Το νοσοκομείο της Κερύνειας βρισκόταν στα ανατολικά του κέντρου της πόλης, στον κύριο δρόμο προς το χωριό Καράκουμι. Το πρωί της 20ής Ιουλίου 1974 ξημέρωσε με τον κανονιοβολισμό της Κερύνειας από τα τουρκικά πλοία, που έπλεαν κοντά στις ακτές, και τους βομβαρδισμούς της τουρκικής αεροπορίας.
Λίγο πιο κάτω από το νοσοκομείο της πόλης, στο λιμάνι της Κερύνειας διαδραματίζονταν στις 5.25 π.μ. τραγικές εξελίξεις. Οι δύο τορπιλάκατοι «Τ.1» και «Τ.3», που ναυλοχούσαν στο γραφικό λιμανάκι της πόλης, δεν πρόφθασαν καν να ξανοιχτούν στο πέλαγος, και γίνονται στόχος της τουρκικής αεροπορίας οδηγώντας στο θάνατο τον ηρωικό υποπλοίαρχο κυβερνήτη της «Τ.3» Ελευθέριο Τσομάκη και οκτώ μέλη του πληρώματος, μεταξύ των οποίων και οι Κερυνειώτες Χρίστος Καρεφυλλίδης και Φοίβος Φιερός. Διασώθηκε ο Ελλαδίτης Κελυστής Μαγέστος, ο οποίος κατόρθωσε να κολυμπήσει στην ακτή.
Τα τουρκικά αποβατικά πλοία πλησίασαν ανενόχλητα τις ακτές, και γύρω στις 10 το πρωί άρχισε η αποβίβαση των τουρκικών στρατευμάτων στην παραλία Πέντε Μίλι, την πιο δημοφιλή πλαζ της βόρειας δαντελωτής ακτής της Κύπρου, πέντε μίλια δυτικά της πόλης της Κερύνειας.
Στο μεταξύ, το προσωπικό του Νοσοκομείου Κερύνειας παρουσιάστηκε πρωί-πρωί στις θέσεις του. Πολύ νωρίς το Νοσοκομείο δέχτηκε τις πρώτες οβίδες και σειόταν συθέμελα. Κομμάτια τοίχου και τα φώτα της οροφής έπεφταν. Η ασφάλεια των ασθενών και του προσωπικού δεν μπορούσε πια να διασφαλιστεί.
Τέθηκε αμέσως σε εφαρμογή το «έκτακτο σχέδιο δράσης» για την εκκένωση του νοσοκομείου και μεταφορά του στο Μπελλαπάις. Με πρωτοστατούσα τη Matron Λέλλα Χριστοδουλίδου μεταφέρονται οι ασθενείς, το προσωπικό και όσος εξοπλισμός μπορούσε να μεταφερθεί από τον οδηγό Ανδρέα Μαύρο. Με κίνδυνο της ζωής του, ο Μαύρος με το ασθενοφόρο του, πηγαινοερχόταν αψηφώντας τον κίνδυνο εν μέσω συνεχών βομβαρδισμών και πυροβολισμών. Τα κατάφερε μια χαρά, αφού σιγά-σιγά είχαν όλοι μεταφερθεί με ασφάλεια και κατασκήνωσαν μέσα στο ημιυπόγειο του Αββαείου όπου στήθηκε πρόχειρο χειρουργείο.
Η βοήθεια των κατοίκων του Μπελλαπάις ήταν συγκινητική. Τα γύρω χωριά έστελλαν τρόφιμα και εθελοντές προσέτρεχαν από παντού. Ξεχώρισαν τα αδέλφια Γιώργος και Νίκος Τσαγγαρίδης στη μεταφορά φαρμάκων και στην περίθαλψη των τραυματιών. Ο Γιώργος έκανε τότε την ειδικότητά του στη χειρουργική στην Αγγλία και ο Νίκος ήταν φοιτητής της ιατρικής στην Αθήνα. Άλλος εθελοντής ήταν ο Χρίστος Ελισσαίος, ο οποίος μόλις είχε αποφοιτήσει από την Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Στο Μπελλπάις, oι τραυματίες στρατιώτες, οι οποίοι μεταφέρονταν από το μέτωπο των ακτών της Κερύνειας, μιλούσαν για προδοσία. Η κατάσταση γινόταν συνεχώς πιο δύσκολη. Την Κυριακή 21 Ιουλίου άρχισε ο βομβαρδισμός του χωριού, τόσο από την ξηρά, όσο και από τη θάλασσα. Ο κυβερνητικός οδοντίατρος Ανδρέας Αλλαμένος θυμάται («Δημόσιος Υπάλληλος» ,16 Ιουλίου 1983): «Όταν πια διαπιστώσαμε ότι είχαμε γίνει στόχος των πλοίων, κάναμε έξοδο – από φόβο μήπως πέσει πάνω μας το Αββαείο. Η έξοδος επιχειρήθηκε τη στιγμή που η γύρω περιοχή εσείετο από τις εκρήξεις των βομβών, των όλμων και σφαιρών που έπεφταν βροχή στην πλατεία του Αββαείου όπου είναι τα κυπαρίσσια, ενώ εμείς εκρυβόμαστε πίσω από τις κολώνες για να γλιτώσουμε».
Την Πέμπτη 25 Ιουλίου 1974 πολύ νωρίς το πρωί εγκαταλείπεται το όμορφο Μπελλαπάις και αρχίζει νέα περιπετειώδης πορεία προς την Κυθρέα. Το εκστρατευτικό Νοσοκομείο Κερύνειας εγκαταστάθηκε στο δημοτικό σχολείο του χωριού. Δέχεται τραυματίες από τα διάφορα μέτωπα. Ο Μαύρος με το ασθενοφόρο του πηγαινοέρχεται στη Λευκωσία, στο Γενικό Νοσοκομείο Λευκωσίας για μεταφορά σοβαρά πληγωμένων και επιστρέφοντας φέρνει μαζί του ιατρικές προμήθειες.
Η ιατρική ομάδα του Νοσοκομείου Κερύνειας συνέχισε να εργάζεται με αυτόν το τρόπο, μέχρι λίγες μέρες πριν τη δεύτερη εισβολή, όταν όλοι οι ασθενείς και το νοσηλευτικό προσωπικό εγκαταλείπουν και την Κυθρέα και φθάνουν στη Λευκωσία. Η Ρίτα Ελισαίου Κωμοδίκη παρουσιάζεται στο Τμήμα Πρώτων Βοηθειών, ενώ το νοσηλευτικό προσωπικό ενισχύει αυτό του Γενικού Νοσοκομείου Λευκωσίας. Η Matron Λέλλα Χριστοδουλίδου οδήγησε το νοσηλευτικό και βοηθητικό προσωπικό της από την Κερύνεια με ασφάλεια, εκπληρώνοντας στο ακέραιο το καθήκον της.
Ξάνθος Χαραλαμπίδης, ο γιατρός και αντιδήμαρχος της Κερύνειας
Πίσω, όμως, στο γραφικό Νοσοκομείο της Κερύνειας εξελίσσεται μια συγκινητική, αλλά γεμάτη αυταπάρνηση ιστορία. Ο αντιδήμαρχος της Κερύνειας γιατρός Ξάνθος Χαραλαμπίδης , βετεράνος εθελοντής πολεμιστής στα βουνά της Πίνδου το 1940 κατά την επίθεση της φασιστικής Ιταλίας εναντίον της Ελλάδας – δεν εγκαταλείπει την όμορφη πόλη του. Παραμένει να συμπαρασταθεί ως δημότης αλλά και ως γιατρός στους συμπολίτες του. «Καταλαμβάνει» αυτός το άδειο πια και λαβωμένο από τους πρώτους τουρκικούς κανονιοβολισμούς Νοσοκομείο Κερύνειας και το μετατρέπει σε Σταθμό Πρώτων Βοηθειών. Ο κόσμος, μη γνωρίζοντας τη μεταφορά του Νοσοκομείου τους στο Μπελλαπάις, συνεχίζει να φέρνει με κάθε τρόπο τραυματίες και ασθενείς.
Ο γιατρός Ξάνθος Χαραλαμπίδης, με θάρρος και αυταπάρνηση παραμένει γιατρός των συμπολιτών του και στις δύσκολες αυτές ώρες. Εθελοντής πολεμιστής του 1940 για να προστατέψει την Ελλάδα, δε θα μπορούσε με κανένα τρόπο να εγκαταλείψει την ίδια του την πόλη στον Τούρκο κατακτητή. Εξετάζει ασθενείς, μόνος περιποιείται και δένει τραύματα, χορηγεί ενέσιμα, ακινητοποιεί κατάγματα και παραπέμπει όλους τους σοβαρά τραυματίες στο «εν εκστρατεία» Νοσοκομείο Κερύνειας που βρίσκεται στο Μπελλαπάις.
Γύρω στις 2 μ.μ. το Σάββατο, πρώτη μέρα της τουρκικής εισβολής, μεταφέρθηκε και ο ναύτης Κελυστής Μαγέστος – μοναδικός επιζήσας Ελλαδίτης της ακταιωρού που κτυπήθηκε από την τουρκική αεροπορία ενώ έπλεε ανατολικά, έξω από το λιμάνι της Κερύνειας, προς την περιοχή Παχυάμμου. Η τορπιλλάκατος μοιράστηκε στα δύο και σκοτώθηκαν όλοι εκτός από τον συγκεκριμένο ναύτη, που με κάταγμα στο πόδι κατόρθωσε να κολυμπήσει στην ακτή, όπου μια άγνωστή του γυναίκα βοήθησε να μεταφερθεί στο Νοσοκομείο Κερύνειας. Ο «επί καθήκοντι» γιατρός Ξάνθος Χαραλαμπίδης παρέσχε τις πρώτες βοήθειες και φρόντισε ο ναύτης να μεταφερθεί στο Μπελλαπάις…
Ο φοιτητής ιατρικής τότε Νίκος Τσαγγαρίδης ευρισκόμενος στο Μπελλαπάις, μας συμπληρώνει σήμερα τα γεγονότα: «Θυμάμαι όταν έφτασε κοντά μας ο βαριά τραυματισμένος Ελλαδίτης ναύτης. Τον περιποιηθήκαμε όσο μπορούσαμε. Τα τραύματα του ήταν σοβαρά και φροντίσαμε να μεταφερθεί πάραυτα στη Λευκωσία με το ασθενοφόρο του ηρωικού οδηγού Ανδρέα Μαύρου. Αψηφώντας κάθε κίνδυνο ο Ανδρέας, και διασχίζοντας τις τουρκικές θέσεις, μετάφερε με ασφάλεια τον ναύτη στο Γενικό Νοσοκομείο Λευκωσίας».
Ο ναύτης Μαγέστος αργότερα περίγραψε την ηρωική προσπάθεια του πληρώματος – οι περισσότεροι παιδιά της Κερύνειας – να ξανοιχθούν στο πέλαγος για να … αναχαιτίσουν τον τουρκικό στόλο!
Ο Ξάνθος Χαραλαμπίδης έμεινε στην Κερύνεια μέχρι την κατάληψη της από τα τουρκικά στρατεύματα. Τις πρώτες μέρες γύριζε στους δρόμους της ερημωμένης πόλης του κοιτάζοντας να βοηθήσει τραυματίες και εγκλωβισμένους. Ήταν αυτός που πρώτος συνάντησε έξω από το Κάστρο της Κερύνειας φυλακισμένους από τους πραξικοπηματίες «μακαριακούς» πολίτες, οι οποίοι κατάφεραν να απελευθερωθούν και τους πρόσφερε τις πρώτες βοήθειες. Τελικά εγκλωβίστηκε και ο ίδιος από τους Τούρκους κατακτητές, στο ξενοδοχείο « Dome» για πολλούς μήνες μαζί με τις εκατοντάδες άλλους συμπολίτες του, συνεχίζοντας να μεριμνά για τη διαβίωση και την υγεία τους. Ένας πραγματικός πατριώτης, ένας ηρωικός γιατρός.
Η «κυρά του Νοσοκομείου» Λέλλα Χριστοδουλίδου
Η Matron Λέλλα Στροβολιώτου-Χριστοδουλίδου ήταν η «Κυρά του Νοσοκομείου» της Κερύνειας. Όλοι στην Κερύνεια την ήξεραν ως τη «Matron του Νοσοσκομείου». Ηγετική φυσιογνωμία, θαρραλέα, δυναμική, έξυπνη, ηθική, αυστηρή με το προσωπικό της, τυπική με την αγγλική παράδοση αφού είχε μετεκπαιδευθεί ως μαία στο Λονδίνο, καπάτσα… Λίγοι γνώριζαν ότι η Matron δεν ήταν Κερυνειώτισα. Ταυτισμένη, όμως, πλήρως με την κερυνειώτικη κοινωνία, αγάπησε την πόλη και αγαπήθηκε από τον κόσμο της .
Ήταν μικρή κοπελίτσα στη Λεμεσό, όπου γεννήθηκε, όταν γνώρισε τον τότε Μητροπολίτη Κιτίου Μακάριο. Την ενθάρρυνε να σπουδάσει νοσηλευτική και τη βοήθησε να εγγραφεί στη Νοσηλευτική Σχολή του Ερυθρού Σταυρού στην Αθήνα. Αργότερα μετεκπαιδεύτηκε στο Ηνωμένο Βασίλειο ως μαία. Όταν – ως Πρόεδρος πια – ο Μακάριος αντιμετώπιζε εσωτερικά προβλήματα κατά τους δύσκολους καιρούς μετά την Ανεξαρτησία, η Matron δε φάνηκε αχάριστη! Συμπαραστάθηκε στον Πρόεδρο Μακάριο.
Ενώ ζούσε σε μια πόλη που εθεωρείτο άντρο των «αντι-Μακαριακών», πήρε πρωτοβουλία και οργάνωσε ομάδα από δικούς της ανθρώπους – συνεργάτες, στην επαρχία της Κερύνειας, για συλλογή πληροφοριών και ενημέρωνε μυστικά το Μακάριο. Συνεργαζόταν με το στρατιωτικόν Ερμή Χριστοδούλου στην Κερύνεια, ενώ είχε και τακτική επαφή με το Στρατηγό Παντελάκη Πανταζή στη Λευκωσία. Δεν προσπάθησε ποτέ να αποκρύψει τα δημοκρατικά πιστεύω της.
Με την εκδήλωση του Πραξικοπήματος στις 15 Ιουλίου 1974, οι πραξικοπηματίες δεν άργησαν να την επισκεφτούν στο Νοσοκομείο Κερύνειας. Όταν στάθηκαν απέναντί της δεν δειλίασε, και μάλιστα η ίδια τους επέπληξε! Γνώριμοι της όλοι, αφού ήταν Κερυνειώτες και εκτιμούσαν την προσφορά της στη πόλη τους, τη σεβάστηκαν. Ούτε καν την άγγιξαν.
Όταν σε μια σύσκεψή τους στο Νοσοκομείο απεφάσισαν να συλληφθεί η Matron και να σταλεί στο Φρούριο, ο Επαρχιακός Ιατρός Μιχάλης Χριστοφίδης τους δήλωσε απερίφραστα ότι, «χωρίς τη Matron το Νοσοκομείο δεν μπορεί να λειτουργήσει και υποχρεωτικά θα πρέπει να κλείσει». Άλλαξαν γνώμη και την άφησαν να συνεχίσει τη δουλειά της. Δεν τόλμησαν ούτε να κατεβάσουν τη φωτογραφία του Μακαρίου από το γραφείο της.
«Ίσως το Νοσοκομείο της Κερύνειας να ήταν το μοναδικό κυβερνητικό κτήριο στην Κύπρο από όπου δεν κατέβηκε η φωτογραφία του Μακαρίου κατά το πραξικόπημα», μας λέει σήμερα με περηφάνια. Μένει για λίγο συλλογισμένη και με ένα κόμπο στο λαιμό, δακρύζοντας προσθέτει:
«Μερικά από τα παιδιά που ήρθαν στο Νοσοκομείο τότε να με συλλάβουν, δυστυχώς χάθηκαν αργότερα στις μάχες κατά την εισβολή. Πέθαναν για την Κερύνεια μας που όλοι τόσο αγαπήσαμε… που τόσο μας λείπει».
Σήμερα η Λέλλα Χριστοδουλίδου ζει τη Λευκωσία. Στο διαμέρισμα της, ένας μεγάλος πίνακας του μικρού λιμανιού της Κερύνειας στολίζει τον τοίχο του καθιστικού της. Μαζεμένα σε μια γωνιά πάνω σε ένα κομψό έπιπλο βρίσκονται ανανηστικές φωτογραφίες, διπλώματα και μετάλλια με τα οποία τιμήθηκε για τους αγώνες και την προσφορά της στην κοινωνία της Κερύνειας. Γεμάτη συγκίνηση αναπολεί.
«Δεν υπάρχει πιο όμορφος κόσμος από τους Κερυνειώτες. Εγώ σαν Λεμεσιανή πίστευα ότι δεν θα μπορούσα να ζήσω μακριά από τη Λεμεσό. Όταν, όμως, το 1959 διορίστηκα στο Νοσοκομείο Κερύνειας, δεν μου πήρε πολύ καιρό να ερωτευθώ την πόλη και τον κόσμο της. Οργάνωσα και ουσιαστικά διεύθυνα το νοσοκομείο, αφού ο εκάστοτε Επαρχιακός Ιατρός, είτε επειδή δεν έμενε πολύ καιρό στη Κερύνεια, είτε γιατί ήταν απασχολημένος με τους ασθενείς, άφηνε σε μένα τα διοικητικά. Όταν ο Γενικός Διευθυντής του Υπουργείου Υγείας, Βάσος Βασιλόπουλος, επισκέφθηκε μια μέρα μαζί με στρατιωτικούς το Νοσοκομείο μας, μου ανάθεσαν εμπιστευτικά το σχέδιο «έκτακτης δράσης» σε περίπτωση πολεμικής σύρραξης. Κανένας άλλος δεν έπρεπε να γνωρίζει το σχέδιο.
Το πρωί της 20ής Ιουλίου 1974, όταν πολύ νωρίς το Νοσοκομείο έγινε στόχος των τουρκικών πλοίων που κανονιοβολούσαν από τη θάλασσα, ενημέρωσα τον Επαρχιακό Ιατρό Μιχάλη Χριστοφίδη και τη νεαρή γιατρό Ρίτα Ελισαίου-Κωμοδίκη για την ανάγκη άμεσης εκκένωσης του Νοσοκομείου. Οι δυο γιατροί αμέσως εισηγήθηκαν να μεταφερθούμε στη Λευκωσία… Χαμογέλασα και τους πληροφόρησα ότι οι οδηγίες είναι για μεταφορά του Νοσοκομείου στο Αβαείο Μπελλαπάις! Αμέσως κινητοποιήθηκαν όλοι, γιατροί, οδοντίατρος, φαρμακοποιός, νοσοκόμες, βοηθητικό προσωπικό και με μπροστάρη τον οδηγό του ασθενοφόρου Μαύρο, άρχισε η επιχείρηση μεταφοράς των ασθενών. Πήραμε μαζί μας και όσες προμήθειες σε φάρμακα και αναλώσιμα μπορούσαμε να μεταφέρουμε.
Ο Μαύρος πηγαινοερχόταν στο Μπελλαπάις, πολλές φορές κινδυνεύοντας από τις βόμβες των αεροπλάνων, τις οβίδες των πλοίων, τους πυροβολισμούς. Ήταν γενναίος. Ελάλεν το η ψυσιή του!. Μαζί με όλο το προσωπικό, μάς ακολούθησε στο Πέλλα Πάις και η Τουρκοκύπρια και βέρα Κερυνειώτισα νοσοκόμα Ysel Halil. Ήταν τόσο αφοσιωμένη και σωστή επαγγελματίας που έμεινε στο καθήκον μαζί μας όλες τις δύσκολες μέρες στο Αββαείο. Και όταν εμείς φεύγαμε για την Κυθρέα, με δάκρυα μάς αποχαιρέτησε, επιστρέφοντας με συνοδεία των Οηέδων (στρατιωτών του Ο.Η..Ε), στο σπίτι της στην Κερύνεια.
Στο Μπελλαπάις είχαμε ακόμα μια απώλεια. Ο επαρχιακός γιατρός αρρώστησε με κωλικό του νεφρού και έφυγε, χωρίς όμως να με ειδοποιήσει. Όλοι οι άλλοι συνεχίσαμε προς την Κυθρέα. Εργαστήκαμε και εκεί για μερικές μέρες, και μετά πάλι στο δρόμο. Καταλήξαμε στη Λευκωσία. Μαζί με τη γιατρό Ρίτα Ελισσαίου και όλες τις νοσοκόμες μου ξαναπιάσαμε δουλειά και ζήσαμε τη δεύτερη εισβολή και τη μάχη της Λευκωσίας στο Γενικό Νοσοκομείο Λευκωσίας».
Ανεκτίμηση η προσφορά του Ξάνθου Χαραλαμπίδη
Πρόσφατα, το 2013, ο Ανδρέας Σαμουήλ, εγλωβισμένος και αυτός στο ξενοδοχείο Κατσελλή «Dome», έγραψε για το γιατρό Ξάνθο Χαραλαμπίδη): «Θέλω να αναφέρω κάποιους ανθρώπους που έτυχε να γνωρίσω τις μέρες εκείνες και στους οποίους αισθάνομαι ότι οφείλουμε ευγνωμοσύνη για το ουσιατικό κοινωνικό τους έργο, στο ξενοδοχείο «Ντόουμ», όπως ο γιατρός Ξάνθος Χαραλαμπίδης. Ο γιατρός Ξάνθος που ήταν, τότε, αντιδήμαρχος Κερύνειας, θα μπορούσε να είχε φύγει έγκαιρα από την Κερύνεια και να πάει στη Λευκωσία ή κάπου αλλού. Προτίμησε να μείνει εκεί και να προσφέρει τις υπηρεσίες του. Έμεινε στο «Ντόουμ» όχι μόνο ως Κερυνειώτης, αλλά και ως γιατρός και ως αντιδήμαρχος της πόλης. Οι υπηρεσίες και η προσφορά του, μ’ όλες αυτές τις ιδιότητες, στις δύσκολες εκείνες μέρες –και μέσα στο «Ντόουμ» κι έξω από αυτό– ήταν ανεκτίμητες».
Αργυρό μετάλλιο στη Λέλλα Χριστοδουλίδη
Με απόφαση του Σώματος Κυπρίων Οδηγών, η διευθύνουσα Αδελφή Λέλλα Στροβολιώτου-Χριστοδουλίδου τιμήθηκε με δίπλωμα και αργυρό μετάλλιο σε ειδική τελετή στη Λευκωσία στις 22 Φεβρουαρίου 1985. Το σκεπτικό της απόφασης, μεταξύ άλλων, έλεγε :
«… για την αλτρουιστική και με κίνδυνο της ζωής, εξαιρετική πράξη της στη διάρκεια της τουρκικής εισβολής 1974».
Αυτή είναι η Λεμεσιανή Matron που έμεινε για πάντα μια περήφανη Κερυνειώτισα . Οι τελευταίοι Έλληνες της Κερύνειας τη θυμούνται και την ευγνωμονούν …
*Από το βιβλίο «Κυπριων ιατρών έργα- η ιατρική στην Κύπρο 1950- 2015»
