«Βιώνουν το τραύμα σαν σκλαβιά, σαν εγκλεισμό». Πρόκειται για άτομα, τα οποία ως παιδιά κακοποιήθηκαν σεξουαλικά και έζησαν με αυτό το μυστικό για χρόνια, προτού μπορέσουν να το εκμυστηρευτούν. Κουβάλησαν το βάρος μέχρι την ενηλικίωση, σε κάποιες περιπτώσεις, ακόμη και μέχρι τη δύση της ζωής τους, μέσα σε φόβο και ανασφάλεια. Ορισμένοι δεν τόλμησαν να εξομολογηθούν τον εφιάλτη τους ούτε στην οικογένειά τους. Άλλοι τραυματίστηκαν για δεύτερη φορά, όταν μίλησαν αλλά δεν έγιναν πιστευτοί. Κανείς τους δεν κατήγγειλε. Η δυσπιστία στο σύστημα απονομής της Δικαιοσύνης και η ολιγωρία του, τους εμπόδισε. Όμως, κάποια στιγμή βρήκαν το θάρρος τους.
Αυτά περιέγραψε στον «Φ» η κλινική συντονίστρια, Παντελίτσα Νικολάου, από το ΝΗΜΑ, το Κέντρο Στήριξης και Θεραπείας Ενήλικων Ατόμων που Βίωσαν Σεξουαλική Κακοποίηση ή Εκμετάλλευση ως Παιδιά. Ένα πρόγραμμα του Κυπριακού Συνδέσμου Οικογενειακού Προγραμματισμού, το οποίο χρηματοδοτείται από το Υπουργείο Υγείας. Για όλους αυτούς τους ανθρώπους, υπογράμμισε η κ. Νικολάου, υπάρχει η ελπίδα της λύτρωσης, αρκεί να γίνει δουλειά και να δοθεί χρόνος.
Αν κάτι διαπιστώνουν οι θεραπευτές του Νήματος, όπως μας αναφέρει, είναι η δύναμη των ανθρώπων και η ένταση της επιθυμίας να απαλλαχτούν από τον ψυχικό πόνο και να βελτιώσουν τη ζωή τους, έστω, κι αν γνωρίζουν ότι μέσα από τη θεραπεία θα υπάρξουν και δύσκολες στιγμές.
Το τραύμα
«Τις περισσότερες φορές μιλάμε για παιδιά, ηλικίας από 5 ετών. Ή ακόμη και στην προεφηβεία, κοντά στα 11 με 12 έτη. Δεν πρόκειται για μεμονωμένο περιστατικό, αλλά για επαναλαμβανόμενη σεξουαλική κακοποίηση», διευκρινίζει η κ. Νικολάου.
Το θύμα είναι σε τόσο μικρή ηλικία που δεν συνειδητοποιεί -ακόμη και για κάποια χρόνια αργότερα- τι είναι αυτό που βιώνει. «Δεν κατανοούσαν ότι πρόκειται για σεξουαλική κακοποίηση. Αυτό εντείνεται και από το γεγονός ότι ο θύτης ήταν πρόσωπο από το οικογενειακό τους περιβάλλον, το οποίο θεωρούσαν ότι τα φρόντιζε, τα αγαπούσε, τα προστάτευε. Εκεί δημιουργείται το μεγάλο μπέρδεμα».
Η κακοποίηση, σύμφωνα με τα ευρωπαϊκά αλλά και τα κυπριακά δεδομένα, αφορά ένα στα πέντε παιδιά. Στην περίπτωση ανηλίκων, εξηγεί η κ. Νικολάου, όταν μιλάμε για σεξουαλική κακοποίηση δεν αναφερόμαστε μόνο σε βιασμό. Για ένα παιδί και άλλες σχετικές εμπειρίες είναι τραυματικές. Οποιοδήποτε άγγιγμα, προβολή σεξουαλικού περιεχομένου ή άλλες πράξεις σεξουαλικού χαρακτήρα, αποτελούν κακοποίηση.
Τα παιδιά, αντιμετωπίζουν το τραύμα της κακοποίησης, και παράλληλα ακόμη ένα τραύμα. «Κατηγορούν εκ των υστέρων τον εαυτό τους ότι δεν το σταμάτησαν ή ότι δεν το κατάλαβαν», σημειώνει η κ. Νικολάου.
«Σεξουαλική κακοποίηση μπορεί να βιώσουν και τα δύο φύλα. Ωστόσο, στατιστικά φαίνεται ότι θυματοποιούνται σε μεγαλύτερο βαθμό τα κορίτσια. Βέβαια, μας ανησυχεί το γεγονός ότι μπορεί οι αριθμοί να είναι μεγαλύτεροι και για τα αγόρια, απλώς να μην έχουν αποκαλυφθεί τα περιστατικά».
Για τα αγόρια, επισημαίνει, είναι ακόμη πιο δύσκολο να μιλήσουν και να παραδεχτούν ότι βίωσαν σεξουαλική κακοποίηση. «Αυτό έχει να κάνει και με το γεγονός ότι στο περιστατικό που βίωσαν δίνουν και τη διάσταση του σεξουαλικού προσανατολισμού, καθώς ο θύτης συνήθως είναι άντρας. Για εκείνα είναι μεγαλύτερη η ενοχή και η ντροπή (σ.σ. σε σύγκριση με τα κορίτσια). Το “γιατί δεν μπόρεσα να το σταματήσω ως αγόρι”. Βγαίνουν στερεότυπα πως οφείλουν να είναι δυνατά και θαρραλέα», εξηγεί.
«Για τα περισσότερα από τα άτομα, είναι τραυματικό και το ίδιο το γεγονός και ακόμη πιο τραυματικό το ότι δεν είχαν τη δυνατότητα να μιλήσουν στην οικογένειά τους. Ή ακόμη χειρότερα, το να μίλησαν χωρίς, όμως, να τα στήριξαν». Δεν είναι εύκολο να το διαχειριστούν τα μέλη της οικογένειας, αναφέρει η κ. Νικολάου, καθώς τις περισσότερες φορές οι θύτες είναι άτομα από το στενό και οικογενειακό περιβάλλον. «Είναι πολύ δύσκολο για το γονιό να το ακούσει, να το πιστέψει, να το δεχτεί».
Ο θύτης μπορεί να είναι ενήλικας, αλλά μπορεί να είναι, επίσης, ανήλικος ή και κοντά στην ηλικία των θυμάτων. «Γι’ αυτό και υποστηρίζουμε τη σεξουαλική διαπαιδαγώγηση, καθώς είναι το βασικότερο εργαλείο για την πρόληψη της παιδικής σεξουαλικής κακοποίησης. Εξηγεί στα παιδιά ποιες συμπεριφορές πρέπει να τους ανησυχήσουν. Είναι χρήσιμη και για τα θύματα και για τους θύτες, οι οποίοι ενδέχεται να κατανοήσουν ότι με τη συμπεριφορά τους πληγώνουν τον άλλο. Επίσης, είναι πολύ σημαντικό να περνούν από διαπαιδαγώγηση και οι γονείς».
Όσον αφορά τα θύματα, ζουν μια ιδιαίτερα επώδυνη κατάσταση.«Όλα αυτά τα συναισθήματα που βιώνουν σαν παιδιά, όλος αυτός ο φόβος του να μιλήσουν, δεν μειώνεται με τα χρόνια». Αντιθέτως, εξηγεί, αυξάνονται τα συναισθήματα του φόβου και της ανασφάλειας.
«Φαίνεται στο πρόσωπο ενός ανθρώπου ο πόνος του τραύματος. Φαίνεται στο σώμα του. Στον τρόπο που εκφράζει ή δεν εκφράζει συναισθήματα», υπογραμμίζει η κ. Νικολάου και προσθέτει πως κάποιος μπορεί να λυτρωθεί από το τραύμα της κακοποίησης. Ωστόσο, χρειάζεται χρόνο και δουλειά.
Η αποκάλυψη
«Έχουμε διαχειριστεί άτομα από τα 18 τους χρόνια έως και άτομα στα 70 τους», σημειώνει η κ. Νικολάου. Κάποιοι αποφασίζουν να μιλήσουν, ακόμη και μετά τα 60 τους. «Μας λένε ότι ήθελαν τα τελευταία χρόνια της ζωής τους να τα ζήσουν με ελευθερία. Ότι βιώνουν το τραύμα της κακοποίησης σαν σκλαβιά, σαν εγκλεισμό».
Τα περισσότερα άτομα που απευθύνονται στο ΝΗΜΑ, είναι μεταξύ 25 με 30 ετών. Τα θύματα, εξηγεί η κ. Νικολάου, φαίνεται πως αποζητούν θεραπεία σε αυτή την ηλικία και σε αυτή τη φάση της ζωής τους καθώς νιώθουν τότε ότι έχουν καταφέρει να σταθούν στα ποδιά τους. «Αποκτούν την ανεξαρτησία τους. Δεν χρειάζεται να ζητήσουν την άδεια της οικογένειάς τους. Δεν χρειάζεται να ζητήσουν την υποστήριξη άλλων προσώπων για μπουν στη θεραπεία».
Η αιτία, για την οποία κάποιος που βίωσε σεξουαλική κακοποίηση ως παιδί, δεν το αποκάλυψε για χρόνια, είναι συνήθως ο φόβος. Ο φόβος να μιλήσει στην οικογένειά του, ο φόβος των αντιδράσεών τους. Ότι δεν θα τους πιστέψουν. Ότι μπορεί να τους θυμώσουν.
«Αρκετοί το αποκαλύπτουν για πρώτη φορά, μέσω του Νήματος. Δεν το είχαν μοιραστεί με κανένα. Δεν το έχουν καταγγείλει στις Αρχές και η υπόθεσή τους δεν έφτασε ποτέ στο δικαστήριο». Αυτό διότι οι περισσότεροι δεν έχουν εμπιστοσύνη στο σύστημα απόδοσης της Δικαιοσύνης στην Κύπρο, δεν θέλουν να μπλέξουν σε μια μακροχρόνια δικαστική διαδικασία, ανησυχούν για τον τρόπο που θα τους διαχειριστεί η Αστυνομία ή δεν θέλουν να βιώσουν το συναισθηματικό φορτίο. Φοβούνται, ακόμη, πως δεν θα υπάρξει αίσιο τέλος.
«Κάποιος αποφασίζει να απευθυνθεί στο ΝΗΜΑ για να μπορέσει να συνεχίσει τη ζωή του. Να σταματήσει το παρελθόν να επεμβαίνει στο παρόν τους».
Τρία από τα τέσσερα άτομα γυναίκες
Η συντριπτική πλειοψηφία των εξυπηρετούμενων είναι γυναίκες, καθώς αντιστοιχούν στο 75%.
Από τα 45 άτομα, τα οποία εξυπηρετήθηκαν το 2024, σημείωσε η κ. Νικολάου, οι 35 είναι γυναίκες και οι 10 άντρες. Οι 42 βίωσαν σεξουαλική κακοποίηση στην παιδική ηλικία, ενώ τρεις είναι μέλη από το στενό περιβάλλον των θυμάτων.
Όσον αφορά στις ηλικίες, οι 6 είναι 18 με 24 ετών, οι 24 άτομα ηλικίας 25 με 34 ετών, οι 5 άτομα ηλικίας 35 με 44 ετών, οι 3 άτομα ηλικίας 45 με 54 ετών, οι 4 άτομα ηλικίας 55 με 64 ετών και 2 άτομα ηλικίας πάνω των 65 ετών.
Το 15% των εξυπηρετούμενών κατοικεί εκτός Λευκωσίας, σε Πάφο, Λεμεσό, Λάρνακα και Αμμόχωστο.
Όσον αφορά την εθνικότητα των ατόμων, η πλειοψηφία (27) είναι Κύπριοι, οι 3 Ευρωπαίοι και οι 15 άτομα από τρίτες χώρες.
«Τα πρόσωπα από τρίτες χώρες είναι αιτητές πολιτικού ασύλου. Πρόκειται για έναν πολυτραυματισμένο πληθυσμός. Η σεξουαλική κακοποίηση υπάρχει από την παιδική ηλικία στη χώρα καταγωγής τους, ιδίως στις αφρικανικές χώρες. Εκεί μπορεί να υπάρχει και παραμέληση, ψυχολογική και σωματική βία, εμπορία», ανέφερε η κ. Νικολάου. To 2023 εξυπηρετήθηκαν από τις δύο ψυχολόγους του Κέντρου 23 άτομα.
Το ΝΗΜΑ πρόγραμμα διάρκειας 15 δίωρων εβδομαδιαίων συναντήσεων
Το κέντρο ΝΗΜΑ αποτελεί την πρώτη δομή στην Κύπρο, η οποία παρέχει εξειδικευμένες υπηρεσίες στήριξης και θεραπείας σε ενήλικα άτομα, άνδρες και γυναίκες, που βίωσαν σεξουαλική κακοποίηση ή εκμετάλλευση στην παιδική ηλικία καθώς και στα μέλη της οικογένειας ή του υποστηρικτικού τους περιβάλλοντος. Ξεκίνησε να λειτουργεί τον Μάρτιο του 2023, όμως, ο Σύνδεσμος προσέφερε, πιλοτικά, στήριξη από τον Δεκέμβριο του 2020.
Οι υπηρεσίες προσφέρονται δωρεάν από το ΝΗΜΑ και περιλαμβάνουν: ψυχολογική στήριξη και θεραπεία, κοινωνική στήριξη και διασύνδεση με άλλες υπηρεσίες, συμβουλευτική σε θέματα σεξουαλικής ή και αναπαραγωγικής υγείας, νομική συμβουλευτική (εάν ζητηθεί).
Το ΝΗΜΑ έχει διαμορφωθεί ως ένα πρόγραμμα διάρκειας 15 δίωρων εβδομαδιαίων συναντήσεων.
«Το ενδιαφερόμενο άτομο, είτε παραπέμπεται από κάποια υπηρεσία στο ΝΗΜΑ, είτε επικοινωνεί το ίδιο με το Κέντρο. Στο πρώτο ραντεβού γίνεται αξιολόγηση και διαμορφώνεται το εξατομικευμένο θεραπευτικό πλάνο, διάρκειας συνήθως μέχρι δύο χρόνια, εκτός και αν κριθεί ότι χρειάζεται να επιμηκυνθεί», σημείωσε η κ. Νικολάου και πρόσθεσε πως κάποιος μπορεί να επιστρέψει στο πρόγραμμα εάν διαπιστώσει κάποια υποτροπή ή αν θεωρήσει ότι κάτι δεν έχει δουλευτεί.
«Επειδή το τραύμα έχει προκύψει στην παιδική ηλικία, στη φάση δηλαδή της ανάπτυξης και συνήθως από κάποιο κοντινό πρόσωπο του παιδιού, θεωρείται πρώιμο και αγγίζει το κομμάτι των διαπροσωπικών σχέσεων. Διαταράσσονται η εμπιστοσύνη και η ασφάλεια στις σχέσεις. Γι’ αυτό και χρειάζεται μακροπρόθεσμη θεραπεία, συνήθως πέρα από τα δύο χρόνια».
Η στήριξη και θεραπεία προσφέρονται στα γραφεία του Κέντρου στη Λευκωσία, ενώ με την πάροδο του χρόνου και αφού κτιστεί σχέση εμπιστοσύνης, μπορούν να γίνονται ακόμη και διαδικτυακές συνεδρίες. Εκεί όπου οι εξυπηρετούμενοι δεν έχουν την οικονομική δυνατότητα, καλύπτονται τα κόμιστρα των λεωφορείων για μετακίνηση από και προς στο Κέντρο.
«Έχουμε εξυπηρετήσει γύρω στα 60 άτομα από το 2020. Ίσως ακούγεται μικρός αριθμός, όμως ξεκινήσαμε το πρόγραμμα και παραμείναμε για δύο χρόνια μόνο με έναν ψυχολόγο. Δεν είναι εφικτό οι θεραπευτές να έχουν πολλά ραντεβού, ώστε να μπορούν να διαχειριστούν και οι ίδιοι το βάρος που καλούνται να διαχειριστούν».
Το ΝΗΜΑ επιθυμεί να απευθυνθεί σε περισσότερους άντρες, καθώς και άτομα που βίωσαν την κακοποίηση στη διάρκεια της τουρκικής εισβολής. Όμως, για να καλυφθούν οι ανάγκες μεγαλύτερης μερίδας του πληθυσμού και να εξυπηρετήσουν περισσότερα θύματα, χρειάζεται το πρόγραμμα να λάβει επιπρόσθετη κρατική στήριξη.
«Όσοι ενδιαφέρονται για ραντεβού μπορούν να καλέσουν στο 99611455. Η γραμμή λειτουργεί Δευτέρα με Παρασκευή 9:00 π.μ. με 6:00 μ.μ. και απαντούν οι ψυχολόγοι του Νήματος».
Βαρύτητα και στην πρόληψη
Το ΝΗΜΑ τροχοδρομεί και προγράμματα πρόληψης. Το 2023 συμμετείχαν συνολικά 4.205, από τα οποία 2.820 μαθητές, 135 γονείς, 807 εκπαιδευτικοί και επαγγελματίες που εργάζονται με παιδιά και νέους και 443 νέες 18 -30 ετών.
Το από την έναρξη έως τον Ιούλιο του 2024, συμμετείχαν στα προγράμματα πρόληψης, συνολικά 2.948, από τα οποία 2.716 μαθητές και φοιτητές και 232 γονείς και επαγγελματίες (εκπαιδευτικοί, νοσηλευτές, κ.α.).
«Πολύ σημαντικό επίτευγμα μέσα στο 2024, η πραγματοποίηση εκπαιδεύσεων επαγγελματιών υγείας με το πρόγραμμα M-POWER, στη διάρκεια του οποίου δόθηκε η ευκαιρία στο ΝΗΜΑ να εκπαιδεύσει σε θέματα ψυχικού τραύματος και να ενημερώσει για τις υπηρεσίες που προσφέρει», σημείωσε η κ. Νικολάου.
