεν φέρει μόνο την υπογραφή του αρχιεπισκόπου Τιμόθεου αλλά και την υπογραφή του πρωτονοτάριου Δανιήλ Γονέμη. Ο πρωτονοτάριος αυτός δεν είναι άλλος παρά ο δωρητής της εικόνας με την «Κοινωνία των Αποστόλων» και γιος του αείμνηστου Πέτρου Γονέμη, επισκόπου Αμαθούντος και γενάρχη των Γονέμη που εγκαταστάθηκαν και διέπρεψαν στη Βενετία. Αναφέρουμε ενδεικτικά τον έμπορο Δημήτριο Γονέμη, τον Αλέξανδρο Γονέμη, πρόξενο της Γαληνοτάτης στην Κύπρο, τον Πέτρο Γονέμη, διερμηνέα του Τούρκου πασά στην Κύπρο, τον Σκιπίωνα Γονέμη πρύτανη του πανεπιστημίου της Πάδοβας, καθώς και την Αδαμαντίνα Γονέμη, μητέρα του Ιωάννη Καποδίστρια.
Η «Κοινωνία των Αποστόλων» δεν αποτελεί μόνο καλλιτεχνικό και θρησκευτικό κειμήλιο και πολυτιμότατο ιστορικό τεκμήριο για τον κυπριακό ελληνισμό της διασποράς, αλλά και μαρτυρία αδιάψευστη των προπατόρων του Ιωάννη Καποδίστρια και της εκ μητρογονίας κυπριακής καταγωγής του.
* Ιστορικός-ερευνήτρια.
