Τη συμμετοχή των γυναικών στην ανώτατη εκπαίδευση, την υπεροχή τους στατιστικά, σε πτυχία και μεταπτυχιακές σπουδές (σύμφωνα με το Ευρωπαϊκό Ινστιτούτο για την Ισότητα των Φύλων – EIGE και την Ευρωπαϊκή Στατιστική Υπηρεσία – Eurostat), αλλά ταυτόχρονα και την απουσία τους ή/και τον περιορισμένο αριθμό τους σε θέσεις ηγεσίας στον ακαδημαϊκό χώρο, ανέδειξε εκδήλωση με τίτλο «Το Φύλο της Ανώτατης Εκπαίδευσης» που οργάνωσε στις 11 Δεκεμβρίου 2024 στην Πανεπιστημιούπολη στη Λευκωσία, η Έδρα UNESCO για Έμφυλη Ισότητα του Πανεπιστημίου Κύπρου.
«Πολλά μπορούν να γίνουν, έστω και με αργό ρυθμό, για την αλλαγή της κατάστασης στην ηγεσία της ανώτατης εκπαίδευσης, με πρώτο βήμα μια μετασχηματιστική ηγεσία, με συναίσθηση του κοινωνικού ρόλου, της έννοιας του φύλου και της αποκλειστικής της λειτουργίας εις βάρος των γυναικών», επεσήμανε σε ομιλία της η Ομότιμη Καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Κύπρου δρ Μαίρη Κουτσελίνη, ιδρύτρια και μέχρι πρότινος κάτοχος της Έδρας UNESCO, η οποία τιμήθηκε στη διάρκεια της εκδήλωσης, για την πολύχρονη προσφορά της στην Έδρα, από το 2010 μέχρι σήμερα. Η εκδήλωση σηματοδοτούσε και επίσημα, τη διαδοχή της Έδρας UNESCO, την οποία κατέχουν από τον Οκτώβρη 2023 οι Αναπληρώτριες Καθηγήτριες του Πανεπιστημίου Κύπρου δρ Αλεξία Παναγιώτου του Τμήματος Διοίκησης και δρ Μιράντα Χρίστουτου Τμήματος Επιστημών της Αγωγής.
Η δρ Παναγιώτου είπε σε ομιλία της ότι «τα πανεπιστήμια, όπως και πολλοί οργανισμοί, παραμένουν χώροι όπου εξακολουθούν να υπάρχουν ανδρικά προνόμια και κυριαρχία, παρά την υπόθεση ουδετερότητας και αντικειμενικότητας στις δομές και πρακτικές τους», ενώ στη δική της παρέμβαση η δρ Χρίστου έστειλε το μήνυμα ότι «η Έδρα UNESCO για Έμφυλη Ισότητα, θα δώσει ιδιαίτερη έμφαση στα εμπόδια που αντιμετωπίζουν οι γυναίκες στην Κύπρο, ώστε να «μεταφράσουν» τις ακαδημαϊκές τους επιτυχίες, σε συμμετοχή στην πολιτική, οικονομική και πολιτισμική ζωή της χώρας».
Στην εκδήλωση απηύθυναν χαιρετισμούς η γενική γραμματέας της Κυπριακής Εθνικής Επιτροπής UNESCO, διευθύντρια του Τμήματος Νεότερου και Σύγχρονου Πολιτισμού του υφυπουργείου Πολιτισμού, δρ Ιωάννα Χατζηκωστήκαι η αντιπρύτανης Ακαδημαϊκών Υποθέσεων του Πανεπιστημίου Κύπρου Καθηγήτρια Νομικής Ελένη Τατιανή Συνοδινού, που διαβεβαίωσε ότι «το Πανεπιστήμιο Κύπρου είναι απόλυτα αφοσιωμένο στη διατήρηση ενός περιβάλλοντος μάθησης και εργασίας, όπου όλα τα μέλη αντιμετωπίζονται με αξιοπρέπεια και σεβασμό». Χαιρετισμό απηύθυνε και η ανώτερη λειτουργός Εκπαίδευσης Κλειώ Σαββίδου εκ μέρους της υπουργού Παιδείας, που αναφέρθηκε σε συγκεκριμένες δράσεις, συντονισμένες από τη Διεύθυνση Ανώτερης Εκπαίδευσης του υπουργείου Παιδείας, ως μέρος του Σχεδίου Δράσης για την προώθηση της Ισότητας των Φύλων στην Εκπαίδευση για την τριετία 2023-2026. Τη συζήτηση συντόνισε η Μαρίνα Χριστοφίδη ειδική επιστήμονας υποστήριξης έργου, λειτουργός του Γραφείου εκδηλώσεων του Πανεπιστημίου Κύπρου.
Μετασχηματιστικοί ηγέτες που εμπνέουν…
Η Καθηγήτρια Μαίρη Κουτσελίνη μίλησε για «την ανάδειξη της στερεοτυπικής, κανονιστικής και αρνητικά αξιολογούμενης εικόνας και ικανοτήτων της Γυναίκας ως ασθενούς φύλου και του Άνδρα ως Ισχυρού φύλου» που είναι όπως είπε, «μια έννοια που επικράτησε κάτω από διαφορετικές ιστορικές και κοινωνικές συνθήκες. Σήμερα – πρόσθεσε – συνεχίζει να λειτουργεί ως συμπεριληπτική όλων των γυναικών και ανδρών, σε μια κατάταξη ικανοτήτων που αδικεί τις γυναίκες ακαδημαϊκούς και υποψήφιες για την ανώτατη εκπαίδευση και τις αποκλείει, ή τις περιορίζει σε ποσοστό κάτω από το 20% παγκοσμίως».
Αναφερόμενη στη «μετασχηματιστική έννοια της ηγεσίας», υπέδειξε ότι «πρέπει να παραδεχθούμε ότι η ηγεσία προϋποθέτει πολιτικές και πρακτικές που καλύπτουν το κενό μεταξύ του πώς βλέπουμε τις γυναίκες και τους άνδρες και την προσδοκώμενη ποιότητα και ηθική που συνδέονται με την ηγεσία. Με επίγνωση «του κρυφού προγράμματος» (δικτυώσεις εντός και εκτός ακαδημαϊκού χώρου και χρόνου), οι μετασχηματιστικοί ηγέτες έχουν θετικές προσδοκίες για την κοινότητα και πιστεύουν ότι το κάθε μέλος είναι ξεχωριστό. Έχουν ευαισθησία στις νόρμες αποκλεισμού και ως αποτέλεσμα, εμπνέουν, ενδυναμώνουν και δίνουν κίνητρα για τα καλύτερα δυνατά αποτελέσματα απόδοσης, ατομικά και συλλογικά. Οι μετασχηματιστικοί ηγέτες, ακούν, νοιάζονται και ανταποκρίνονται στις ακαδημαϊκές ανάγκες και σκοποθεσίες του κάθε μέλους. Η επιτυχία κοινού σκοπού και οράματος, είναι η ενδυνάμωσή όλων. Δημιουργούν περιβάλλον χωρίς αποκλεισμούς, εμπνέουν εμπιστοσύνη και σε «δύσκολες» ομάδες εργασίας και τμήματα, και σιγουριά και ασφάλεια σε όλους, για τον έλεγχο από τους ίδιους, της ακαδημαϊκής τους πορείας». Αναφερόμενη στην Έδρα UNESCO του Πανεπιστημίου Κύπρου για την Έμφυλη Ισότητα, είπε ότι «μετά από σχεδόν 15 χρόνια λειτουργίας της, έχει επιτύχει τους βασικούς της στόχους σε συνεργασία με άλλες οντότητες, δημόσιες και ιδιωτικές, εντός και εκτός Κύπρου και ιδιαίτερα τη διαφώτιση για τη θέση της γυναίκας στη δημόσια ζωή και την καταπολέμηση των έμφυλων διακρίσεων στον οικογενειακό βίο και δημόσιο λόγο.
Η μετονομασία της Έδρας για Έμφυλη Ισότητα – συνέχισε – είναι καίρια και σηματοδοτεί τις κοινωνικές αλλαγές σήμερα, αλλά και οριοθετεί νέες ανάγκες. Είμαι βέβαιη ότι οι δύο εξαίρετες συνάδελφοι από το Πανεπιστήμιο Κύπρου που ανέλαβαν την Έδρα, η δρ Μιράντα Χρίστου και η δρ Αλεξία Παναγιώτου, θα αναδείξουν την πρόσθετη αξία που έχει η διεπιστημονικότητα στη διεύθυνση της Έδρας, αλλά και η διατομεακή και διεθνής συνεργασία. Η επιστημονική γνώση και η έγνοια που έχουν σε θέματα έμφυλης ισότητας, προδιαγράφουν την επίτευξη των στόχων της Έδρας».
Η αριστεία και η άδηλη μεροληψία
Στην παρέμβαση της με θέμα «Το Φύλο της Ακαδημαϊκής Αριστείας», η Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Αλεξία Παναγιώτου αναφέρθηκε σε ερευνητικά αποτελέσματα που έχει συγγράψει με την ερευνήτρια δρα Κυριακή Κουρρά στα πλαίσια του Ευρωπαϊκού χρηματοδοτημένου έργου TWIN4MERIT και υπέδειξε ότι «πολλές έρευνες τεκμηριώνουν ότι οι τρόποι μέσα από τους οποίους συχνά καθορίζεται η «αριστεία», παρουσιάζουν έμφυλες προκαταλήψεις και άδηλη μεροληψία — π. χ. οι λίστες κατάταξης περιοδικών και πανεπιστημίων και οι δείκτες μέτρησης παραπομπών και αντίκτυπου (citation indexes and impact factors).
Έτσι – υποστήριξε – φαίνεται ότι η «αριστεία», είναι ένας έμφυλα κατασκευασμένος όρος, θέτοντας τις ακαδημαϊκούς σε δυσχερή θέση, σε σχέση με δημοσιεύσεις, αναφορές και ευκαιρίες χρηματοδότησης. Αν και άδηλες, οι προκαταλήψεις αυτές επηρεάζουν τις αποφάσεις προαγωγής, μονιμότητας και πρόσληψης, ενώ συχνά δικαιολογούνται στο όνομα της προώθησης της ερευνητικής «αριστείας». Γνωστό εξάλλου είναι και το λεγόμενο «Mathilda effect» στις επιστήμες, όπου ερευνήτριες, όχι απλά παραμερίζονται και δεν επιβραβεύονται για ουσιαστική συνεισφορά και ανακαλύψεις, αλλά τη δουλειά (ή τη δουλειά τους), πιστώνονται μόνο άνδρες. Γνωστός είναι, για παράδειγμα, ο εμφανής παραμερισμός των γυναικών επιστημόνων στα Βραβεία Νόμπελ. Ακόμη μια άδηλη μεροληψία, συμβαίνει και σε σχέση με τις «ιεραρχίες γνώσης και επιστημολογικές ανισορροπίες», όπου συγκεκριμένου τύπου έρευνα (σε συχνά ανδροκρατούμενους τομείς), είναι πιο πιθανό να δημοσιευτεί σε ακαδημαϊκά περιοδικά ή να επιχορηγηθεί, παρά έρευνα σε τομείς που είναι «γυναικοκρατούμενοι». Ας ληφθεί υπόψη και η ανάγκη ισότιμης αντιπροσώπευσης των φύλων στην Κυπριακή Ακαδημία Επιστημών, Γραμμάτων και Τεχνών, όπου ανάμεσα στα 16 ιδρυτικά και τακτικά μέλη, περιλαμβάνονται μόνο δυο γυναίκες».
Η δρ Παναγιώτου, έκλεισε πάντως την παρουσίασή της, με το αισιόδοξο μήνυμα ότι «γίνονται αξιόλογες προσπάθειες αντιμετώπισης των συνεχιζόμενων έμφυλων διακρίσεων στον ακαδημαϊκό χώρο». Αναφέρθηκε σε δύο τέτοιες προσπάθειες, από το Πανεπιστήμιο Κύπρου, που είναι όπως είπε, «η υπογραφή και προώθηση των αρχών του CoARA (Coalition for Advancing Research Assessment) και η μετακίνηση προς το Open Science και των βασικών αρχών του, σε σχέση με τη διαφάνεια και την πρόσβαση». Εξέφρασε την πεποίθηση ότι «η Έδρα UNESCO του Πανεπιστημίου Κύπρου για Έμφυλη Ισότητα, έχει ουσιαστική δουλειά να κάνει, όχι μόνο στα πλαίσια της Κυπριακής ακαδημίας, πολιτείας και κοινωνίας, αλλά και στο πλαίσιο του παγκόσμιου δικτύου Εδρών UNESCO». Πρόσθεσε ότι «αισθάνεται μεγάλη τιμή που αναλαμβάνει την Έδρα από την προκάτοχο της, Καθηγήτρια Μαίρη Κουτσελίνη, της οποίας η συμβολή στη δημόσια συζήτηση για τα θέματα έμφυλης ισότητας, είναι ουσιαστική και ισχυρή».
Επίσης ανέφερε ότι «ο θεσμός του co-chairing που εφαρμόζεται για πρώτη φορά στο Πανεπιστήμιο Κύπρου, στέλνει ένα δυνατό συμβολισμό για τη σημασία της συνεργατικότητας στα θέματα φύλου, αλλά και ευρύτερα στην έρευνα». Είπε τέλος ότι «ευελπιστεί ότι η Έδρα θα μπορέσει να επηρεάσει την υιοθέτηση δημόσιων πρακτικών και πολιτικών, οι οποίες να στηρίζονται σε επιστημονικά δεδομένα και έρευνες, αφού η σύμπραξη και συνεργασία ακαδημίας και πολιτείας, είναι απαραίτητη και επιτακτική, ειδικά στο παγκόσμιο και πολύπλοκο περιβάλλον στο οποίο ζούμε».
Η παγκόσμια προτεραιότητα της UNESCO
«Είμαστε ιδιαίτερα υπερήφανοι και υπερήφανες που η Κύπρος συμμετέχει στο πρόγραμμα των Εδρών UNESCO με επτά συνολικά Έδρες σε ισάριθμα πανεπιστημιακά ιδρύματα», είπε μεταξύ άλλων στον χαιρετισμό της η γενική γραμματέας της Κυπριακής Εθνικής Επιτροπής UNESCO δρ Ιωάννα Χατζηκωστή.
Πρόσθεσε ότι «οι ποικίλες θεματικές τους, όπως ο πολυπολιτισμικός διάλογος, η έμφυλη ισότητα, η ψηφιακή πολιτιστική κληρονομιά, η δια βίου μάθηση, ο οπτικός εγγραμματισμός, η διακυβέρνηση και κοινωνική ευθύνη στον αθλητισμό, η καταπολέμηση της παράνομης διακίνησης πολιτιστικών αγαθών, καταδεικνύουν το εύρος της συνεισφοράς του προγράμματος στην κυπριακή κοινωνία του σήμερα.
Η Έδρα UNESCO του Πανεπιστημίου Κύπρου, αποτελεί μία από τις 44 Έδρες UNESCO σε 30 χώρες του κόσμου, που έχουν θέσει ως αποστολή τους την προώθηση της έμφυλης ισότητας. Η ισότητα των φύλων, ως βασικό ανθρώπινο δικαίωμα και απαραίτητη προϋπόθεση για την ειρήνη, αποτελεί βασικό στόχο και προτεραιότητα της UNESCO σε παγκόσμιο επίπεδο».
Ανισότητα στα STEM, στρεβλώσεις στην έρευνα
Η ομιλία της Αναπληρώτριας Καθηγήτριας Μιράντας Χρίστου, εστιάστηκε σε θέματα πρόσβασης και έρευνας στην ανώτατη εκπαίδευση, σε σχέση με το φύλο. Είπε ότι «στιςπερισσότερες ανεπτυγμένες χώρες τα τελευταία 30 χρόνια, μεγαλύτερα ποσοστά γυναικώναποκτούν πανεπιστημιακό δίπλωμα. Η Κύπρος – πρόσθεσε – είναι μέρος αυτής της τάσης και μάλιστακρατά τα πρωτεία, εφόσον οι Κύπριες 25-34 χρόνων, κατείχαν το 2023 πανεπιστημιακόδίπλωμα σε ποσοστό 70.1%, που είναι το ψηλότερο στην Ευρώπη. Επιπλέον, τα δεδομένα της UNESCO καταδεικνύουν μια παγκόσμια αυξητική τάση και στους μεταπτυχιακούς τίτλους που κατέχουν οι γυναίκες, ενώ σε επίπεδο διδακτορικού, φαίνεται ότι μειώνονταισημαντικά τα ποσοστά αυτά, με τις γυναίκες να υστερούν σε σχέση με τους άντρες». Επεσήμανε επίσης ότι «το πρόβλημα παραμένει στις επιλογές κλάδου και επιστημονικούπεδίου, με τις γυναίκες να αποφεύγουν τους κλάδους STEM (Science, Technology,Engineering, Mathematics) και να επιλέγουν περισσότερο, πεδία σπουδών που είναι ήδη κορεσμένα. Στην Κύπρο, το ποσοστό συμμετοχής των γυναικών σε κλάδους STEM, κυμαίνεται στο 38%, έστω και αν τα κορίτσια έχουν καλύτερες επιδόσεις από τα αγόρια, τόσοσε βαθμούς στο σχολείο, όσο και στις διεθνείς εξετάσεις PISA και TIMMS».
Η κυρία Χρίστου τόνισε ότι «πέρα από το ότι οι παραδοσιακοί,αλλά και αναδυόμενοι κλάδοι που σχετίζονται με την επιστήμη και τεχνολογία, προσφέρουν καλύτερη επαγγελματική και μισθολογική αποκατάσταση, η ανισότητα στα STEM είναι θέμα ερευνητικής ποιότητας, εφόσον η ανδροκρατία στους κλάδους αυτούς, έχει αναδείξει δυσλειτουργίες και ηθικά διλήμματα. Για παράδειγμα, ο αποκλεισμός των γυναικών από κλινικές έρευνες φαρμάκων, μέχρι τα τέλη του 20ουαιώνα —για προστασία των γυναικών που μπορεί να ήταν σε εγκυμοσύνη, ή επειδή ήταν πιο «πολύπλοκο» να συμπεριληφθούν γυναίκες — οδηγούσε σε φάρμακα που προκαλούσαν προβλήματα, αντί να ωφελούν τις γυναίκες. Ένα άλλο παράδειγμα,είναι ότι ενώ το πρώτο άτομο που έγραψε αλγόριθμο για προγραμματισμό, ήταν γυναίκα (η Ada Lovelace), σήμερα οι γυναίκες έχουν αποκλειστεί σε μεγάλο βαθμό από τονχώρο προγραμματισμού, τεχνητής νοημοσύνης και πληροφορικής. Αυτό δεν είναι μόνο ατομικός αποκλεισμός,σχετικά με την καριέρα που θα μπορούσαν να έχουν οι γυναίκες, αλλά και πρόβλημα γιατο ίδιο το ερευνητικό πεδίο, αφού η απουσία των γυναικών, προκαλεί στρεβλώσεις. Υπενθυμίζουμε ότι η πρώτη γενιά συστημάτων αναγνώρισης φωνής, δεν αναγνώριζε τις γυναικείες φωνές, επειδή τα μηχανήματα είχαν «εκπαιδευτεί» μόνο με τη φωνή των ανδρών. Επίσης, το 2018 η εταιρία Amazon αναγκάστηκε να απολογηθεί και να αποσύρει το εργαλείο τεχνητής νοημοσύνης που χρησιμοποιούσε για να φιλτράρει χιλιάδες βιογραφικά σημειώματα υποψηφίων, επειδή το λογισμικό έκανε διακρίσεις σε βάρος των γυναικών, εφόσον «ποινικοποιούσε» φράσεις όπως «πρόεδρος γυναικείας σκακιστικής λέσχης»…
