Η ηθική δύναμη της ψυχοθεραπείας στην Κύπρο

Η εμπιστοσύνη και η κατανόηση, που είναι η βασική αρχή και η ηθική δύναμη της ψυχοθεραπείας, ως μιας ισχυρής και αναντικατάστατης ανθρώπινης σχέσης, μεταξύ του θεραπευόμενου και του ψυχοθεραπευτή, αναδείχτηκε με συγκινητική ενάργεια στη διάρκεια συζήτησης που πραγματοποιήθηκε στο Πολιτιστικό Εργαστήρι Αγίων Ομολογητών στη Λευκωσία το Σάββατο 5 Απριλίου 2025, στη μνήμη  του ιδρυτή και πρώτου προέδρου του Παγκύπριου Συνδέσμου Ψυχοθεραπευτών, ψυχαναλυτικού ψυχοθεραπευτή Σώτου Μιχαήλ.

Ψυχοθεραπευτές/τριες, αλλά και θεραπευόμενοι/ες και προσωπικοί φίλοι του Σ. Μιχαήλ, που  πέθανε από καρκίνο στις 6 Μαρτίου 2024, μόλις στα 70 του χρόνια, συναντήθηκαν με αφορμή την πρώτη επέτειο του θανάτου του και μοιράστηκαν σκέψεις και εμπειρίες τους, από τη σχέση τους με αυτόν.

Ο διάλογος και όλες οι παρεμβάσεις, έγιναν στην αγγλική γλώσσα. Συγκλονιστικές ήταν οι μαρτυρίες θεραπευομένων του, για το πόσο σημαντική υπήρξε η επαφή τους με αυτόν ως θεραπευτή, για την ανάκτηση της αυτοπεποίθησής τους, για τη βελτίωση της σχέσης τους με τον εαυτό τους και τους άλλους και για τη θετική  αλλαγή της ζωής τους.

«Ο ξαφνικός θάνατος του Σώτου, είχε τεράστιο αντίκτυπο σε πολλούς από εμάς και ήταν σημαντικό να δημιουργήσουμε έναν χώρο για να μοιραστούμε μια ανάγνωση, μια ιστορία, μια ανάμνηση από αυτόν», μας είπε η ψυχαναλυτική ψυχοθεραπεύτρια  Άννα Cameron που είχε και την αρχική ιδέα για τη διοργάνωση της εκδήλωσης, στην υλοποίηση της οποίας τη βοήθησε η επίσης ψυχαναλυτική ψυχοθεραπεύτρια Μαρία Γεωργίου.

Σε αυτή την ιδιαίτερη συνάθροιση-συμπόσιο, συμμετείχαν δεκάδες άτομα, περιλαμβανομένων δύο Τουρκοκυπρίων ψυχοθεραπευτριών, που ήρθαν από την κατεχόμενη Λευκωσία για το σκοπό αυτό. Τη συζήτηση άνοιξε η κόρη του Έμμα Μιχαήλ θεραπεύτρια γιόγκα, η οποία διάβασε στους παρευρισκόμενους, ένα ποίημα του πατέρα της, γραμμένο το 2023 για την αδελφή της Ρεβέκκα Μιχαήλ με την ευκαιρία των 40^ων γενεθλίων της.

Από το Καϊμακλί, στο Λονδίνο…

Ο Σώτος Μιχαήλ γεννήθηκε το 1953 και έζησε στο Καϊμακλί, μέχρι τα 20 χρόνια του, ενώ το 1973 έφυγε από την Κύπρο και εγκαταστάθηκε στην Αγγλία, όπου παντρεύτηκε και απέκτησε τις δύο του κόρες. Στο Λονδίνο δούλεψε σε διάφορα επαγγέλματα, μέχρι που «ανακάλυψε» τη ψυχοθεραπεία. Αφού ολοκλήρωσε την μακρόχρονη εκπαίδευσή του στη ψυχαναλυτική ψυχοθεραπεία, στο έγκυρο Westminster Pastoral Foundation, εργάστηκε στο Λονδίνο ως ψυχοθεραπευτής από το 1994 για 16 χρόνια. Στην Κύπρο επέστρεψε το 2010, ενώ το 2011 άρχισε τις προσπάθειες για ίδρυση του Συνδέσμου Ψυχοθεραπευτών  Κύπρου, μαζί με άλλα ιδρυτικά μέλη.

Σημειώνεται ότι ο υπογράφων, είχα αναπτύξει μια σχέση φιλίας και εκτίμησης  με τον Σώτο Μιχαήλ τα τελευταία δέκα χρόνια, στη διάρκεια των οποίων, έγραψα πολλά δημοσιογραφικά κείμενα με βάση συζητήσεις μας, με επίκεντρο το λειτούργημα του ως ψυχοθεραπευτή. Μου παραχώρησε την πρώτη του συνέντευξη, τον Απρίλη 2015, αμέσως μετά από επιστημονική ημερίδα που ο Παγκύπριος Σύνδεσμος Ψυχοθεραπευτών, οργάνωσε στο Σπίτι της Συνεργασίας στη Λευκωσία, με θέμα «Η φασιστική νοητική κατάσταση».

 Ήταν μια κοινή συνέντευξη με τη ψυχαναλυτική ψυχοθεραπεύτρια στο Λονδίνο Χριστίνα Λακερίδου Wieland, που είχε έρθει από τη βρετανική πρωτεύουσα και παρουσίασε στην Κύπρο το βιβλίο της με τίτλο: «Η φασιστική νοητική κατάσταση και η ψυχική δόμηση της αρρενωπότητας, η ψυχαναλυτική προσέγγιση», όπου διερευνά τη νοητική κατάσταση-υπόβαθρο στον φασισμό και κατ’ επέκταση, άλλες ολοκληρωτικές καταστροφικές κινήσεις.

Ακολούθησε τον Νοέμβρη του ίδιου χρόνου 2015, μια επίσης κοινή συνέντευξη, με τον ψυχίατρο-ψυχοθεραπευτή μ. Τάκη Ευδόκα, στο σπίτι του Σώτου Μιχαήλ στη Λευκωσία. Ο Ευδόκας ήταν ιδρυτικό μέλος και επίτιμος πρόεδρος του Παγκύπριου Συνδέσμου Ψυχοθεραπευτών και είχε υποστηρίξει ένθερμα, την πρωτοβουλία του Σώτου για ίδρυση του Παγκύπριου Συνδέσμου Ψυχοθεραπευτών. Ο Τάκης Ευδόκας πέθανε στις 12 Φεβρουαρίου 2020 στα 92 του χρόνια. Όπως μου είχε πει ο Σώτος, «όταν αρχίσαμε το κτίσιμο του Παγκύπριου  Συνδέσμου Ψυχοθεραπευτών, βρήκαμε έδαφος που είχε οργώσει προηγουμένως ο δρ Τάκης Ευδόκας, ο άνθρωπος που πρώτος έφερε τη ψυχανάλυση στην Κύπρο».

Το 2015 ο Σύνδεσμος αναγνωρίσθηκε ως επίσημος «Εθνικός Φορέας Διαπίστευσης» (Νational Awarding Organisation) ψυχοθεραπευτών στην Κύπρo, από τον Ευρωπαϊκό Σύνδεσμο Ψυχοθεραπείας (European Association for Psychotherapy – ΕΑΡ), με την ευθύνη να εξετάζει και να συστήνει αιτήσεις για επαγγελματίες που αιτούνται την απονομή του Ευρωπαϊκού Πιστοποιητικού Ψυχοθεραπείας (ECP). Αξίζει να αναφερθεί ότι η τελευταία συνάντηση του υπογράφοντος με τον Σώτο Μιχαήλ, έγινε σε επιμνημόσυνη συγκέντρωση στη μνήμη του Τάκη Ευδόκα τον Φεβρουάριο 2024, μόλις ένα μήνα πριν ο Σώτος πεθάνει…».

…και από τη Λευκωσία, στη Δρομολαξιά

Η Ελληνοκύπρια ψυχαναλυτική ψυχοθεραπεύτρια στο Λονδίνο δρ Χριστίνα Λακερίδου Wieland, σε γραπτό κείμενο της που διάβασε στην εκδήλωση η Έμμα Μιχαήλ, ανέφερε μεταξύ άλλων ότι ο Σώτος Μιχαήλ, «ήταν ο άνθρωπος που αφιέρωσε τη ζωή του στην οργάνωση του επαγγέλματος της ψυχοθεραπείας στην Κύπρο».

Περίγραψε στην πρώτη γνωριμία τους, όταν η  κυρία Wieland προσκλήθηκε να μιλήσει για το προαναφερθέν βιβλίο της τον Απρίλη 2015 στη Λευκωσία. «Η εκδήλωση εκείνη – πρόσθεσε – διεξήχθη στα αγγλικά με ταυτόχρονη μετάφραση στα ελληνικά, γεγονός που επέτρεψε σε Τουρκοκύπριους συναδέλφους να παρευρεθούν. Αυτό ήταν σε αρμονία με την προσπάθεια του Σώτου να φέρει μαζί ψυχοθεραπευτές και από τις δύο κοινότητες του νησιού.

Εντυπωσιάστηκα  από τις οργανωτικές ικανότητες, την ευγλωττία, τη γοητεία του και βέβαια το χιούμορ του, που ζωντάνεψε την παρουσίασή του. Ένα άλλο μέρος της σύνθετης προσωπικότητάς του, ήταν η ικανότητα του στα μαστορέματα!

Ο Σώτος είχε μια ισχυρή, ήσυχη παρουσία, αλλά ήταν και ένας πολύ δραστήριος, οργανωτικός άνθρωπος και μια πρακτική ιδιοφυΐα! Ήταν ταυτόχρονα, ένας πολύ καλός τεχνίτης, που σχεδίασε και έκτισε το νέο του σπίτι στην ύπαιθρο, στη Δρομολαξιά, με πολύ…ορατά στοιχεία της  δημιουργικότητάς του. Στην αυλή του φύτεψε και καλλιεργούσε εσπεριδοειδή και ελιές, εκτρέφοντας παράλληλα, λίγες κατσίκες και κοτόπουλα και απολαμβάνοντας τη συντροφιά της σκυλίτσας του της Σώζως, που την περιμάζεψε, κυριολεκτικά κάποια δευτερόλεπτα πριν θανατωθεί από ένα κυνηγό, όπως και μιας τυφλής γάτας, που επίσης περιμάζεψε, ενώ τριγυρνούσε αδέσποτη στην περιοχή.

Αλλά πάνω από όλα, σκέφτομαι τον Σώτο ως έναν εσωστρεφή άνδρα («private man») που ήταν προφανώς, γνωστός σε πολύ λίγους ανθρώπους, οι οποίοι σίγουρα εκτιμούσαν την παρουσία του, τα λόγια του και την κατανόηση που πρόσφερε. Η μνήμη και η επιρροή του, θα ζήσουν στις καρδιές όσων τον γνώρισαν – ο θάνατός του είναι μεγάλη απώλεια γι’ αυτούς, αλλά και για το ψυχοθεραπευτικό επάγγελμα και για ολόκληρη την Κύπρο».

Ένας εξερευνητής και αναζητητής της αλήθειας

Ο Βρετανός ψυχαναλυτικός ψυχοθεραπευτής Roderick Cameron που είναι για πολλά χρόνια εγκατεστημένος στην Κύπρο (είναι ο σύζυγος της Άννας Cameron), μίλησε στη συνάντηση για τη δική του γνωριμία, πριν 12 χρόνια, με τον Σώτο Μιχαήλ, τον οποίο χαρακτήρισε «ένα πολύτιμο, στενό φίλο και συνάδελφο, ένα εξερευνητή και αναζητητή της αλήθειας».

Πρόσθεσε ότι «ο Σώτος εργάστηκε παλαιότερα ως διευθυντής εστιατορίου, ήταν εκπαιδευμένος μηχανικός, σύμβουλος γάμου, ψυχαναλυτικός ψυχοθεραπευτής και πρώην οδηγός ταξί στο Λονδίνο. Τα τελευταία χρόνια στην Κύπρο, πέρα από τη δουλειά του ως ψυχοθεραπευτής, είχε τη δική του μικρή φάρμα με κότες και αιγοπρόβατα – και προφανώς κατανοούσε πολύ καλά, το φαινόμενο του… αποδιοπομπαίου τράγου, για τη θυματοποίηση ευάλωτων ανθρώπων…

Ο επαγγελματισμός του, έλαμψε σε όλους τους τομείς απασχόλησης του, μέσω της σχολαστικής προσοχής του στη λεπτομέρεια. Κάθε κλινική συζήτηση που έκανε, όπως και η διάταξη των πολυάριθμων εργαλείων που χρησιμοποιούσε στις χειρωνακτικές εργασίες του, είχε κάτι από την ακρίβεια ενός καλά οργανωμένου εργαστηρίου ή ενός χειρουργείου, ενώ μπορούσε να προσφέρει εξαιρετικές δημιουργικές και πρακτικές συμβουλές, ακόμα και για οικοδομικές εργασίες! Ως εξερευνητής που ήταν, πάντα αναζητούσε επαφή με διαφορετικούς συναδέλφους, έξω από τη δική του «φυλή» των ψυχαναλυτικών ψυχοθεραπευτών.

Ο Σώτος ήταν μια αναγεννητική δύναμη ζωής. Το πνεύμα του άγγιξε βαθιά, εμένα και άλλους…και νιώθω μια δυνατή αίσθηση ευγνωμοσύνης, που τον γνώρισα. Έχει «σκάψει» μέσα μας, με διαφορετικούς – και νομίζω μοναδικούς τρόπους – γενικά προς το καλύτερο».

*Όπως μας πληροφόρησε η νομικός στη Λευκωσία  Κατερίνα Στεφάνου ιδρύτρια του μη κερδοσκοπικού οργανισμού  Step Up Stop Slavery που παρέχει υπηρεσίες σε θύματα εμπορίας προσώπων, ο οργανισμός έχει συνάψει προς τιμή και στη μνήμη του Σώτου Μιχαήλ, μνημόνιο συνεργασίας με το Κέντρο Έρευνας και Συμβουλευτικών Υπηρεσιών του Πανεπιστημίου Λευκωσίας που υπογράφηκε στις 20 Μαρτίου 2025. Η κυρία Στεφάνου ανέφερε ότι ο Σώτος Μιχαήλ ήταν μέχρι το τέλος της ζωής του, καλός φίλος και σύμβουλος του Step Up Stop Slavery.

Να συνδεθούμε, για ν’ ανακαλύψουμε…

«Μια βαθιά φιλία με έδεσε με τον Σώτο Μιχαήλ τα τελευταία 14 χρόνια και η «κόλλα» που κράτησε αυτή τη φιλία, ήταν το κοινό, βαθύ ενδιαφέρον μας για την ανθρώπινη κατάσταση, για τη συγκρότηση της ανθρώπινης φύσης, για την κατασκευή της πραγματικότητας, για την ανθρώπινη ευαλωτότητα και τις εμπειρίες του τραύματος», είπε στην παρέμβασή της στη συζήτηση, η ακαδημαϊκός και φεμινίστρια ακτιβίστρια  Μαρία Χατζηπαύλου. Πρόσθεσε μεταξύ άλλων τα εξής: «Συνδεθήκαμε επίσης μέσα από την αγάπη μας για τη λογοτεχνία, για το αρχαίο κλασικό δράμα και τις σαιξπηρικές τραγωδίες. Έμαθα πολλά από τις φιλοσοφικές και υπαρξιακές συζητήσεις μας, για διαφορετικά ανθρώπινα φαινόμενα, τόσο προσωπικά όσο και συλλογικά.

 Ο Σώτος νοιαζόταν πολύ για την πατρίδα του και μοιραζόμασταν την αγωνία της διχοτόμησης της γης και του διαχωρισμού των ανθρώπων στο νησί. Μέσα από τη ψυχαναλυτική του προσέγγιση και τις δικές μου φεμινιστικές αντιλήψεις και γνώσεις σε ζητήματα επίλυσης συγκρούσεων, φτιάξαμε πολλές νέες ιδέες για τις βαθιές ρίζες του δυσεπίλυτου κυπριακού προβλήματος. Ήταν άτομο με ακεραιότητα και ήθελε να διαφυλάξει τα πρότυπα και την ηθική του επαγγέλματός του και του Παγκύπριου Συνδέσμου Ψυχοθεραπευτών.

Μαζί του μοιράστηκα  επίσης μια άλλη περιέργεια και επιθυμία, να γνωρίσουμε και να κατανοήσουμε τους συμπατριώτες μας Τουρκοκύπριους και μέσω αυτών να κατανοήσουμε πτυχές του εαυτού μας, ως άτομα και ως κοινότητα, που διαφορετικά δεν θα γνωρίζαμε. Ταξιδέψαμε μαζί στην Κερύνεια, στο χωριό όπου γεννήθηκα τον Άγιο Αμβρόσιο Κερύνειας και σε άλλα χωριά, στη Λύση και στην Αμμόχωστο. Ήθελε να ενημερωθεί για τους αγώνες των Τουρκοκυπρίων συναδέλφων του και να τους βοηθήσει να γίνουν μέλη του Παγκύπριου Συνδέσμου Ψυχοθεραπευτών.

Μέσα στις συνθήκες της παγκόσμιας αναταραχής των ημερών μας, όταν του μιλούσα για τους πολέμους και την ένοπλη βία στη Γάζα, στην Ουκρανία, στην Υεμένη και στο Σουδάν, για τον παραλογισμό των αυταρχικών ηγετών, για τη βαρβαρότητα, για την ανθρώπινη απώλεια και για τον πόνο γύρω μας, τον θυμάμαι να μου λέει «Μαρία κάνεις λάθος ερωτήσεις, η ανθρώπινη ψυχή είναι πολύ πιο σύνθετη, από τη διπολικότητα». Σ’ ευχαριστώ Σώτο, που είσαι μέρος της ιστορίας της ζωής μου. Θα συνεχίσω να εκτιμώ τη φιλία μας και ναι, να βλέπω κάθε άτομο ολιστικά και ν’ αναγνωρίζω ότι πρέπει, μέσα από τη σύνδεση των ανθρώπων, να μπορούμε ν’ ανακαλύψουμε».