Αύγουστος 2024, μέρες 33ων Ολυμπιακών Αγώνων, …105η περίοδος αποκάλυψης σκανδάλων ανά την κυπριακή επικράτεια (όση έμεινε), με τους πολλούς θεσμούς του τόπου να «απολαμβάνουν» της πλήρους απαξίωσης του πληθυσμού, την εσωτερική ασφάλεια αναζητούμενη και -φευ- τις εξελίξεις στο Κυπριακό να συνεχίζουν να μένουν βυθισμένες στα μαύρα τους τα χάλια… Όμως, ο Αύγουστος είναι και μήνας αναμνήσεων σημαντικών γεγονότων, από την πρόσφατη Ιστορία της Κύπρου.

Πάμε, λοιπόν, στο Σάββατο 8 Αυγούστου του 1964, όταν το πλεούμενο περιπολικό του νεοσύστατου κυπριακού ναυτικού «Φαέθων», δέχτηκε απρόκλητη επίθεση από τη βάρβαρη τουρκική αεροπορία και να βυθισθεί, τελικά, στον Όρμο του Ξερού, με εφτά νεκρούς και 17 τραυματίες, όσους αριθμούσε το πλήρωμά του. Εξήντα χρόνια από τότε, κάνοντας αναφορά στα γεγονότα και αποτίοντας φόρο τιμής στους ήρωες της τορπιλακάτου, παραδειγματιζόμαστε και εμπνεόμαστε, ασφαλώς, ως Έλληνες από την ηρωική θυσία τους, αλλά, παράλληλα, δεν πρέπει να ξεχνούμε και την πρώτιστη υποχρέωσή μας, αυτήν που θα μας διατηρήσει ως κυπριακό Ελληνισμό στο νησί των Αγίων και των ηρώων, στο «γκριζοπράσινο φύλλο ριγμένο στο πέλαγος»: Να ελευθερώσουμε τον τόπο από το μίασμα του Αττίλα, να πετύχουμε την επιστροφή όλων των προσφύγων και να απαλλάξουμε την Κύπρο από τους εποίκους. Για να επικρατήσει, επιτέλους, η ειρήνη, η δικαιοσύνη στο νησί και όλοι οι νόμιμοι κάτοικοί του να απολαύσουν τα ανθρώπινα δικαιώματα που δικαιούνται, σε μια ευρωπαϊκή Κύπρο.

Η  ακταιωρός «Φαέθων», όπως και μια δεύτερη, το «Αρίων» (τα μόνα επιχειρησιακά θαλάσσια μέσα της νεοσύστατης τότε Εθνικής Φρουράς), βρίσκονταν τις ημέρες εκείνες στην περιοχή  της Τηλλυρίας, όπου, από τις 5 του μηνός, διεξάγονταν επιχειρήσεις για εκπόρθηση των τουρκικών θέσεων και διάλυση του στρατηγικού προγεφυρώματος Μανσούρας-Κοκκίνων. Η συνέχεια, όμως, των γεγονότων για το «Φαέθων», μέσα από την αφήγηση του κυβερνήτη του Δημήτρη Μητσάτσου προς το γράφοντα, τον Αύγουστο του 2010. Είχε τότε βρεθεί στην Κύπρο, για το ετήσιο μνημόσυνο των νεκρών του «Φαέθων», που άρχισε να τελείται από του 2007, δυστυχώς:

«Κατέβηκα στην Κύπρο, με το βαθμό του ανθυποπλοιάρχου, ως διοικητής των δύο ακταιωρών, με πρώτη εμπλοκή μας σε επιχειρήσεις στις μάχες της Τηλλυρίας, τον Αύγουστο του 1964. «Φαέθων» και «Αρίων» ήταν παλιά γερμανικά καράβια του 1935, σε κακά χάλια όμως. Προσπάθησαν να τα επισκευάσουν στην Ελλάδα, αλλά τους έμειναν ζημιές, περισσότερο στο πρώτο. Μια μηχανή του ήταν πολύ προβληματική, χάλαγε συνεχώς. Αυτό έγινε και στη Μανσούρα, οπότε πήρα εντολή να πλεύσω στον όρμο του Ξερού. Σάββατο, 8 Αυγούστου.

➤      Δεν έφυγε κανείς, έμειναν και θυσιάστηκαν!

»Ενώ ταξιδεύαμε από τη Μανσούρα προς το Ξερό, πέρασε από πάνω μας ένα αεροπλάνο, του οποίου την εθνικότητα δεν είδαμε, αλλά εγώ ψυλλιάστηκα ότι ήταν τούρκικο. Όταν φτάσαμε στο λιμάνι και βγήκα έξω, είδα στις εφημερίδες ότι η τουρκική πολεμική αεροπορία είχε επέμβει στην Τηλλυρία, όπως και στο διαμέρισμα Χρυσοχούς. Το μεσημέρι περιμέναμε το ανταλλακτικό και πυρομαχικά. Είχε έρθει, στο μεταξύ, μία βενζινάκατος και μας έφερε εφόδια, όταν είδα πάνω από τον όρμο ένα αναγνωριστικό αεροπλάνο. Σκέφτηκα ότι ήταν για φωτογραφίες, που είναι ο προπομπός της επίθεσης. Έδιωξα τότε το «Αρίων», που δεν είχε μεγάλη ζημιά, για να πάει στη Λεμεσό, και φώναξα αμέσως το πλήρωμα και τους είπα: «Όσοι έχουν υποχρεώσεις, ή θέλουν να φύγουν, να μπουν στη βάρκα και να φύγουν». Διότι οι 20 έκαναν τη θητεία τους και μόνο τρεις ήμασταν μόνιμοι. Οι κληρωτοί δεν είχαν λόγο να πολεμήσουν αν δεν ήθελαν, γιατί η Ελλάδα δεν ήταν σε πόλεμο τότε. Μάλιστα, του ενός υπαξιωματικού που σκοτώθηκε, η γυναίκα είχε γεννήσει ένα μήνα πριν, ενώ του άλλου η γυναίκα ήταν έγκυος! Πρόσθεσα: «Φύγετε, γιατί έχετε παιδιά και σε λίγη ώρα μπορεί να…». Δεν έφυγε κανείς, έμειναν όλοι και θυσιάστηκαν για την προάσπιση της ελληνικής Κύπρου. Το λέγω με συγκίνηση και περηφάνια.

 »Μόλις έφυγε η βενζινάκατος και ανέβασαν την άγκυρα, έστειλα σήμα στη Λευκωσία ότι αναμένω τουρκική προσβολή. Η απάντηση ήταν: «Αναμείνετε να βληθείτε πρώτα και εν συνεχεία να απαντήσετε με τα πυροβόλα σας». Πράγμα που έγινε, αλλά με ένα πυροβόλο μόνο, διότι είχε γίνει λάθος και, αντί να μου στείλουν για πέντε κάνες πυρομαχικά, μου έδωσαν μόνο για τη μια! Οι άλλες τέσσερις είχαν πυρομαχικά, αλλά για άλλου είδους πυροβόλα! Το πρόβλημα αυτό, όμως, δεν μπορούσε να λυθεί αμέσως, γιατί τα πυρομαχικά, έπρεπε να έρθουν από την Ελλάδα…

➤      Σκοτωμός, φωτιά, χάος!..

»Λίγο μετά τις τρεις το απόγευμα, ήρθαν ξαφνικά 4 τουρκικά αεροπλάνα F-100 και άρχισαν τις επιθέσεις. Η μάχη κράτησε αρκετή ώρα, διότι έκανα ελιγμούς ανάμεσα από κάτι αμερικανικά φορτηγά, που ήταν εκεί για να φορτώσουν μετάλλευμα. Θεώρησα πως οι Τούρκοι δεν θα χτυπούσαν όταν θα έβλεπαν τις αμερικανικές σημαίες, όμως οι επιθέσεις ήταν αγριότατες!.. Ρίξαμε ένα αεροπλάνο και χτυπήσαμε ένα άλλο, αλλά με μία μηχανή, δεν μπορείς να χειριστείς το πλοίο καλά, γιατί δεν στρίβει εύκολα. Χάνει τις ελικτικές του δυνατότητες και την ταχύτητά του, η οποία δεν ήταν υψηλή, όμως, άλλο να πηγαίνεις με οκτώ μίλια και άλλο με 17. Όχι ότι θα πετύχαινα κάτι σοβαρό, αλλά θα ήταν πιο εύκολες οι κινήσεις μου για ν’ αποφύγω περισσότερες ζημιές.

 »Άρχισαν τότε να σκοτώνονται άνθρωποι, χάος, οπότε, στην προσπάθειά μου να σώσω το υπόλοιπο πλήρωμα, σκέφτηκα ότι το καλύτερο θα ήταν, να κάτσω το «Φαέθων» στην άμμο. Εκεί υπήρχε μια προβλήτα, όπου συγκέντρωναν το μετάλλευμα για να το φορτώσουν στα καράβια, που περίμεναν πιο πέρα. Την ώρα, όμως, που έδινα τη διαταγή να στρίψουμε, το καράβι δεν έστριβε… Κοίταξα στην τιμονιέρα και είδα ότι ο πηδαλιούχος είχε σκοτωθεί! Πήρα τότε εγώ το πηδάλιο, ενώ έτρεξαν δίπλα μου ο ύπαρχος, ο νοσοκόμος και κάποιοι άλλοι. Την ίδια στιγμή, ένα αεροπλάνο που ερχόταν πολύ κοντά στο νερό, πριν καν προλάβουμε να το δούμε, έριξε μία ριπή στη γέφυρα και σκοτώθηκαν ο ύπαρχος, ο νοσοκόμος και ο Κύπριος Άντης Φιλήτας, άλλος ένας τραυματίστηκε, ενώ σφαίρες πέρασαν μέσα από το δεξί μου χέρι… Μπροστά σ’ αυτό το κακό, στη μεγάλη μου έξαψη και με ένα χέρι, έριξα το καράβι στην παραλία και διέταξα άμεση εγκατάλειψή του. Δεν ήθελα να γράψει η ελληνική Ιστορία, ότι τουρκικά αεροπλάνα βούλιαξαν ελληνικό πολεμικό!

 »ΟΙ άνθρωποι πήδηξαν αμέσως στο νερό, για να κολυμπήσουν κάτω από την προβλήτα, όμως τα αεροπλάνα συνέχισαν τις επιθέσεις με στόχο και τους ναυαγούς μέσα στη θάλασσα! Τελικά, βγήκαμε, όσοι βγήκαμε έξω. Μας πήγαν στο νοσοκομείο της Πεντάγυιας, που ήταν κοντά. Από τους 24 στο πλοίο, σκοτώθηκαν οι δύο υπαξιωματικοί, τέσσερις ναύτες και ο Κύπριος εθελοντής. Είμαι ο μόνος επιζών αξιωματικός που είμαι ανάπηρος, με κομμένο το δεξί χέρι»!..

Ο χρόνος για τους συγγενείς των Ελλαδιτών ηρώων δεν ήταν γιατρός…

Ενώ στην Κύπρο, το τραγικό γεγονός με τους νεκρούς εξ Ελλάδος αδελφούς λεπτό, δεν καθυστέρησε να δημοσιοποιηθεί από του 1964 και ονόματα των ηρώων να δοθούν σε εγκαταστάσεις και σκάφη του κυπριακού Ναυτικού, παραδόξως στην Ελλάδα δεν συνέβη ο ίδιο. Οι επίσημες αρχές το απέκρυψαν, προφανώς για να μην φανεί η ανάμειξη της Ελλάδας στην προσπάθεια για αμυντική θωράκιση της Κύπρου, που ήταν ανοησία, αφού οι πάντες ήξεραν, ότι από τα μέσα του 1964 ολόκληρη ελληνική μεραρχία βρισκόταν την Κύπρο.

Ως αποτέλεσμα, οι συγγενείς των ηρώων πέρασαν ένα μεγάλο, πολύκαιρο δράμα. Και ένεκα της απόκρυψης του γεγονότος, αλλά και των λαθών επί λαθών στην ταυτοποίηση των λειψάνων τους. Ακόμη και στον πλοίαρχο που ακρωτηριάστηκε από το σοβαρό τραυματισμό του, η συμβουλή των εκάστοτε υπευθύνων, ήταν να λέει πως «έχασε το χέρι του σε ατύχημα και όχι από τον τουρκικό βομβαρδισμό»!

 Τον πόνο των συγγενών μεταφέρει σήμερα στον «Φιλελεύθερο» η ανεψιά του ήρωα ΝΙικόλαου Νιάφα, Κωνσταντίνα, με την οποία μίλησα τελευταία. Ήταν αγέννητη το 1964, αλλά μεγάλωσε στη μητέρα του Νίκου, στην οικογένειά του, που βίωναν με πόνο την απώλειά του. «Ο παππούς και η γιαγιά, Σπύρος και Κωνσταντίνα», τονίζει, «καθημερινά αναφερότανε στη θυσία του, το πόσο άδικα χάθηκε, τον τρόπο που έφυγε. Ήταν πονεμένοι άνθρωποι μια ζωή. Επειδή εγώ μεγάλωσα κοντά στη γιαγιά, έζησα έντονα την κατάσταση αυτή, που επηρέασε και τη ψυχολογία μου. Όλη μου η προσωπικότητα γαλουχήθηκε με την απώλεια του θείου. Ο παππούς έμαθε για την απώλειά του… μετά από τρεις μήνες, από χωροφύλακα που του είπε ξερά «ο γιος σου σκοτώθηκε στην Κύπρο»!..  

Με πολλή πόνο η Κωνσταντίνα αναφέρθηκε και στην πονεμένη ιστορία με τα οστά των ηρώων του «Φαέθων», που μόλις το 2017 έγινε δυνατή η μεταφορά και ταφή τους στους τόπους καταγωγής τους. Κάποια οστά άλλων πεσόντων μεταφέρθηκαν στην Ελλάδα το 1987, αλλά μετά από 30 χρόνια έγινε το σωστό, μετά από ταυτοποίηση που έγινε με DNA. Δυστυχώς, όμως, η γιαγιά, η χαροκαμένη μάνα, είχε πεθάνει από το 1992…».

 Οι οικογένειες των ηρώων πέρασαν από έναν πραγματικό Γολγοθά, που διάρκεσε 54 χρόνια. Για δεκαετίες δεν τους άφησαν να ηρεμήσουν και να νιώσουν, ότι τα κόκκαλα των δικών τους βρίσκονται κοντά τους. «Ήταν κάτι για το οποίο ο χρόνος δεν είναι γιατρός αυτό που ζήσαμε», λένε. «Εγώ όμως, όπως και οι συγγενείς των άλλων ηρώων είμαστε πολύ περήφανοι», επισημαίνει η Κωνσταντίνα, «με τα μετάλλιά τους και ειδικά το τιμητικό χαρτί του στρατηγού Γρίβα, που το έβγαλε το 1964, αλλά, παραδόξως, σε μας έφτασε το… 2017, όταν οι σοροί των νεκρών έφθασαν στην πατρώα γη! Το χαρτί αυτό έλεγε καθαρά, ότι οι νεκροί του «Φαέθων έπεσαν για την πατρίδα».

Η γάγγραινα «έκοψε» το χέρι του κυβερνήτη

Ο πλοίαρχος Δημήτρης Μητσάτσος, κτυπημένος στο δεξί χέρι, ήταν σε κρίσιμη κατάσταση. Πολτοποιημένοι μύες, αγγεία, αρτηρίες και φλέβες άνοιξαν και αιμορραγούσαν, κόκαλο ήταν κομματιασμένο και όλο το χέρι κάτασπρο και χωρίς σφυγμό. Μεγάλο το δίλημμα του θωρακοχειρουργού Ανδρέα Δημητριάδη να ακρωτηριάσει το χέρι, προκειμένου να σώσει τη ζωή Ο 27χρονος πλοίαρχος κινδύνευε με γάγγραινα, γι’ αυτό και ο γιατρός προσπάθησε, σε πρώτο στάδιο, και πέτυχε να αποκαταστήσει το σακατεμένο περιβάλλον. Ο δρ Δημητριάδης φρόντισε στη συνέχεια, στο χειρουργικό τραπέζι και πάλι, τους άλλους τραυματίες. Μετά από πολύωρη και κοπιώδη προσπάθεια. Την επομένη -Κυριακή 9 Αυγούστου- ο Μητσάτσος μεταφέρθηκε στη Λευκωσία και ακολούθως με άλλους στην Αθήνα. Κάτι έπρεπε να γίνει με το χέρι του, όμως τελικά το έχασε. Του το έκοψαν πάνω από τον αγκώνα, μετά από γάγγραινα. Γλίτωσε ευτυχώς το πόδι του, που, επίσης, υπέστη σοβαρό τραυματισμό.

Το δράμα, όμως, του ηρωικού κυβερνήτη, δεν τέλειωσε ως εκεί. Tο 1973, επί Χούντας, o Μητσάτσος δεν προήχθη και παρέμεινε στο βαθμό του πλοιάρχου σε πολεμική διαθεσιμότητα. Είχε, όμως, ήδη αποφασίσει, να ακολουθήσει άλλο δρόμο. Ήταν απόφοιτος του Πολυτεχνείο και, από του 1983, ανέλαβε τη διεύθυνση της Ένωσης Προστασίας Θαλασσίου Περιβάλλοντος Ελλάδας (HELMEPA). Το Γενάρη του 2016, ο Έλληνας υπουργός Άμυνας Πάνος Καμμένος, μαζί με τον Κύπριο ομόλογό του, Χριστόφορο Φωκαΐδη, παρασημοφόρησαν τον πλοίαρχο, σε εκδήλωση απόδοσης τιμών στους πεσόντες, που έγινε στη Λευκωσία.

Οι εφτά νεκροί του «Φαέθοντα» ήταν:

  1. Επίκουρος σημαιοφόρος Παναγιώτης Χρυσούλης, 26 χρονών, από την Αθήνα.
  2. Υποκελευστής Α΄ Σπυρίδων Αγάθης, 29 χρονών, από την Πάνω Γαρούνα Κέρκυρας.
  3. Υπασπιστής Α΄ Νικόλαος Πανάγος, 28 χρονών, από την Πραγματευτή Αρκαδίας.
  4. Ναύτης Νικόλαος Νιάφας, 22 χρονών, από τη Λαμία.
  5. Ναύτης Νικόλαος Καπαδούκας, 22 χρονών, από τη Γλώσσα Σκοπέλου.
  6. Ναύτης Παναγιώτης Θεοδωράτος, 21 χρονών, από τα Μονοπωλάτα Κεφαλληνίας.
  7. Εθελοντής Άντης Φιλήτας, από την κατεχόμενη Μόρφου.

 Τα καρέ του βομβαρδισμού του «Φαέθων», αποτύπωσε μόνο ο Αμερικανός  φωτογράφος Jim Pringle, κάποιες, μάλιστα, από τις εικόνες, δημοσιεύτηκαν σε τεύχος του περιοδικού «Life», με τίτλο στο ρεπορτάζ, «Ο βομβαρδισμός της Κύπρου».

* Δημοσιογράφος, ιστορικός ερευνητής, συγγραφέας και ποιητής