Με τα πιο μελανά χρώματα αποτυπώνει το μέγεθος του προβλήματος της καταστροφής της πολιτιστικής μας κληρονομιάς στα κατεχόμενα και ειδικότερα της βεβήλωσης των θρησκευτικών μνημείων, ο Επίσκοπος Νεαπόλεως Πορφύριος, ο οποίος μιλά στον «Φ» με αφορμή τη συμπλήρωση 50 χρόνων από την τουρκική εισβολή και τη συνεχιζόμενη κατοχή.
Το μέγεθος του προβλήματος, που συνιστά ανοικτή πληγή σε βάρος ολόκληρου του ανθρώπινου πολιτισμού, έχει προσλάβει ανεξέλεγκτες διαστάσεις, με την προειδοποίηση ότι η καταστροφή τα επόμενα χρόνια θα είναι ακόμα δραματικότερη, αν αφεθούν τα πράγματα ως έχουν.
Είναι χαρακτηριστικό ότι στην συντριπτική τους πλειοψηφία τα κατεχόμενα κοιμητήριά μας έχουν βεβηλωθεί σχεδόν ολοκληρωτικά, ενώ μεγάλος αριθμός ορθόδοξων και άλλων χριστιανικών μνημείων είναι απροσπέλαστα γιατί βρίσκονται εντός στρατοπέδων του τουρκικού στρατού, σε στρατιωτικές ζώνες και στη νεκρή ζώνη. Θεωρεί πολύ περιορισμένες τις δράσεις για τη συντήρηση και αποκατάσταση των κατεχόμενων μνημείων μας και συνδέει τις όποιες προοπτικές με την ευαισθητοποίηση και σε πολιτικό επίπεδο.
– Συμπληρώθηκαν 50 ολόκληρα χρόνια από την τουρκική εισβολή στην Κύπρο. Μια μεγάλη «πληγή» παραμένει η καταστροφή της πολιτιστικής κληρονομιάς μας στα κατεχόμενα. Γενικά, κατ’ αρχήν, πόσο είναι το μέγεθος αυτής της καταστροφής, σύμφωνα με τις τελευταίες επίσημες εκτιμήσεις;
– Το μέγεθος της καταστροφής της πολιτιστικής μας κληρονομιάς στο κατεχόμενο τμήμα της Κυπριακής Δημοκρατίας 50 χρόνια μετά την τουρκική εισβολή είναι εξαιρετικά δύσκολο να περιγραφεί με ακρίβεια γιατί μεγάλος αριθμός ορθόδοξων αλλά και άλλων χριστιανικών μνημείων βρίσκονται εντός στρατοπέδων του τουρκικού στρατού, στρατιωτικών ζωνών ή στη νεκρή ζώνη και είναι απροσπέλαστα. Τα ορθόδοξα μνημεία της κατηγορίας αυτής είναι περίπου εβδομήντα δύο. Από τα κατεχόμενα μας μνημεία περίπου ογδόντα έχουν μετατραπεί σε τζαμιά. Με την πάροδο του χρόνου το κατοχικό καθεστώς με την οικονομική στήριξη της Τουρκίας άρχισε να οικοδομεί δεκάδες τζαμιά σε αρχιτεκτονικούς ρυθμούς της Τουρκίας και όχι τους αρχιτεκτονικούς τύπους που προϋπήρχαν για αιώνες στο νησί. Κάποια από αυτά είναι φαραωνικών διαστάσεων με τέσσερεις ή ακόμα έξι μιναρέδες όπως το τζαμί στη Μιά Μηλιά και στο Μπογάζι της Κερύνειας.
Οι εκκλησίες που εγκαταλείπουν από τη χρήση τους ως τζαμιά δεν επιστρέφονται στους νόμιμους ιδιοκτήτες τους. Άλλες εκκλησίες χρησιμοποιούνται ως πολιτιστικά κέντρα (Απόστολος Λουκάς – Λάπηθος, Τίμιος Σταυρός – Κάτω Αστρομερίτης, Παναγία του Τράχωνα – Λευκωσία κ.ά.). άλλες είναι ακόμα στάβλοι ζώων (Παναγία Αυγασίδα, Άγιος Γεώργιος Σπηλαιώτης – Λάπηθος κ.ά.). άλλα έχουν εγκαταλειφθεί στο έλεος των στοιχείων της φύσης να καταστραφούν. Ήδη αριθμός μνημείων έχουν δυστυχώς καταρρεύσει ( Άγιος Βασίλειος – Καράκουμι, Αρχάγγελος – Χάρτζια κ.ά.) ή έχουν κατεδαφιστεί από τους Τουρκοκύπριους ή τους έποικους, όπως ο ναός της Παναγίας Αυγασίδας – Μια Μηλιά, της Αγίας Αικατερίνης στο Γεράνι κ.ά.
➤ Λίγα τα μνημεία που συντηρήθηκαν
Μικρός αριθμός μνημείων τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια έχουν συντηρηθεί από την Τεχνική Επιτροπή Πολιτιστικής Κληρονομιάς με την οικονομική στήριξη κυρίως της Ευρωπαϊκής Ένωσης και άλλων δωρητών. Τέτοια μνημεία είναι η Παναγία στο Τραχώνι Κυθραίας, ο ναός και μέρος της Μονής του Αγίου Παντελεήμονα στη Μύρτου, ο Άγιος Γεώργιος στο Πραστειό Μεσαορίας ο Αρχάγγελος Μιχαήλ στο Λευκόνοικο, ο ναός του Αποστόλου Ανδρέα στην ομώνυμη Μονή κ.ά. Δυστυχώς και πάλι τα μνημεία που έχουν συντηρηθεί δεν τα διαχειρίζονται οι ιδιοκτήτες τους, η Εκκλησία της Κύπρου, αλλά το κατοχικό καθεστώς. Σε κάποια από τα μνημεία επετράπηκε η τέλεση θρησκευτικών ακολουθιών ενώ σε άλλα όχι. Ο συντηρημένος ναός της Παναγίας Οδηγήτριας στην εντός των τειχών Λευκωσία, που ήταν ο καθεδρικός ναός των Ορθοδόξων μέχρι των 12ο αιώνα έχει μετατραπεί δυστυχώς σε πολιτιστικό κέντρο.
➤ Βεβήλωση των κοιμητηρίων
Στη συντριπτική τους πλειοψηφία τα κατεχόμενα κοιμητήρια μας έχουν βεβηλωθεί και σχεδόν ολοκληρωτικά καταστραφεί αμέσως μετά την τουρκική εισβολή. Εξαίρεση αποτελούν ελάχιστα όπως το κοιμητήριο στην πόλη της Κερύνειας, στο Λευκόνοικο και τον Άγιο Ερμόλαο. Μισό αιώνα μετά δεν μας επιτρέπουν να συντηρήσουμε τους τάφους των γονιών και των προγόνων μας. Η εικόνα που παρουσιάζουν σήμερα τα καταστραμμένα κοιμητήρια μας αποτελεί ντροπή για τους Τούρκους και τη σύγχρονη ανθρωπότητα.
➤ Λεηλατήθηκε ο θρησκευτικός πολιτισμός
Όσον αφορά την κινητή πολιτιστική μας κληρονομιά, και αναφέρομαι σε όσα αποτελούν τον εξοπλισμό και διακόσμηση ή αφιερώματα στους ναούς μας, με εξαίρεση τους ναούς των χωριών των εγκλωβισμένων μας και άλλοι έξι ναοί που μετατράπηκαν σε μουσεία, έχουν λεηλατηθεί και κλαπεί. Πρόκειται για δεκάδες χιλιάδες εικόνων, τοιχογραφιών, ψηφιδωτών, εκκλησιαστικών σκευών, χειρογράφων, παλαιτύπων βιβλίων. Πολλά έχουν παράνομα εξαχθεί στο εξωτερικό, την Ευρώπη και τις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής για να πουληθούν σε συλλέκτες, μουσεία ή δημοπρατικούς οίκους. Τον περασμένο μήνα ολοκληρώθηκε ο επίλογος της υπόθεσης του Τούρκου αρχαιοκάπηλου A. Dikmen που μας ταλαιπώρησε για είκοσι επτά ολόκληρα χρόνια. Η λεία του προερχόταν από τουλάχιστον 50 κατεχόμενα μνημεία μας και αφορούσαν κυρίως την Ορθόδοξη Εκκλησία αλλά και τους Μαρωνίτες και Αρμενίους συμπατριώτες μας. Τα επαναπατρισθέντα κειμήλια μας ξεπερνούσαν τα 330.
Ο αγώνας του επαναπατρισμού της κλεμμένης πολιτιστικής μας κληρονομιάς είναι τιτάνιος, χρονοβόρος και δυστυχώς σε κάποιες περιπτώσεις υψηλού κόστους. Αυτό οφείλεται κυρίως στο διαφορετικό νομοθετικό πλαίσιο της χώρας που εντοπίζεται κλεμμένο κειμήλιο μας ή στη μη υπογραφή από όλες τις χώρες διεθνών συμφωνιών που καταπολεμούν την παράνομη διακίνηση και πώληση πολιτιστικών αγαθών.
-Τηρούνται σε αρχεία ή υπάρχουν καταγεγραμμένα στοιχεία σε αριθμούς, που αφορούν τα θρησκευτικά μνημεία, εκκλησίες, μοναστήρια στα κατεχόμενα;
– Αρχείο των κατεχομένων ναών, παρεκκλησίων και μονών μας έχουμε βεβαίως. Εκείνο όμως που δεν υπήρχε μέχρι το καλοκαίρι του 1974 ήταν ένας εξαντλητικός κατάλογος με το περιεχόμενο τους. Για τα μεταβυζαντινά κειμήλια δυστυχώς δεν υπήρχε κατάλογος. Παρά ταύτα σήμερα βρίσκεται σε εξέλιξη διαδικασία για την ψηφιακή καταγραφή όσων επαναπατρίζονται και όσων έχουν διασωθεί από τους πρόσφυγες κατά τη διάρκεια της τουρκικής εισβολής και βρίσκονται στις ελεύθερες περιοχές.
➤ Ατυχές το κλείσιμο του Γραφείου στις Βρυξέλλες
-Ποιες ενέργειες αναλαμβάνονται από πλευράς Εκκλησίας, σε συνεργασία ίσως και με το Κράτος, για ευαισθητοποίηση του πολιτισμένου κόσμου μπροστά στο έγκλημα που συντελείται, δηλαδή της καταστροφής ή και της παραμέλησης μνημείων και εκκλησιών, που αναμφισβήτητα αποτελούν και μέρος της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς;
-Η Εκκλησία συνεργάζεται με όλες τις αρμόδιες κρατικές υπηρεσίες για τον εντοπισμό και επαναπατρισμό της κλεμμένης πολιτιστικής μας κληρονομιάς καθώς και την ενημέρωση της κοινής γνώμης για το συνεχιζόμενο έγκλημα. Συμμετέχουμε στην Εθνική Επιτροπή Πάταξης Σύλησης και Παράνομης Διακίνησης της Πολιτιστικής Κληρονομιάς, συντονιστικό όργανο των δράσεων αυτών. Την περίοδο 2008 – 2021 κατά την οποία η Εκκλησία μας διατηρούσε και λειτουργούσε το Γραφείο της Αντιπροσωπίας της στους Ευρωπαϊκούς Θεσμούς στις Βρυξέλλες, είχαμε αναπτύξει σε συνεργασία με τους κυπρίους ευρωβουλευτές μας και την Μόνιμη Αντιπροσωπία της Δημοκρατίας αξιόλογη δράση. Δυστυχώς με το ατυχές κλείσιμο του Γραφείου μας τον Σεπτέμβριο του 2021 αυτό τερματίστηκε.
➤ Πολύ περιορισμένες οι δράσεις διάσωσης
-Ποια περιθώρια βλέπετε να υπάρχουν γι’ αποκατάσταση κατεστραμμένων μνημείων και εκκλησιών μας στα κατεχόμενα και πόσο εφικτός είναι ένας τέτοιος στόχος, δεδομένων των περιορισμών και απαγορεύσεων που επιβάλλονται από το κατοχικό καθεστώς;
-Οι δράσεις για τη συντήρηση και αποκατάσταση των κατεχομένων μνημείων μας είναι σήμερα πολύ περιορισμένες και εκφράζονται μέσω της Τεχνικής Επιτροπής Πολιτιστικής Κληρονομιάς όπως αναφέραμε και πιο πάνω.
Μόνο ο Πρόεδρος της Κυπριακής Δημοκρατίας εάν και όταν επαναρχίσουν οι διαπραγματεύσεις μπορεί να θέσει θέμα στον κ. Τατάρ ώστε να αυξηθούν και επεκταθούν οι δράσεις διάσωσης της πολιτιστικής μας κληρονομιάς. Ο όγκος εργασίας που πρέπει να διεκπεραιωθεί είναι τεράστιος. Αυτό που σήμερα υλοποιείται είναι κλασματικά πολύ ελάχιστο. Ήδη δεκάδες μνημεία μας έχουν καταρρεύσει μερικά ή ολικά. Αν δεν αναληφθούν άμεσες ουσιαστικές δράσεις η καταστροφή τα επόμενα χρόνια θα είναι ακόμα δραματικότερη. Το επιτακτικό αυτής της ανάγκης ως Εκκλησία το εγείρουμε με κάθε ευκαιρία προς κάθε κατεύθυνση.
