Τα λαϊκά έντυπα του θεάτρου σκιών – Ιστορική ανασκόπηση από τις συλλογές του ιδρύματος Σ.Ο.Φ.Ι.Α (εικόνες)

Ιστορία του θεάτρου σκιών Μέρος Α – Τα λαϊκά έντυπα του θεάτρου σκιών – Ιστορική ανασκόπηση από την εμφάνισή τους μέχρι τη δεκαετία του 1980, μέσα από τις συλλογές του ιδρύματος Σ.Ο.Φ.Ι.Α

Το Θέατρο Σκιών αποτελεί  ένα είδος θεάτρου που συνδυάζει τη μουσική, τη δραματική τέχνη, την ζωγραφική, τη χειροτεχνία, τη γλυπτική, τη χαρακτική, την ποίηση. Στον ελληνικό πολιτισμό το Θέατρο Σκιών θα μπορούσε να χαρακτηριστεί, από άποψη κοινωνικής ανθρωπολογίας, ίσως το πιο αποκαλυπτικό είδος. Αποτελεί μια μοναδική ψυχογραφία της κοινωνίας και καταδεικνύει πως αυτή επηρεάζεται από τις πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες και εξελίξεις της κάθε εποχής. Ο Καραγκιόζης με τη σειρά του καταλαμβάνει μοναδική θέση στην ελληνική λαϊκή πολιτισμική παράδοση και κουλτούρα, καθώς θεωρείται διαχρονικά ο πιο δημοφιλής λαϊκός ήρωας.

Η συλλογή Θεάτρου Σκιών του ιδρύματος Σ.Ο.Φ.Ι.Α. (Σύνδεσμος Οργανωμένων Φιλολογικών και Ιστορικών Αρχείων) περιλαμβάνει χιλιάδες φιγούρες, σκηνικά, λαϊκά έντυπα (τευχάκια), διαφημίσεις από παλαιότερες παραστάσεις, ηχητικό και οπτικοακουστικό υλικό από παραστάσεις, χειρόγραφα έργα, προγράμματα, μελέτες, άρθρα για το θέατρο σκιών, σχετική βιβλιογραφία, φωτογραφίες κλπ. Η μοναδικότητα της Συλλογής Θεάτρου Σκιών του ιδρύματος Σ.Ο.Φ.Ι.Α. έχει ιδιαίτερη σημασία καθώς περιλαμβάνει υλικό από σημαντικούς καραγκιοζοπαίχτες, από διάφορες περιοχές της Ελλάδας και της Κύπρου που αντιπροσωπεύουν διαφορετικές «σχόλες».

Τα λαϊκά έντυπα του Καραγκιόζη

Ένα σημαντικό κεφάλαιο στην εκατονταετή και πλέον ιστορία του Θεάτρου Σκιών αποτελούν τα μικρά τευχάκια που εκδίδονταν, και συνεχίζουν να εκδίδονται από διάφορους εκδοτικούς οίκους. Θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως ο πρόδρομος των κόμικς με τη διαφορά ότι περιλάμβαναν τις ευφάνταστες ιστορίες και τα σενάρια που πολλές φορές αποτελούσαν την καθημερινότητα της μεγάλης μάζας της ελληνικής κοινωνίας.

Από το 1919 εκδόθηκαν σε φυλλάδια τα έργα του καραγκιόζη, σε λαϊκές εκδόσεις, για να ικανοποιήσουν το αυξανόμενο ενδιαφέρον του κοινού. Τα φυλλάδια αυτά ήταν 16, 24_, 32 ή 48 ασπρόμαυρων σελίδων μικρού σχήματος (14 21 εκ. ή 13 χ 17 εκ.), με παραστάσεις του σε έντυπη μορφή και μερικές φορές με σχέδια ή με σκιτσαρισμένες φιγούρες. Αρχικά, οι εκδότες έπαιρναν το υλικό από τους καραγκιοζοπαίχτες, υπάρχουν όμως και εικονογραφήσεις από σπουδαίους σχεδιαστές, όπως ο Σωτήριος Χρηστίδης και ο Γεώργιος Γκέιβελης.

Μία από τις πρώτες, αν όχι η πρώτη, παράσταση του καραγκιόζη σε λαϊκά τεύχη εμφανίστηκε το 1919 με τίτλο Καραγκιόζης, των καραγκιοζοπαιχτών Κώστα Μάνου και Μάρκου Ξάνθου ή Ξανθάκη από τις εκδόσεις Κεραυνός & Παλλάς σε 8 συν 8 τεύχη, με τίτλους όπως: Ο Καραγκιόζης Μαμή, Ο Χριστιανομάχος, ο τουφεκισμός του Καραγκιόζη, Ο Καπετάν Γκρης, ο Καραγκιόζης λήσταρχος, κ.ά. Στη συνέχεια εκδόθηκε ο Καραγκιόζης (1920) από τις εκδόσεις Σαραβάνος Βουνησέας – Ι. Βουνησέας & Σία από τον καραγκιοζοπαίχτη Μάρκο Ξάνθο με εξώφυλλα του Σωτήρη Χρηστίδη σε 28 τεύχη με τίτλους: Οι αρραβώνες του Καραγκιόζη, Ο γάμος του Καραγκιόζη, Ο Καραγκιόζης μάγος, Ο θρίαμβος του Καραγκιόζη κ.ά. Ακολούθησε μια δεύτερη σειρά σε 8 τεύχη με τίτλους όπως: Ο μέγας όφις της Αφρικής, Η αρπαγή της βεζυροπούλας, Η βεζυροπούλα στα κλέφτικα λημέρια, Μαλλιά κουβάρια κ.ά.

Στα 1921-1922, από τις εκδόσεις Α. Γελαντάλης & Σία κυκλοφόρησαν 16 τεύχη με γενικό τίτλο Καραγκιόζης από τον καραγκιοζοπαίχτη Κώστα Γιανό με τίτλους: Ο Καραγκιόζης δικαστής, Ο Καραγκιόζης δολοφόνος, Ο Καραγκιόζης βρυκόλακας, Η κρεμάλα της Χανούμ, Τα αινίγματα της πασσοπούλας, κ.ά. Ακολούθησε ο Καραγκιόζης (1925) από τα Εκδοτικά Καταστήματα Δ. Δελή και τον Αντώνη Μόλλα σε 32 τεύχη με τίτλους όπως: Οι τρεις προσκυνηταί, Ο Καραγκιόζης προφήτης, Ο γάμος του Μπαρμπα-Γιώργου, Οι ανθρωποφάγοι, Εις τον πύργον των φαντασμάτων, Ο Καραγκιόζης και οι πειραταί, κ.ά. Στο πρώτο τεύχος δημοσιεύτηκε επίσης εισαγωγικό κείμενο του Αντώνη Μόλλα με τίτλο Βίος και πολιτεία του Καραγκιόζη. Στη συνέχεια, οι εκδόσεις Σκουτερόπουλος – Διαλησμάς εξέδωσαν τις Παραστάσεις Καραγκιόζη σε 43 τεύχη.

Τη σκυτάλη πήραν οι εκδόσεις του Αριστοφάνη Παπαδημητρίου, που από τα τέλη της δεκαετίας του 1920 εξέδωσαν πολλές σειρές Καραγκιόζη σε φυλλάδια, όπου συμμετείχαν στις ιστορίες ο Σαρλό, ο Χονδρός και ο Λιγνός κ.ά. Τα εξώφυλλα φιλοτέχνησαν οι Σωτ. Χρηστίδης, Σβόλος, Νικ. Νείρος κ.ά. Οι εκδόσεις Αστήρ από το 1930 εξέδωσαν δεκάδες τεύχη των Νέων Αυτοτελών Παραστάσεων του Καραγκιόζη και τις Ηρωικές Παραστάσεις Καραγκιόζη που γράφτηκαν από τους καραγκιοζοπαίχτες Ιωάννη Μουστάκα, Ιωάννη Κωστατζή και Ιωάννη Κοντού, με εξώφυλλα του Σβόλου.

Από το 1936 έως σήμερα εμφανίζονται στα λαϊκά έντυπα οι εκδόσεις Άγκυρα, οι οποίες εξέδωσαν πολλές σειρές και μάλιστα σε δεκάδεες επανεδόσεις με εξώφυλλα και εικονογραφήσεις του Νικόλαου Νείρου που γράφτηκαν από τους Δημήτρη Ντάβα, Ι. Μουστάκα, Ιωάννη Περόποuλο, Ι. Κοντό κ.ά., όπου ο Καραγκιόζης φιλοξενεί στις ιστορίες του τον Καπετάν Απέθαντο, τον Καπετάν Τσακιτζή, τον Ταρζάν, την Μπουμπουλίνα κ.ά.

Υπάρχουν περισσότερες από 300 καταγεγραμμένες ιστορίες του Καραγκιόζη. Και αυτές οι ιστορίες στα μικρά αυτά φυλλάδια με παραστάσεις του Καραγκιόζη γίνονταν ανάρπαστες, διότι χρησίμευαν ως οδηγοί στις πραγματικά «ηρωικές» παραστάσεις των παιδιών, επίδοξων καραγκιοζοπαιχτών στις αλάνες, στις περιφέρειες αλλά και αυλές και στις ταράτσες των σπιτιών.

Στην   Παιδική   Εγκυκλοπαίδεια (1933)   του   εκδότη   Πέτρου  Δημητράκου δημοσιεύτηκε σε συνέχειες το Μίκη-Μάους και Καραγκιόζης του Πέτρου Πικρού (λογοτεχνικό ψευδώνυμο του Πέτρου Γεναρόποuλου), που το 1939 εκδόθηκε και σε βιβλίο με υπότιτλο Βιβλίο «για κλάματα που έρχονται από τα γέλια».

Ο   εκδότης    Μιχαήλ Σαλιβέρος στα χρόνια 1939-1941, δημοσίευσε σε 28 τεύχη τη σειρά Καραγκιόζης, στο κλασικό πια σχήμα, με παραστάσεις γραμμένες από τους Μίμαρο [Δημήτριο Σαρδούνη], Γιάννη Ρούλια και Ι. Μουστάκα και εικονογράφο το Σβόλο. Στο περιοδικό Ο Καραγκιόζης (1947),  ο Γεώργιος Γκέιβελης δημοσίευσε κόμικς του Καραγκιόζη, με συνεργάτη τον Δημ. Περαντζάκη. Οι εκδόσεις Αλικιώτη το 1954 εξέδωσαν τα Ο Καραγκιόζης αυραγορίτης και Ο Καραγκιόζης σερβιτόρος. Τη δεκαετία του 1960, οι εκδόσεις Δαρεμά εξέδωσαν σειρές Καραγκιόζη, με την εικονογράφηση των εξωφύλλων να γίνεται από τον καλλιτέχνη Γεράσιμο Γρήγορη, που επανεκδόθηκαν και μεταγενέστερα. Οι Εκδόσεις Ρέκος το 1961 συνεργάστηκαν με τον σπουδαίο συγγραφέα, στιχουργό και εκδότη Νίκο Β. Ρούτσο και τον εξίσου σπουδαίο σχεδιαστή και εκδότη Βύρωνα Απτόσογλου στον δικό τους Καραγκιόζη, που κυκλοφόρησε σε   36 τεύχη.

Το 1952, ο Ρούτσος είχε γράψει και εκδώσει το Κουρσάρος (8 τεύχη), με εικονογράφους τους Βύρωνα Απτόσογλου και Μέvτη Μποσταντζόγλου (Μποστ), όπου μέσα στο φάσμα των εύθυμων ηρώων του πραγματοποιείται μια «μεταποίηση» των χαρακτήρων του Καραγκιόζη. Το 1966, οι Γενικαί Εκδοτικαί Επιχειρήσεις εξέδωσαν 8 τεύχη του εβδομαδιαίου περιοδικού Ο Καραγκιόζης στη ζούγκλα και Παραμύθια για όλα τα γούστα, με σεναριογράφο τον Νίκο Β. Ρούτσο και σχεδιαστή τον Βύρωνα Απτόσογλου. Το 1969, στο περιοδικό Πεπίτο, οι Στέλιος Αvεμοδουράς και Βύρων Απτόσογλου δημοσίευσαν τέσσερις ιστορίες του Καραγκιόζη σε κόμικ (Ο Καραγχιόζης και το λεωφορείο, Ο Καραγκιόζης γιατρός, Ο Καραγχιόζης στη σελήνη, Ο Καραγκιόζης στο καρναβάλι).

Το 1977, οι Γαβριήλ & Παναγιώτης Μπεβεράτος εξέδωσαv 4 τεύχη του περιοδικού Ο Φιλαράκος όπου σε κάθε τεύχος του δημοσιεύτηκε ένθετη μια παράταση του Καραγκιόζη, του Άγγελου Τερζή, με έγχρωμη εικονογράφηση του Ευάγγελου Καρύδη: Ο Καραγκιόζης Μάγερας, Ο Καραγκιόζης αστροναύτης, ο Καραγκιόζης ναύαρχος και Ο Μέγας Αλέξανδρος και ο καταραμένος όφις. Το 1984, οι εκδόσεις Λοπαλσον Ελλας ΕΠΕ εξέδωσαν 3 τεύχη του περιοδικού Μπιρικόκος: το περιοδικό που δίνει γέλιο με συγγραφέα των ιστοριών του Καραγκιόζη τον Λ. Νταβέλη.

Το ίδρυμα Σ.Ο.Φ.Ι.Α. έχει πολλές φορές απευθυνθεί τα τελευταία 15 χρόνια, κυρίως προς τον Δήμο Λευκωσίας, για αξιοποίηση της συλλογής Θεάτρου Σκιών σε ακίνητο στην παλιά Λευκωσία χωρίς ουσιαστική ανταπόκριση. Πρόσφατα το ίδρυμα έχει απευθυνθεί προς το Υφυπουργείο Πολιτισμού σε μια προσπάθεια αξιοποίησης, μεταξύ άλλων, και της σημαντικότατης συλλογής Θεάτρου Σκιών που διαθέτει, με σκοπό την ιστορική παρουσίαση προς το κοινό της σπουδαίας πτυχής αυτής του λαϊκού μας πολιτισμού αλλά και προς διάθεση της πολυτιμότατης αυτής συλλογής στο κοινό προς έρευνα και μελέτη.

* Το ίδρυμα Σ.Ο.Φ.Ι.Α. είναι ένας μη κερδοσκοπικός οργανισμός που μέσα από τις πολύτιμες συλλογές που διαθέτει και διαχειρίζεται, αλλά και τις συνέργειες που δημιουργεί, στοχεύει στην ανάδειξη του ελληνικού πολιτισμού. Παράλληλα, στοχεύει στην ανάδειξη σημαντικών στοιχείων του ευρωπαϊκού και του παγκόσμιου πολιτισμού, μέσα από συγκεκριμένες συλλογές. Όραμα του ιδρύματος είναι όπως μέσα από τη δημιουργία φορέων όπως Κέντρο Παιδικής Ηλικίας (με έμφαση στην παιδικότητα και την διαπαιδαγώγηση των παιδιών), Κέντρο Ελληνικού και Κυπριακού Περιοδικού Τύπου και άλλων δράσεων, συμβάλει στην εκπαίδευση και διαπαιδαγώγηση της κοινωνίας, ιδιαίτερα των νέων, σε μια εποχή προκλήσεων και αποπροσανατολισμού.