«Που γέρους άκουε εφτζιές, μέθκια τζαι ιστορίες,
τζαι βάλε νουν ήντα λαούν, λόγια τζαι παροιμίες.
Εν θεμελιοί πάνω στη γη τζ’ αρκή του κάθε τόπου,
τζαι βασταρκά του κάθε νιου, τζαι προκοπή τ’ αδρώπου.»

Καθόλου τυχαία, ο φίλος και συνάδελφος Κύπρος Κουρτελλάρης, οικονομολόγος, με πολυετή γόνιμη θητεία στη δημοσιογραφία, ακούραστος ερευνητής και συγγραφέας, από τις 4 χιλιάδες παροιμίες που περιλαμβάνονται στο τρίτομο έργο του «Κυπρίων Παροιμίες ΤΡΙΛΟΓΙΑ», επέλεξε αυτήν που την αποκαλεί «Ωδή στην Παροιμία», εξηγώντας ότι «λέει τόσα πολλά, όσα ένας μακρύς και αναλυτικός πρόλογος και, ίσως, ακόμη περισσότερα».

Πόσο δίκαιο έχει. Θυμόμαστε τη ρήση ότι οι «πρωτινοί ενηστεύκαν έξι μήνες για να φκάλουν μιαν παροιμίαν». Όπως ορθά σημειώνει και ο Κύπρος, ενώ επιστήμονες, φιλόλογοι και ερευνητές θα χρειάζονται ολόκληρα συγγράμματα για να αποδώσουν τη σημασία της διατήρησης της λαογραφίας, με αυτές τις τέσσερεις αράδες ο ανώνυμος λαϊκός δημιουργός, πιθανότατα και αμόρφωτος, το αποδίδει με τρόπο παραστατικό και απολύτως κατανοητό. Το διατυπώνει επιστημονικά ο δρ Ευάγγελος Καραμανές, διευθύνων το Κέντρο Έρευνας της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών, προλογίζοντας τον πρώτο τόμο του βιβλίου: «Η παροιμία παραμένει ως και στις μέρες μας το πλέον λειτουργικό και ζωντανό είδος του λαϊκού λόγου.

Είναι σύντομη επιγραμματική φράση, σε πεζό και έμμετρο λόγο, που παραδίδει τη σοφία της εμπειρίας του λαού από γενιά σε γενιά. Αποτελεί συμβουλή, γνώμη-άποψη, διαπίστωση, διδαχή, αλλά και δημόσιο έλεγχο». Και ο λαογράφος, φιλόλογος, Μιχαήλ Γ. Μερακλής, ομότιμος καθηγητής του πανεπιστημίου Αθηνών, προλογίζοντας τον δεύτερο τόμο, παρατηρεί ότι «είναι εντυπωσιακή η έκταση της παρουσίας και ο ψηλός βαθμός λειτουργικότητας που έχει η παροιμία στη ζωή του κυπριακού λαού, στον κυπριακό λαϊκό πολιτισμό».

Το μήλο κάτω από τη μηλιά

Ένας άλλος φίλος, ο γνωστός δημοσιογράφος του ΡΙΚ και συγγραφέας Γιάννης Νικολάου, συντονίζοντας την τελετή παρουσίασης του βιβλίου στους φιλόξενους χώρους του Δημοτικού Πολιτιστικού Κέντρου Αγίου Δομετίου «Σάββας και Βάσω Δημάδη», είπε χαρακτηριστικά ότι ο Κύπρος Κουρτελλάρης επιβεβαιώνει τη γνωστή έκφραση-παροιμία «το μήλο κάτω από τη μηλιά θα πέσει». Γιατί ο Κύπρος κουβαλά στην πλάτη ένα όνομα βαρύ σαν ιστορία και τούτο το ξέρει πολύ καλά. Είναι γιος του εμβληματικού Χρίστου Κουρτελλάρη, βουλευτή, ο οποίος αν ζούσε, θα ήταν σήμερα 105 ετών. Απεβίωσε το 2018, συμπληρώνοντας σχεδόν έναν αιώνα συναρπαστικής παρουσίας στα εγκόσμια.

Εμείς οι παλιότεροι στον χώρο του ρεπορτάζ δεν ξεχνούμε τις ωραίες ομιλίες του αείμνηστου πολιτευτή στη Βουλή των Αντιπροσώπων, που συχνότατα τις διάνθιζε με πετυχημένες παροιμίες. Ο Κύπρος γεννήθηκε στην Ονίσια, την πρώτη κυπριακή κολλεκτίβα που λειτούργησε για 20 χρόνια σε τοποθεσία κοντά στο κατεχόμενο Πάνω Δίκωμο, η οποία ιδρύθηκε από τον πατέρα του και άλλους απόστρατους του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου που είχαν κυρίαρχο στη ζωή και τη δράση τους το συνεργατικό πνεύμα. Ο Κύπρος διέσωσε σε βιβλίο του όλα όσα αφορούν την πρωτοποριακή για την εποχή της αυτή προσπάθεια, σε έκδοση του «Ιδρύματος Λαογραφίας και Αγροτικής Ζωής Χρίστος Κουρτελλάρης». Έκδοση του ιδρύματος είναι και η Τριλογία του με πλούσια θεματική συλλογή παροιμιών, που αναφέρονται, στον πρώτο τόμο στον άνθρωπο, στον δεύτερο στα ζώα και στον τρίτο στα φυτά.

Στο αξιόλογο αυτό έργο, αποτέλεσμα επίπονης και συστηματικής έρευνας, ταξινόμησης και συγγραφής 25 ετών, ο Κουρτελλάρης δεν περιορίζεται σε απλή καταγραφή παροιμιών. Τις παραθέτει στη βάση του αντικειμένου που εξετάζει (τον άνθρωπο, τα ζώα, τα φυτά), γεγονός που διευκολύνει πολύ τον αναγνώστη και τον μελετητή. Ο συγγραφέας παραθέτει την παροιμία στην κυπριακή διάλεκτο, με απόλυτο σεβασμό στην αποτύπωση του κυπριακού γλωσσικού ιδιώματος, την απόδοσή της στην Κοινή Ελληνική που βοηθά τις νεότερες γενιές αλλά και άτομα του ευρύτερου ελληνικού χώρου να κατανοήσουν τη σημασία της, ενώ εξηγεί αναλυτικά πότε λέγεται και τι ακριβώς εννοεί.

Πέραν τούτων, όπως ο ίδιος τονίζει, στο εξειδικευμένο αυτό είδος λαογραφίας «δεν αγγίζει μόνο τον παροιμιακό λόγο αλλά και τη λαϊκή ζωγραφική, το λαϊκό τραγούδι, τα τσιαττίσματα και την εικαστική επένδυση αγγείων και άλλων κατασκευών από αρχαιοτάτων χρόνων». Οι φωτογραφίες εποχής με τις επεξηγηματικές λεζάντες που εμπλουτίζουν την έκδοση, κάνουν τη μελέτη του βιβλίου ακόμη πιο ενδιαφέρουσα.

Ιδιαίτερα χρήσιμα και πολύ ενδιαφέροντα είναι τα εισαγωγικά επεξηγηματικά σημειώματα που παρατίθενται και στους τρεις τόμους, και φανερώνουν πόσο ο συγγραφέας έχει ενδιατρίψει στο κεφάλαιο λαϊκή παράδοση, με επικέντρωση στον παροιμιακό λόγο.

Με παραπομπές από τη διαθέσιμη βιβλιογραφία, παρουσιάζει κεφάλαια όπως η παροιμία στη ζωή των ανθρώπων και των Κυπρίων, ανδροκρατούμενη κοινωνία, αξιωματούχοι της εκκλησίας στον κυπριακό παροιμιακό λόγο, η παροιμία, η εικόνα και η ιστορία της, περιλαμβάνοντας και αναλύοντας σε κάθε περίπτωση τις πιο χαρακτηριστικές σχετικές παροιμίες. Παρατίθενται επίσης στατιστικά στοιχεία και οδηγοί κατάταξης των παροιμιών. Είναι όλα δείγματα μιας επίπονης συγγραφικής εργασίας, που αξίζει να βρίσκεται σε κάθε σπίτι και σε δημόσιες βιβλιοθήκες, πολύτιμο βοήθημα στη διατήρηση και μελέτη της πλούσιας λαογραφίας μας.

Χαρακτηριστικά δείγματα

Ιδού μερικά δείγματα επιλεγμένα για να καταδείξουν τον πλούτο και την ευρύτητα θεματικών που καλύπτονται, αλλά και τις κοινωνικές και άλλες αντιλήψεις που κυριαρχούσαν σε αλλοτινές εποχές στην Κύπρο. Σημειώνεται ότι για πρακτικούς λόγους δεν διατηρείται η γραφή για απόδοση των ιδιωματισμών της διαλέκτου που χρησιμοποιείται στο βιβλίο.

Άδρωπος εν ο τόπος τζαι ο τόπος γέρημος. Ο στύλος εν ο άνδρωπος τζ΄η λάμπα η γεναίκα. Έναν κομμάτιν άδρωπος αξίζει σιίλιες λίρες, τζ΄έναν κομμάτι γέναικος αξίζει δκυο μπακκίρες. Απ’ όλα τα μυρωδικά, κάλλιον μυρίζει η Μάνα.

Η νύφφη αντάν να γεννηθεί, της πεθθεράς ιμοιάζει. Μια παδκιά του γερόβου αξίζει εκατόν του νιου. Που βρίσκει τζαι βολεύκεται, ποττέ του εν παντρεύκεται.

Αντάν να θέλει η αίγια ξύλον, τρίβκεται πασ’ τη βερκά του βοσκού. Την κλωτσιάν του δικού σου γαδάρου να φοάσαι. Ο κάττος τζ΄ο καλόηρος το ψάριν αγαπούν το. Αλλού τα κακαρίσματα τζ΄αλλού γεννούν οι κότες.

Αν μεν θερίσει ο χωρκάτης, ο πολίτης εν τρώει. Κάθε καρυδκιάς καρύδιν. Χορέβκουν οι ελιές, χορεύκουν τζαι τα λιοκόκκονα. Η καρκιά του εν αντζινάρα. Πελλός πον να φα τον Μαν αγγούριν τζαι ματζίλες. Τον νούρον του σιύλλου εβάλαν τον σαράντα μέρες μεσ’ το καλάμι τζαι άμα το εβκάλαν, πάλε ζαβός ήτουν.

Η παρουσίαση ενός βιβλίου είναι κατά κανόνα μία πράξη που εκπέμπει χαρά, ικανοποίηση, πνευματική ευφορία και ελπίδα. Γι’ αυτό όσα αναγκάστηκε να γνωστοποιήσει στον λόγο του ο πρόεδρος του «Ιδρύματος Λαογραφίας και Αγροτικής Ζωής Χρίστος Κουρτελλάρης», γνωστός πανεπιστημιακός, διανοούμενος και συγγραφέας Κώστας Γουλιάμος, μάς προκάλεσαν λύπη και απογοήτευση.

Ανέφερε συγκεκριμένα ότι, παρόλο που αποτάθηκαν εδώ και τέσσερα χρόνια στα αρμόδια κρατικά όργανα για εγγραφή του Ιδρύματος, παρόλο που με τυπικότητα ακολούθησαν όλα τα προβλεπόμενα, παρόλο που επανειλημμένως ζήτησαν εξηγήσεις δηλώνοντας προθυμία να εκπληρώσουν πλήρως κάθε απαιτούμενη πρόνοια, δεν πήραν καμιά απάντηση και αγνοήθηκαν προκλητικά! Ρωτούμε κι εμείς:

Δείγμα κι αυτό κρατικής γραφειοκρατίας και αδιαφορίας; Είναι τόσο δύσκολο ένας λειτουργός του αρμόδιου γραφείου να επικοινωνήσει με τους αιτητές; Ας σεβαστούν τον άνθρωπο που για δεκαετίες διδάσκει σε πανεπιστήμια της Κύπρου, της Ελλάδας, άλλων ευρωπαϊκών χωρών και της Β. Αμερικής και που είναι ο μόνος Έλληνας ακαδημαϊκός που αναγορεύτηκε το 2013 σε Επίτιμο Καθηγητή στην Κίνα. Ας σεβαστούν τον Χρίστο Κουρτελλάρη.

  • Δημοσιογράφος