Διευκρινίζω από την αρχή ότι η Σάννα του τίτλου, είναι η 93χρονη Σουσάννα Ηλία Σάββα, που γεννήθηκε και ζει στον Κορμακίτη της επαρχίας Κερύνειας, μια από τους μεγαλύτερους σε ηλικία κατοίκους του κατεχόμενου Μαρωνίτικου χωριού, όπου σήμερα διαμένουν 350-400 άτομα.
Η Σάννα (Sanna), είναι βέβαια και η παλιά προφορική διάλεκτος του Κορμακίτη, η Κυπριακή Μαρωνιτική Αραβική γλώσσα, για την καταγραφή, διάσωση και αναβίωση της οποίας, καταβάλλονται τα τελευταία χρόνια μεγάλες προσπάθειες από Μαρωνίτες εκπαιδευτικούς και εθελοντές, από το Γραφείο του εκπροσώπου των Μαρωνιτών στη Βουλή, από το Κοινοτικό Συμβούλιο Κορμακίτη και από τη μη κυβερνητική οργάνωση «Xki Fi Sanna» («Μίλα τη γλώσσα σου»), με την οικονομική στήριξη του υπουργείου Παιδείας και με επιστημονική εποπτεία του Πανεπιστημίου Κύπρου. Τις συναντήσαμε και τις δύο, τόσο τη…Μαρωνιτική γλώσσα, όσο και τη…συνονόματή της γιαγιά Σάννα, σε μετάβαση μας στον Κορμακίτη στις 7 Αυγούστου 2024, με τη συνοδεία της εγγονής της, της 32χρονης κεραμίστριας-μεταλλουργού Σουζάνας Πετρή, κατοίκου Λευκωσίας.
Μετά τη συνομιλία μας με τη γιαγιά Σάννα στο σπίτι της στην κάτω γειτονιά, επισκεφθήκαμε το «Sanna Camp 2024», τη θερινή «γλωσσική κατασκήνωση» του Κορμακίτη, που από το 2023 λειτουργεί στις υπερσύγχρονες εγκαταστάσεις του Κέντρου Συνεργασίας στην κοινότητα. (Την ίδια μέρα, είχε επισκεφθεί την κατασκήνωση, ο πρύτανης του Πανεπιστημίου Κύπρου Τάσος Χριστοφίδης). Η κατασκήνωση φέτος φιλοξένησε 85 παιδιά, 4-16 χρόνων, για μια σχεδόν εβδομάδα εκμάθησης και εξοικείωσης με τη γλώσσα των παππούδων και γιαγιάδων τους. Τα παιδιά φοιτούν σε διάφορα σχολεία στις ελεύθερες περιοχές όπου διαμένουν – τα περισσότερα στη Λευκωσία. Αρκετά φοιτούν στο δημοτικό σχολείο Αγίου Μάρωνα στον Δήμο Λακατάμιας (περιοχή Ανθούπολης), που λειτούργησε το 2002 και είναι το μοναδικό δημόσιο δημοτικό σχολείο, στο οποίο φοιτούν στην πλειοψηφία τους μαθητές που ανήκουν στη Μαρωνίτικη κοινότητα της Κύπρου. Σήμερα η Σάννα ομιλείται πολύ καλά, μόνο από ένα περιορισμένο αριθμό μεσήλικων και ηλικιωμένων Μαρωνιτών από τον Κορμακίτη. Σημειώνεται ότι στο δεύτερο μαρωνίτικο χωριό της περιοχής την Καρπάσια, απέμειναν πολύ λίγοι άνθρωποι, ενώ τα άλλα δύο, ο Ασώματος και η Αγία Μαρίνα, εγκαταλείφθηκαν από τους κατοίκους τους μετά το 1974.
Με τη βοήθεια περιπατητήρα «Π», κάνει κάποια βήματα η Σουσάννα Ηλία Σάββα, μετά το κάταγμα ισχίου που υπέστη από πτώση της πριν 6 χρόνια. Και παρόλο που τα παιδιά της την αγαπούν, νοιάζονται γι’ αυτήν και είναι πρόθυμα να τη φιλοξενήσουν στα σπίτια τους στη Λευκωσία, δεν διανοείται να εγκαταλείψει το οικογενειακό σπίτι στον Κορμακίτη, εκεί όπου τα μεγάλωσε, εργαζόμενη σκληρά, για δεκαετίες, με τον μακαριστό σύζυγο της Ηλία Σάββα. Παρά τα κινητικά και άλλα προβλήματα υγείας που συνδέονται με την προχωρημένη της ηλικία και παρά τη μοναχική καθημερινότητα, μακριά από τα παιδιά και τα εγγόνια της, επιμένει κι επιλέγει να ζει μόνιμα στο χωριό. Σίγουρα ανακουφιστική είναι η συντροφιά της Βιετναμέζας φροντίστριας και οικιακής βοηθού της, που διαμένει μαζί της. Μέχρι πριν λίγους μήνες, ζούσε στο διπλανό σπίτι η μεγαλύτερη αδελφή της Χριστίνα, που πέθανε την πρωτοχρονιά στα 103 της χρόνια. Στο σπίτι διαμένει η κόρη της Χριστίνας, Γκλόρια.
Η Σάννα, μου μίλησε συναισθηματικά φορτισμένη, στην παρουσία της κόρης της Ελενίτσας Πετρή που την είχε φιλοξενήσει το προηγούμενο βράδυ στο σπίτι της στο Γέρι και που την είχε μεταφέρει το επόμενο πρωί, πίσω στον Κορμακίτη. Μου είπε ότι γεννήθηκε το 1931 και ότι φοίτησε μόνο στις δύο πρώτες τάξεις του δημοτικού σχολείου. «Στα 7-8 μου χρόνια, έπεσα από το γαϊδούρι κι έσπασα το πόδι μου… Όταν έγειανα, με έβγαλαν από το σχολείο. Ο πατέρας μου πήγε στρατιώτης στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και έπρεπε να βοηθήσω στις γεωργικές εργασίες, τον μεγαλύτερο αδελφό μου. Αυτό έκανα, δούλευα στα χωράφια και στα περιβόλια, μέχρι που παντρεύτηκα στα 20 χρόνια μου, με τον Ηλία, που ήταν 24 χρόνων. Κάναμε πέντε παιδιά, την Ιωσηφίνα, τη Γιαννούλα, την Ελενίτσα, τον Μάριο και τον Μιχαήλη, αλλά μαζί με τη φροντίδα τους και τις δουλειές του σπιτιού, συνέχισα να πηγαίνω και στα χωράφια… άφηνα τα μωρά στη μάνα μου… Οι δουλειές στη γεωργία ήταν ατέλειωτες… Μέχρι να τελειώσουν τα ρόδια, έρχονταν τα τεράτσια, μέχρι να τελειώσουν τα τεράτσια, έρχονταν οι ελιές…».
Διαφορετικές, αλλά επίσης επώδυνες εμπειρίες, λόγω της τουρκικής εισβολής και της κατάληψης του χωριού τους από τον τουρκικό στρατό, έζησε στην παιδική κι εφηβική ηλικία της, η 61χρονη Ελενίτσα Πετρή, η μια από τις τρεις θυγατέρες της Σάννας, όπως μου τις αφηγήθηκε η ίδια. «Τα πρώτα 10 χρόνια μετά την εισβολή, ήταν… πέτρινα», ανέφερε και πρόσθεσε: «Ήμουν 11 χρόνων τον Αύγουστο 1974, όταν μπήκε στο χωριό ο τουρκικός στρατός. Τον πρώτο χρόνο, μέχρι το 1975, ζήσαμε κυριολεκτικά σε κατ’ οίκο περιορισμό, αφού οι Τούρκοι απαγόρευαν κάθε διακίνηση από τις 6 το βράδυ μέχρι τις 6 το πρωί… Εκείνο το διάστημα, άδειασε το χωριό μας από νέους… Έφυγαν οι ηλικίες 12-15 χρόνων για να συνεχίσουν στο Γυμνάσιο και φιλοξενούνταν σε εστίες και σε οικοτροφεία στη Λευκωσία… Εκείνο το χρόνο που έμεινα εγκλωβισμένη, έβλεπα συνεχώς να φεύγουν από το χωριό, φορτηγά γεμάτα με οικογένειες με μικρά παιδιά, αφού οι γονείς δούλευαν στη Λευκωσία κι έπρεπε να μετακινηθούν εκεί. Ήταν ένας ξεριζωμός… Οι δικοί μου γονείς έμειναν, αφού ήταν γεωργοί και δεν ήξεραν καμιά άλλη εργασία… Το 1975 έφυγα κι εγώ από τον Κορμακίτη και μέχρι το 1980 φοίτησα στη «Σχολή Καλογραιών Αγίου Ιωσήφ» στη Λάρνακα, που ήταν σχολείο μόνο για κορίτσια. Ήμασταν εσώκλειστες, στο οικοτροφείο και επιτρεπόταν να βγούμε έξω, μόνο μια φορά τον μήνα. Έζησα μακριά από τους γονείς μου, μέχρι τα 17 μου και τους έβλεπα μόνο τρεις περιόδους το χρόνο, στις διακοπές του καλοκαιριού, των Χριστουγέννων και του Πάσχα. Ήμουν άριστη μαθήτρια και θυμάμαι στις τελικές γιορτές που μου έδιναν βραβεία, δεν ήρθαν να με δουν ποτέ οι γονείς μου, αφού ήταν εγκλωβισμένοι στον Κορμακίτη… ερχόταν μόνο μια θεία μου με τον σύζυγο της, που έμεναν στη Λάρνακα.
Όταν τέλειωσα το 1981, μου πρόσφεραν υποτροφία για να σπουδάσω στη Γαλλία, αλλά αρνήθηκα, με την ιδέα ότι θα πήγαινα για σπουδές στην Αγγλία, όπου ήταν οι δύο μου αδελφές. Η ιδέα μου όμως δεν υλοποιήθηκε ποτέ και το μετάνιωσα, παρόλο που στη συνέχεια έκανα επιτυχημένη καριέρα στον τραπεζικό τομέα και μετά σε ελεγκτικά γραφεία, μέχρι που αφυπηρέτησα το 2023. Την ίδια χρονιά αφυπηρέτησε και ο σύζυγος μου Ιωσήφ Πετρής, που είναι εκπαιδευτικός».
Η θερινή γλωσσική κατασκήνωση
Η θερινή κατασκήνωση, με γενικό συντονιστή τον δάσκαλο του δημοτικού σχολείου Κορμακίτη Ηλία Ζωνιά, πραγματοποιήθηκε από το Σάββατο 3 Αυγούστου μέχρι την Πέμπτη 8 Αυγούστου 2024. Όπως μας πληροφόρησε ο κ. Ζωνιάς, «η κατασκήνωση πραγματοποιείτο μέχρι τώρα σε αντίξοες συνθήκες, αφού από το 2007 που άρχισε τη λειτουργία της, στεγαζόταν σε καφενεία, σπίτια και σε όποιο άλλο διαθέσιμο χώρο, χωρίς κλιματισμό και χωρίς τον απαραίτητο τεχνικό εξοπλισμό. Σε κάθε περίπτωση, είμαι πολύ αισιόδοξος για την επιτυχία του προγράμματος, ιδιαίτερα τώρα που λειτουργεί στο Κέντρο Συνεργασίας». Υπογραμμίζεται ότι το δημοτικό σχολείο της κοινότητας, που είχε κλείσει το 1998, λειτούργησε τον Απρίλη 2024 για πρώτη φορά από τότε, με μοναδικό δάσκαλο τον Ηλία Ζωνιά και με ένα μαθητή! Ο κ. Ζωνιάς ανέφερε στον «Φ» ότι ο μοναδικός μαθητής του, ήταν της πέμπτης τάξης και θα είναι στην έκτη τάξη την επόμενη σχολική χρονιά, οπότε αναμένεται ότι θα λειτουργήσει για πρώτη φορά και το νηπιαγωγείο του Κορμακίτη, αρχικά με τρία παιδιά. Ο Ηλίας Ζωνιάς είναι φυσικός ομιλητής Σάννα και από το 2021 επανεγκαταστάθηκε στον Κορμακίτη, όπου και διαμένει μόνιμα.
«Για μένα ο Κορμακίτης, είναι η Ιθάκη μου», μας είπε χαρακτηριστικά. Η επιστημονική επόπτρια της κατασκήνωσης, καθηγήτρια Γλωσσολογίας του Πανεπιστημίου Κύπρου Μαριλένα Καρυολαίμου, μας ανέφερε ότι «η εμπλοκή του Πανεπιστημίου Κύπρου στο Sanna Camp, άρχισε το 2016, όταν αρχίσαμε να ετοιμάζουμε το παιδαγωγικό υλικό.
Μη ξεχνάτε – πρόσθεσε – ότι η Σάννα ήταν προφορική γλώσσα, μέχρι που δημιουργήθηκε το αλφάβητο που χρησιμοποιούμε τώρα, για να τη γράψουμε». Σημειώνουμε ότι η παρουσίαση του αλφάβητου και του συστήματος γραφής της Σάννα, έγινε τον Μάρτη 2016, από την ερευνητική ομάδα που αποτελείται από τη Μαριλένα Καρυολαίμου, τον Σπύρο Αρμοστή, ειδικό επιστήμονα ΤΕΠΑΚ και από τους φυσικούς ομιλητές Μάριο Βασίλη και Ηλία Ζωνιά. Την παρουσίαση είχε οργανώσει ο πρόεδρος της οργάνωσης «Xki fi Sanna» δρ Μιχάλης Χατζηρούσος. Η Μ. Καρυολαίμου, υπέμνησε ότι το 2021 δημοσιεύτηκε από το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο Κύπρου και το υπουργείο Παιδείας, το πρώτο βιβλίο για την εκμάθηση της Κυπριακής Αραβικής για παιδιά, με επιστημονική υπεύθυνη την ίδια και συγγραφείς του την Ελισάβετ Κιούρτη, τον Ηλία Ζωνιά και την Ελένη Δημητρίου. Μας πληροφόρησε επίσης ότι έχει ετοιμασθεί από την ερευνητική ομάδα του υπουργείου Παιδείας και θα εκδοθεί σύντομα, το βιβλίο «Δέκα μικρές ιστορίες στη Σάννα», με επιχορήγηση και του Πανεπιστημίου Κύπρου. Πρόσθεσε ότι «είναι δέκα μικρές εικονογραφημένες ιστορίες για παιδιά, τις οποίες πήραμε από το αρχείο προφορικής παράδοσης στην Κυπριακή Αραβική γλώσσα, δηλαδή από τις συνεντεύξεις που μας έδωσαν οι ίδιοι οι ομιλητές της Σάννα. Υπάρχει και δυνατότητα για ηχητική απόδοση του βιβλίου. Το αρχείο και το κείμενο, έχει εικονογραφηθεί και μεταφραστεί και στα ελληνικά. Το βιβλίο εικονογράφησε η σχεδιάστρια Ερμίνα Εμμανουήλ, πρόεδρος της Ένωσης Γραφιστών και Εικονογράφων Κύπρου».
Η θρησκευτική ομάδα
Ο δρ Μιχάλης Χατζηρούσος, πρόεδρος της μη κυβερνητικής οργάνωσης «Xki fi Sanna», ανέφερε στον «Φ» ότι η οργάνωση «ιδρύθηκε το 2007 από μια ομάδα εθελοντών από τον Κορμακίτη, που έγνοια τους ήταν η διάσωση και αναβίωση της μητρικής τους γλώσσας». Πρόσθεσε τα εξής: «Μετά από έντονες προσπάθειες και διαβήματα προς την Κυπριακή Δημοκρατία και με την παρέμβαση του Συμβουλίου Υπουργών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, έγινε το 2008 αναγνώριση της Σάννα ως μειονοτικής γλώσσας, με κίνδυνο εξαφάνισης από την Κυπριακή Δημοκρατία και από την Ευρωπαϊκή Ένωση. Τη χρονιά εκείνη, η Κυπριακή Δημοκρατία υπέγραψε τον Χάρτη Προστασίας Μειονοτικών Γλωσσών και ίδρυσε την Επιτροπή Εμπειρογνωμόνων για να συντονίζει και να επιβλέπει τις προσπάθειες αναβίωσης της Σάννα. Δυστυχώς τα τελευταία χρόνια, έχουν ατονήσει οι προσπάθειες του υπουργείου Παιδείας για διδασκαλία και αναβίωση της Κυπριακής Μαρωνιτικής Αραβικής, αφού δεν επέτρεψε την διδασκαλία της στο μοναδικό Μαρωνίτικο σχολείο Αγίου Μάρωνα στην Ανθούπολη. (σ.σ. Όπως μας ανέφερε η καθηγήτρια Μαριλένα Καρυολαίμου, η Σάννα διδάσκεται τα απογεύματα, σε όσα παιδιά παρακολουθούν το ολοήμερο πρόγραμμα του δημοτικού Αγίου Μάρωνα και σε επιμορφωτικά για ενήλικες).
Και ενώ το Πανεπιστήμιο Κύπρου, ασχολείται με έρευνες για τη Σάννα και το ευχαριστούμε γι’ αυτό, το υπουργείο Παιδείας δεν φαίνεται να ασχολείται με ενέργειες αναβίωσης της γλώσσας. Μια κατασκήνωση με 100 παιδιά στον Κορμακίτη, μια εβδομάδα τον χρόνο, δεν είναι επαρκές μέτρο για αναβίωση μιας διαλέκτου χιλίων χρονών, που κινδυνεύει με εξαφάνιση. Η οργάνωση μας, πρωτοστάτησε στην πραγματοποίηση μιας τέτοιας κατασκήνωσης πριν χρόνια στον Κορμακίτη, ακολουθώντας το παράδειγμα των Sami, μιας μειονότητας που ζει στη Λαπωνία, στο βόρειο άκρο της Σκανδιναβικής χερσονήσου. Εφάρμοσαν όμως οι Sami και πολλά άλλα μέτρα, όπως διδασκαλία στα νηπιαγωγεία και σχολεία, επί ολοήμερης βάσης, ραδιοφωνικές και τηλεοπτικές εκπομπές και εκδηλώσεις στην τοπική τους διάλεκτο και πέτυχαν την αναβίωση της μητρικής τους γλώσσας. Δυστυχώς η Κυπριακή Δημοκρατία, τίποτε από αυτά δεν εφαρμόζει, παρά τις έντονες μας παραστάσεις, ενώ την ίδια την Επιτροπή Εμπειρογνωμόνων, δεν την συγκαλεί τακτικά, ώστε να αναλάβει τις ευθύνες που της αναλογούν, σύμφωνα με τις πρόνοιες της νομοθεσίας και του Ευρωπαϊκού Χάρτη Προστασίας Μειονοτικών Γλωσσών.
Η Μαρωνιτική κοινότητα, που στο Σύνταγμα του 1960 αποκαλείται θρησκευτική ομάδα, κινδυνεύει με αφανισμό, αφού ουσιαστικά έχασε το δικαίωμα να έχει τη δική της οντότητα. Υποχρεώθηκε να ενταχθεί μετά από δημοψήφισμα, σε μια από τις δύο μεγάλες κοινότητες, χωρίς δικαιώματα και με ένα εκπρόσωπο στη Βουλή των Αντιπροσώπων, χωρίς δικαίωμα ψήφου και λόγου. Η Πολιτεία έχει υποχρέωση να εφαρμόσει τον Χάρτη Προστασίας Εθνικών Μειονοτήτων και στην περίπτωση της Μαρωνιτικής κοινότητας, που έχει το δικαίωμα να αναγνωριστεί ως εθνική μειονότητα, εντός της Ελληνοκυπριακής κοινότητας, με όλα τα δικαιώματα που της αναλογούν».
