Η υπογεννητικότητα αποτελεί ένα από τα πιο σοβαρά κοινωνικά και οικονομικά προβλήματα που αντιμετωπίζει η Κύπρος τις τελευταίες δεκαετίες. Η μείωση των γεννήσεων και η αύξηση του προσδόκιμου ζωής έχουν δημιουργήσει ένα δυσμενές δημογραφικό προφίλ, με σοβαρές επιπτώσεις στο σύστημα υγείας, στην αγορά εργασίας και στην οικονομία γενικότερα.
Στο παρόν άρθρο, θα εξετάσουμε τα κύρια αίτια του φαινομένου της υπογεννητικότητας στην Κύπρο, τις επιπτώσεις, καθώς και τις πιθανές λύσεις και ενέργειες που μπορεί να αναλάβει το κράτος για να αναστρέψει αυτή την κατάσταση.
Τα αίτια της υπογεννητικότητας στην Κύπρο είναι συνδυασμός διαφόρων παραγόντων που οδηγούν στη σταδιακή μείωση του ποσοστού γεννήσεων, μεταξύ των οποίων είναι κα οι εξής:
>Οικονομική ανασφάλεια και αυξημένο κόστος ζωής: Η οικονομική κρίση που έπληξε πρόσφατα την Κύπρο και τα επακόλουθα μέτρα λιτότητας έχουν επιφέρει μια έντονη οικονομική ανασφάλεια στις νεότερες γενιές. Οι νέοι ενήλικες δυσκολεύονται να βρουν σταθερές και καλά αμειβόμενες δουλειές, κάτι που τους αποθαρρύνει από το να δημιουργήσουν οικογένειες. Επιπλέον, το αυξημένο κόστος διαβίωσης, συμπεριλαμβανομένων των δαπανών για την εκπαίδευση, τη στέγαση και την υγειονομική περίθαλψη, κάνει την απόκτηση και ανατροφή παιδιών πιο δύσκολη για πολλές οικογένειες.
>Αλλαγές στον τρόπο ζωής: Τα πρότυπα ζωής έχουν αλλάξει σημαντικά τα τελευταία χρόνια. Οι νεότερες γενιές δίνουν προτεραιότητα στην επαγγελματική τους εξέλιξη και στην προσωπική τους ελευθερία, ενώ ο θεσμός του γάμου και της οικογένειας έχει υποβαθμιστεί. Οι αλλαγές στον τρόπο ζωής και στις κοινωνικές αξίες έχουν οδηγήσει σε διαφορετικές προτεραιότητες και στάσεις απέναντι στην οικογένεια και στην αναπαραγωγή. Πολλά ζευγάρια προτιμούν να εστιάσουν στην προσωπική ανάπτυξη, στην καριέρα ή στα ταξίδια, παρά στη δημιουργία μιας πολυμελούς οικογένειας. Ειδικότερα, οι γυναίκες στην Κύπρο, όπως και σε πολλές άλλες χώρες, έχουν πλέον περισσότερες ευκαιρίες για εκπαίδευση και καριέρα. Αυτό συχνά οδηγεί σε αναβολή της απόκτησης παιδιών ή στη μείωση του αριθμού των παιδιών που επιλέγουν να αποκτήσουν.
>Καθυστερημένη τεκνοποίηση: Πολλά ζευγάρια καθυστερούν να κάνουν παιδιά λόγω της επιθυμίας να σταθεροποιηθούν οικονομικά ή να πετύχουν επαγγελματικά. Αυτή η καθυστέρηση μπορεί να μειώσει τις πιθανότητες απόκτησης μεγάλου αριθμού παιδιών λόγω των βιολογικών περιορισμών.
>Μείωση των γάμων και αύξηση των διαζυγίων: Η τάση για λιγότερους γάμους και περισσότερα διαζύγια επηρεάζει αρνητικά τον αριθμό των παιδιών που γεννιούνται. Η αύξηση της μονογονεϊκότητας, επίσης, συνδέεται με τη μείωση της τεκνοποίησης.
>Μείωση της στήριξης προς τις οικογένειες: Η έλλειψη επαρκών κρατικών πολιτικών που να στηρίζουν τις οικογένειες, όπως η απουσία αρκετών δημόσιων βρεφονηπιακών σταθμών και τα ανεπαρκή καναποτελεσματικά επιδόματα τέκνων, καθιστούν τη γονεϊκότητα μια οικονομικά δύσκολη και απαιτητική διαδικασία. Αυτό ενισχύει την απροθυμία πολλών ζευγαριών να αποκτήσουν παιδιά.
>Υπογεννητικότητα και μετανάστευση: Η μετανάστευση των νέων σε άλλες χώρες λόγω καλύτερων επαγγελματικών προοπτικών μειώνει ακόμη περισσότερο τον πληθυσμό σε αναπαραγωγική ηλικία, επιδεινώνοντας το πρόβλημα της υπογεννητικότητας.
Επιπτώσεις της υπογεννητικότητας
Η υπογεννητικότητα δημιουργεί ένα πλήθος αρνητικών συνεπειών για την κοινωνία και την οικονομία της Κύπρου:
*Δημογραφική γήρανση: Η μείωση των γεννήσεων σε συνδυασμό με την αύξηση του προσδόκιμου ζωής οδηγεί σε μια δημογραφική γήρανση του πληθυσμού. Αυτό αυξάνει την πίεση στα συνταξιοδοτικά και υγειονομικά συστήματα της χώρας, καθώς περισσότεροι ηλικιωμένοι χρειάζονται φροντίδα και συντάξεις.
*Επιβάρυνση του εργατικού δυναμικού: Η μείωση του πληθυσμού σε εργασιακή ηλικία οδηγεί σε έλλειψη εργατικού δυναμικού, μειώνοντας έτσι την παραγωγικότητα και την οικονομική ανάπτυξη της χώρας. Επιπλέον, οι νεότερες γενιές που απομένουν καλούνται να υποστηρίξουν οικονομικά τις μεγαλύτερες γενιές, κάτι που αυξάνει το φορολογικό τους βάρος.
*Αύξηση του κόστους κοινωνικής πρόνοιας: Με την αύξηση του ποσοστού των ηλικιωμένων, οι δαπάνες για υγειονομική περίθαλψη, συντάξεις και άλλες μορφές κοινωνικής πρόνοιας αυξάνονται. Αυτό επιβαρύνει τον κρατικό προϋπολογισμό και μπορεί να απαιτεί υψηλότερους φόρους ή ανακατανομή πόρων.
*Αποδυνάμωση της κοινωνικής δομής: Η μείωση των γεννήσεων μπορεί να οδηγήσει σε αποδυνάμωση των οικογενειακών δεσμών και της κοινότητας, καθώς οι μικρότερες οικογένειες έχουν λιγότερες διαγενεακές σχέσεις και υποστήριξη. Αυτό μπορεί να επηρεάσει την κοινωνική συνοχή και τη φροντίδα των ηλικιωμένων.
*Πίεση στο εκπαιδευτικό σύστημα: Αν και μπορεί να υπάρξει μείωση της ζήτησης για εκπαιδευτικές υπηρεσίες λόγω του μειωμένου αριθμού παιδιών, η γήρανση του πληθυσμού μπορεί να επιβάλει την ανάγκη για αναπροσαρμογή του εκπαιδευτικού συστήματος για να ανταποκριθεί στις ανάγκες της αγοράς εργασίας και της δια βίου μάθησης.
*Δημογραφική ανισορροπία: Η υπογεννητικότητα μπορεί να δημιουργήσει σημαντικές δημογραφικές ανισορροπίες, επηρεάζοντας την αναλογία μεταξύ διαφορετικών ηλικιακών ομάδων και την αναπαραγωγική δυναμική του πληθυσμού. Αυτό μπορεί να έχει μακροπρόθεσμες συνέπειες για την κοινωνική και οικονομική σταθερότητα της χώρας.
*Μεταναστευτικές ροές: Η ανάγκη για αναπλήρωση του εργατικού δυναμικού μπορεί να οδηγήσει σε αυξημένες μεταναστευτικές ροές. Αυτό, με τη σειρά του, μπορεί να επιφέρει πολιτισμικές και κοινωνικές αλλαγές που θα επηρεάσουν την ταυτότητα και τη συνοχή της κυπριακής κοινωνίας.
*Κοινωνικές ανισότητες: Η υπογεννητικότητα μπορεί να ενισχύσει τις κοινωνικές ανισότητες, καθώς οι οικογένειες με παιδιά ενδέχεται να αντιμετωπίσουν μεγαλύτερες οικονομικές δυσκολίες σε σχέση με τις οικογένειες χωρίς παιδιά.
Οικονομικά κίνητρα για νέες οικογένειες
Για να αντιμετωπιστεί το πρόβλημα της υπογεννητικότητας, απαιτούνται ολοκληρωμένες και μακροπρόθεσμες στρατηγικές στο πλαίσιο μιας πολυδιάστατης προσέγγισης, που να συνδυάζει οικονομικά, κοινωνικά, και θεσμικά μέτρα, και που θα ενθαρρύνει την αύξηση των γεννήσεων. Η κυβέρνηση μπορεί να εφαρμόσει οικονομικά κίνητρα για να ενθαρρύνει τα ζευγάρια να αποκτήσουν παιδιά. Αυτά μπορεί να περιλαμβάνουν:
–Φορολογικές ελαφρύνσεις: Παροχή φορολογικών ελαφρύνσεων για οικογένειες με παιδιά, όπως μειώσεις φόρου εισοδήματος και φοροαπαλλαγές για έξοδα που σχετίζονται με την εκπαίδευση και την υγειονομική περίθαλψη των παιδιών. Επίσης, η εισαγωγή κοινής φορολογικής δήλωσης ζευγαριού με αυξημένο συντελεστή φοροαπαλλαγής, θα ενθαρρύνει αύξηση γάμων και μείωση διαζυγίων.
–Επιδόματα τεκνοποίησης: Αύξηση των επιδομάτων για κάθε παιδί, ιδιαίτερα για τις πολύτεκνες οικογένειες, ώστε να μειωθεί το οικονομικό βάρος της ανατροφής παιδιών. Ειδικά μέτρα θα μπορούσαν να εισαχθούν για τις οικογένειες που αποκτούν περισσότερα από δύο παιδιά, ώστε να ενισχυθεί ο αριθμός των γεννήσεων.
–Στεγαστική υποστήριξη: Προγράμματα επιδότησης για την απόκτηση κατοικίας από νέες οικογένειες ή βελτιώσεις στην υπάρχουσα κατοικία για την υποδοχή παιδιών.
–Επέκταση της άδειας μητρότητας και πατρότητας: Παροχή μεγαλύτερης άδειας μητρότητας και πατρότητας με πλήρη αποζημίωση, ώστε οι γονείς να μπορούν να αφιερώνουν περισσότερο χρόνο στη φροντίδα των παιδιών τους.
–Ευέλικτα ωράρια εργασίας: Θεσμοθέτηση ευέλικτων ωραρίων εργασίας ή δυνατότητας τηλεργασίας για τους γονείς, ώστε να μπορούν να ισορροπούν καλύτερα την επαγγελματική τους ζωή με την οικογένεια.
–Δημιουργία κέντρων φροντίδας παιδιών: Ανάπτυξη προσιτών και ποιοτικών κέντρων παιδικής φροντίδας κοντά σε χώρους εργασίας ή κατοικίας για να διευκολυνθεί η ανατροφή των παιδιών, και να επιτραπεί στους γονείς να συνεχίσουν την επαγγελματική τους ζωή, χωρίς να ανησυχούν για τη φροντίδα των παιδιών τους. Επίσης, η επέκταση των ωρών λειτουργίας των σταθμών αυτών και η βελτίωση της ποιότητας των παρεχόμενων υπηρεσιών θα μπορούσαν να διευκολύνουν τις οικογένειες.
–Εκπαίδευση και συμβουλευτική: Παροχή προγραμμάτων εκπαίδευσης και συμβουλευτικής για νέα ζευγάρια σχετικά με τη γονιμότητα, την τεκνοποίηση και τη γονική μέριμνα. Γενικότερα, η εκπαίδευση των νέων σχετικά με τα οφέλη της οικογενειακής ζωής και η προώθηση της γονεϊκότητας ως ενός θετικού και επιθυμητού στόχου μπορεί να συμβάλει στη διαμόρφωση μιας νέας κουλτούρας που θα ενθαρρύνει την απόκτηση παιδιών.
–Υποστήριξη καριέρας και εκπαίδευσης: Παροχή κινήτρων για τη συνέχιση της εκπαίδευσης και της επαγγελματικής κατάρτισης, ακόμη και μετά την απόκτηση παιδιών, ώστε να μην αναβάλλεται η τεκνοποίηση λόγω φόβου επαγγελματικής στασιμότητας.
–Καμπάνιες ευαισθητοποίησης: Διοργάνωση καμπανιών ενημέρωσης για τη σημασία της οικογένειας και την αξία της απόκτησης παιδιών, στοχεύοντας στην αλλαγή της στάσης απέναντι στην τεκνοποίηση.
–Ενίσχυση της οικογενειακής πολιτικής: Ενίσχυση πολιτικών που προάγουν την ισότητα των φύλων και την ισορροπία επαγγελματικής και οικογενειακής ζωής, για να καταστεί η απόκτηση παιδιών ελκυστικότερη επιλογή για τα ζευγάρια.
–Υποστήριξη της υπογονιμότητας: Παροχή δωρεάν ή επιδοτούμενων υπηρεσιών για την αντιμετώπιση της υπογονιμότητας, όπως η εξωσωματική γονιμοποίηση (IVF), ώστε να βοηθηθούν ζευγάρια που αντιμετωπίζουν δυσκολίες στην απόκτηση παιδιών.
–Βελτίωση προγεννητικής και μεταγεννητικής φροντίδας: Ενίσχυση των υπηρεσιών υγείας για έγκυες γυναίκες και νέες μητέρες, με στόχο την προαγωγή της υγείας των παιδιών και των οικογενειών.
Οι εταιρείες και το κράτος πρέπει να προωθήσουν πολιτικές που ενθαρρύνουν την ισορροπία μεταξύ επαγγελματικής και προσωπικής ζωής. Αυτό μπορεί να περιλαμβάνει την παροχή ευέλικτων ωραρίων εργασίας, την άδεια μητρότητας και πατρότητας με πλήρεις αποδοχές, καθώς και την υποστήριξη της εργασίας από το σπίτι.
Η ανάπτυξη μιας αποτελεσματικής δημογραφικής πολιτικής που θα περιλαμβάνει την στοχευμένη προσέλκυση και την ενσωμάτωση νέων μεταναστών μπορεί να βοηθήσει στην αύξηση του ενεργού πληθυσμού. Η προώθηση προγραμμάτων που θα ενθαρρύνουν τους Κύπριους του εξωτερικού να επιστρέψουν στην πατρίδα τους θα μπορούσε επίσης να ανακουφίσει το πρόβλημα της υπογεννητικότητας.
Η υπογεννητικότητα στην Κύπρο αποτελεί ένα σύνθετο πρόβλημα με πολλαπλές διαστάσεις. Η αντιμετώπισή του απαιτεί συντονισμένες δράσεις από την κυβέρνηση, την κοινωνία των πολιτών και τον ιδιωτικό τομέα. Η δημιουργία ενός περιβάλλοντος που θα ευνοεί την οικογενειακή ζωή και θα παρέχει ουσιαστική στήριξη στις νέες οικογένειες είναι κρίσιμης σημασίας για την αναστροφή της υπογεννητικότητας και τη διασφάλιση μιας βιώσιμης και δυναμικής κοινωνίας για το μέλλον.
*Καθηγητής στο Philips University, πρώην Πρύτανης του Ευρωπαϊκού Πανεπιστημίου Κύπρου, και πρώην Πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Ιδρυμάτων Ανώτερης Εκπαίδευσης (EURASHE). a.orphanides@philipsuni.ac.cy
