Αύγουστος 1964: Επιχείρηση σμήνους Harvard από τα Τατόι

Στις αρχές του 1964 με απόρρητη διαταγή του Αρχηγείου Αεροπορίας συγκροτήθηκαν  στο Τατόι, στην Ελλάδα, δύο εξαμελείς ομάδες εκπαιδευτών–χειριστών αεροσκαφών Harvard για να παρακολουθήσουν ταχύρυθμη, ειδική εκπαίδευση στον ανορθόδοξο  πόλεμο. Η εκπαίδευση ήταν δύσκολη, σκληρή και επίπονη, γινόταν μέρα και νύκτα και διήρκεσε δύο μήνες.

Η εκπαίδευση περιλάμβανε νυκτερινές ναυτιλίες πολύ χαμηλού ύψους (100 πόδια από το έδαφος ή τη θάλασσα), χωρίς φώτα πλεύσης με μοναδικά βοηθήματα τη σχεδίαση επί χάρτου και τη τήρηση πορείας , χρόνου και ταχύτητας. Η εξάσκηση στη βολή, με ρουκέτες πολυβόλα και υποτυπώδες σταθερό σκοπευτικό, γινόταν στο πεδίο βολής Κάστρου στην Ανδραβίδα με τη βοήθεια φωτιστικών βομβών που ρίπτονταν   από αεροσκάφος Dakota. Επίσης η εκπαίδευση περιλάμβανε και εξάσκηση σε προσγειώσεις ασφαλείας δηλαδή προσγείωση νύκτα, στο μικρότερο δυνατό διάδρομο , με τον ελάχιστο φωτισμό διαδρόμου και με πλήρες φορτίο.

Με την αποπεράτωση της εκπαίδευσης οι χειριστές τέθηκαν σε κατάσταση επιφυλακής σε βάρδιες των έξι με πέντε αεροπλάνα. Ο έκτος θα επάνδρωνε την πίσω θέση του αεροσκάφους του αρχηγού σχηματισμού και θα εκτελούσε καθήκοντα ναυτίλου. Ωστόσο κανείς από τους συμμετέχοντες στην διαδικασία αυτή γνώριζε  το λόγο της εκπαίδευσης και την αποστολή τους. Αυτά τους γνωστοποιηθήκαν από τον ίδιο τον Αρχηγό Αεροπορίας Αντιπτέραρχο Γεώργιο Αντωνάκο, όταν προσκλήθηκαν μια Κυριακή στο γραφείο του. Αποστολή τους ήταν η υπεράσπιση της Κύπρου σε περίπτωση που εκδηλωθεί εχθρική αποβατική ενέργεια. Συγκεκριμένα ο Αρχηγός τους δήλωσε ότι σε ερώτηση του Πρωθυπουργού «Τι μπορεί να κάνει η Αεροπορία στην Κύπρο», δεσμεύτηκε απαντώντας «τα πάντα». «Αποστολή σας λοιπόν είναι να χτυπήσετε από βάρκα μέχρι αντιτορπιλικό». Αυτή ήταν η ξεκάθαρη εντολή του Αρχηγού στα πληρώματα των Harvard, που καταδείκνυε πως ότι συναντήσουν θα πρέπει να το αντιμετωπίσουν.

Συγκροτήθηκαν δύο ειδικά σμήνη Harvard τα οποία λόγω της τεταμένης κατάστασης στη Κύπρο (ενίσχυση από Τουρκία του θύλακα Κοκκίνων και προσπάθεια δημιουργίας προγεφυρώματος) , τέθηκαν σε επιφυλακή επί 24ωρου βάσεως. Τα πέντε αεροπλάνα είχαν βαφτεί με σήματα της Κυπριακής Δημοκρατίας και είχαν ετοιμότητα για μεταστάθμευση στη Κύπρο.      

Με την έναρξη μικρής κλίμακας χερσαίων επιχειρήσεων στους θύλακες  Κοκκίνων – Μανσούρας και συγκεκριμένα τη νύκτα του Σαββάτου 8 προς Κυριακή 9 Αυγούστου 1964 ελήφθη απόφαση, από την ελληνική κυβέρνηση, να χρησιμοποιηθούν τα Harvard για την προσβολή της Τουρκικής αποβατικής δύναμης. Μετά την απόφαση αυτή δόθηκε εντολή να απογειωθούν τα πέντε Harvard με προορισμό τη Κύπρο και ενδιάμεσο σταθμό ανεφοδιασμού τη Ρόδο. Η αποστολή ανατέθηκε  στο 1ο Σμήνος που ήταν σε επιφυλακή εκείνη τη μέρα.

Ο σχηματισμός προσγειώθηκε στο αεροδρόμιο Μαριτσά της Ρόδου στις 01:00 της Κυριακής, όπου και έγινε ανεφοδιασμός σε καύσιμα. Τα πληρώματα παρέμειναν στα αεροπλάνα, εν αναμονή περαιτέρω οδηγιών, πλην του αρχηγού Σμήνους Επισμηναγού Βασιλάκη ο οποίος βρισκόταν σε συνεχή επικοινωνία με τον Αρχηγό Αεροπορίας για τη συνέχιση ή ματαίωση της αποστολής.

Δυστοκία στην Αθήνα

Η έκρυθμη κατάσταση που δημιουργήθηκε στη Κύπρο, η αβεβαιότητα περί επικείμενης αποβατικής ενέργειας της Τουρκίας και το έντονο διπλωματικό παρασκήνιο με την εμπλοκή του ΟΗΕ και των δύο υπερδυνάμεων, επέφεραν δυστοκία στον Πρωθυπουργό Παπανδρέου και Υπουργό Γαρουφαλιά για την ολοκλήρωση της αποστολής. Έτσι οι εντολές που έφθαναν στο Σμήνος Harvard ήταν αντιφατικές. Μια να φορτωθούν τα αεροσκάφη με οπλισμό και μια να ξεφορτωθούν και να επιστρέψουν στο Τατόι. Το φόρτωμα και το ξεφόρτωμα των ρουκετών έγινε τουλάχιστον τρείς φορές. Μέσα σε αυτό το συρφετό αντιφατικών διαταγών ο Βασιλάκης αγανακτισμένος ζήτησε έγγραφη διαταγή προκειμένου να ματαιώσει την αποστολή του που ήταν η προσβολή της αποβατικής δύναμης πριν από το πρώτο φως. Τελικά έλαβε σήμα για ματαίωση της αποστολής και το Σμήνος επέστρεψε στο Τατόι πριν από το πρώτο φως. Η παρουσία των αεροπλάνων  δεν έπρεπε να γίνει αντιληπτή στη Ρόδο διότι έφεραν κυπριακά εθνόσημα και το σύμπλεγμα της Δωδεκανήσου ήταν αποστρατικοποιημένο.

Λόγω της τεταμένης κατάστασης στις σχέσεις Ελλάδας Τουρκίας η αποστολή των Harvard έγινε γνωστή σε δημοσιογραφικούς κύκλους και ρωτήθηκε ο Πρωθυπουργός για την επικινδυνότητα και την τρωτότητα αυτού του εγχειρήματος. Η απάντηση του Πρωθυπουργού ήταν ξεκάθαρη: «Γνωρίζω πολύ καλά ότι μπορεί να χαθούν τα αεροπλάνα. Λυπάμαι αλλά είμαστε υποχρεωμένοι να εκτελέσουμε την αποστολή αυτή».

Ματαίωση αποστολής

Ενώ ματαιώνεται η αποστολή του 1ου Σμήνους των Harvard , η τουρκική αεροπορία με μαζικές εξόδους αεροσκαφών F-100, που εξορμούσαν από το Εσκί Σεχίρ, προσβάλλει ανηλεώς και αδιακρίτως, από τις απογευματινές ώρες της 8ης Αυγούστου μέχρι και τις απογευματινές ώρες της 9ης, θέσεις της Εθνικής Φρουράς, κατοικημένους τόπους ακόμα και τη νοσοκομειακή μονάδα του Παχυάμμου.

Μετά την αποκάλυψη τεσσάρων τουρκικών πολεμικών πλοίων που παραβίασαν τα χωρικά ύδατα της Κύπρου κατευθυνόμενα στο θύλακα των Κοκκίνων και το τηλεφώνημα του Μακαρίου στον Γαρουφαλιά ότι σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις επίκειται τουρκική απόβαση αποφασίστηκε και πάλιν να υλοποιηθεί η αποστολή των Harvard στη Κύπρο.

Η εντολή απογείωσης δόθηκε την 17:00 ώρα της 9ης Αυγούστου στον Επισμηναγό Διογένη Χαρλαύτη, συντονιστή του 2ου Σμήνους που ήταν σε επιφυλακή, με ετοιμότητα 30 λεπτών, την ημέρα εκείνη. Η απογείωση από το Τατόι έγινε στις 17:30 με πληρώματα : Νο1  Σμηναγός Βασίλειος Κοττάς (αρχηγός σχηματισμού) και Υποσμηναγός Παναγιώτης Λυμπερόπουλος ο οποίος θα εκτελούσε καθήκοντα ναυτίλου , Νο2 Υποσμηναγός Αυγερινίδης Κυριάκος και  Ανθυπασπιστής Πασχάλης Βοντίδης ειδικότητας οπλουργού που ήταν υπεύθυνος για τη φόρτωση των αεροσκαφών με πυρομαχικά, Νο3 Υποσμηναγός Γεώργιος Κάκαρης, Νο4 Σμηναγός Γεώργιος Ρούσσος, Νο5 Υποσμηναγός Γεράσιμος Κατσιγιάννης και Αρχισμηνίας Καψωμενάκης τεχνικός.

Η πτήση από Ρόδο προς Λακατάμεια

Το σχέδιο προέβλεπε πτήση σε ύψος 200-500 πόδια με διάρκεια μέχρι τη Ρόδο τρείς ώρες. Προσγειώθηκαν στη Ρόδο στις 20:30, ανεφοδιάστηκαν με καύσιμα και απογειώθηκαν για Κύπρο στις 21:30. Σύμφωνα με τη σχεδίαση της αποστολής, πετώντας στα 200 πόδια πάνω από τη θάλασσα προσέγγισαν το ακρωτήριο Αρναούτη, χωρίς κανένα ραδιοβοήθημα τηρώντας αυστηρά πορεία ταχύτητα και χρόνο. Στη συνέχεια ακολουθώντας το ανάγλυφο του εδάφους, προκειμένου να αποφύγουν εντοπισμό από τα αγγλικά ραντάρ, κατευθύνθηκαν προς τη Λακατάμεια. Ένα πρόχειρο αεροδρόμιο, που δεν διέθετε φώτα προσέγγισης και ραδιοβοηθήματα, εντελώς άγνωστο για τους  χειριστές μετά από μια κοπιώδη  πτήση δύο ωρών.

Παρόλες τις δυσκολίες από το βαθύ σκοτάδι εντόπισαν το διάδρομο της Λακατάμειας που φωτίστηκε με φορητές λάμπες διαδρόμου (πετρελαίου). Προσεγγίζοντας κάλεσαν τον πύργο ελέγχου με τον κωδικό κλήσης που τους δόθηκε, όμως ο πύργος τους απάντησε με διαφορετικό κωδικό προσθέτοντας νέα υπερένταση και αγωνία στον αρχηγό σχηματισμού.  Ενώπιον αυτού  του διλήμματος υποχρεώθηκαν να κάνουν στροφές πάνω από το αεροδρόμιο, πετώντας πάντα σε κλειστό σχηματισμό, μέχρι να πάρουν το ελεύθερο για προσγείωση.

Τη λύση έδωσε ο διοικητής του Αεροπορικού Αποσπάσματος Κύπρου Αντισμήναρχος Νικόλαος Τσινταβής, ο οποίος αντιλαμβανόμενος τη κατάσταση και βλέποντας τα Harvard που περίμενε, κάλεσε τον σχηματισμό σε ανοικτή γλώσσα. « Εδώ Τσινταβής, μπορείτε να προσγειωθείτε» δίνοντας τους και τις οδηγίες προσγείωσης. Είχε αλλάξει η κωδική ονομασία της Λακατάμειας , χωρίς να ενημερωθούν τα Σμήνη επιφυλακής Harvard. Με ανακούφιση αναγνώρισαν τη φωνή του Τσινταβή, ο οποίος διετέλεσε επί σειρά ετών εκπαιδευτής στα Harvard και ήταν γνώριμος στα μέλη του σχηματισμού.

Στη συνέχεια ακολούθησαν τη διαδικασία προσγείωσης και μπήκαν στον κύκλο προσγείωσης. Η νύκτα ήταν ασέληνος και με δυσκολία διέκριναν κάποιους λόφους προσπαθώντας να τους αποφύγουν τραβώντας ελαφρά το χειριστήριο ανόδου – καθόδου. Το υψόμετρο του αεροδρομίου Λακατάμειας είναι 650 πόδια αλλά οι χειριστές δεν γνώριζαν εκ των προτέρων ότι στο ίχνος παράλληλα και αντίθετα με τη διεύθυνση προσγείωσης υπήρχε ύψωμα ύψους 1000 ποδών.

Σφιγμένοι από την υπερένταση συνέχισαν για προσγείωση τηρώντας σιγή ασυρμάτου. Τη σιγή ασυρμάτου διέκοψε η φωνή του Κάκαρη που ακολουθούσε τον Αυγερινίδη «Κυριάκο, βάλε κινητήρα, δεν μπορώ να κρατηθώ, έχω τρέμολο στο χειριστήριο, το αεροπλάνο αρχίζει να πέφτει σε απώλεια στήριξης. Περνάω από δεξιά σου». Ο Κάκαρης για να αποφύγει την απώλεια στήριξης έβαλε κινητήρα και προσπέρασε τον Αυγερινίδη». Τελικά όταν προσγειώθηκαν στις 23:30 διαπίστωσαν στο χώρο στάθμευσης ότι έλειπε το αεροπλάνο του Αυγερινίδη με τον Βοντίδη. Στις επανειλημμένες κλήσεις από τον ασύρματο ο Νο2 του σχηματισμού δεν ανταποκρινόταν.

Αγωνία και θλίψη κυρίευσε όλους που πίστεψαν ότι το αεροπλάνο καρφώθηκε στο ύψωμα που βρέθηκε μπροστά τους. Το σκοτάδι έγινε ακόμα πιο πυκνό με την απώλεια των συναδέλφων τους. Το ηθικό, όμως, των χειριστών δεν κάμφθηκε και αμέσως επικεντρώθηκαν στην αποστολή για την οποία πήγαν στο νησί, που έπρεπε να γίνει πάση θυσία.

Αμέσως μετά την προσγείωση άρχισε η φόρτωση των αεροπλάνων με ρουκέτες  από τους οπλουργούς του αεροπορικού αποσπάσματος Αρχισμηνία Θεόδωρο Τσίπιρα και Επισμηνία Ηλία Γεωργόπουλο αφού ο οπλουργός του σμήνους Βοντίδης ήταν αγνοούμενος. Την ίδια ώρα οι χειριστές μεταφέρθηκαν στο ΓΕΕΦ για να ενημερωθούν για τις λεπτομέρειες της αποστολής τους. Μαζί με τα Harvard θα απογειωνόταν και το αεροσκάφος Dornier του αεροπορικού αποσπάσματος, στο οποίο τοποθετήθηκαν φωτιστικές βόμβες με σκοπό την κατάδειξη των στόχων.

Οι χειριστές, μετά την επιστροφή στη Λακατάμεια και ενώ ανέμεναν τη διαταγή απογείωσης, διέκριναν από μακριά μέσα στο σκοτάδι τρείς σκιές να προσεγγίζουν το αεροδρόμιο. Όταν πλησίασαν αρκετά  ο ένας με αίματα στο κεφάλι αναφώνησε «Εγώ είμαι ο Κυριάκος». Έκπληκτοι διαπίστωσαν ότι ήταν ο Αυγερινίδης με τον Βοντίδη τους οποίους έφερε στο αεροδρόμιο ένας βοσκός που βρέθηκε στο μέρος που προσέκρουσε το αεροπλάνο. Δεν μπορούσαν να το πιστέψουν, γιατί μετά από παρέλευση τριών ωρών και εξονυχιστικής έρευνας στη γύρω περιοχή από μέλη του αεροπορικού αποσπάσματος, τους θεωρούσαν νεκρούς. Ο Αυγερινίδης τους ενημέρωσε για την περιπέτεια του: « Μόλις με κάλεσε ο Κάκαρης αφυπνίστηκα, έβγαλα το κεφάλι έξω και είδα το ύψωμα να έρχεται κατά επάνω μου. Αυτόματα τράβηξα το χειριστήριο και όπως ήμουν με τους τροχούς κατεβασμένους και με ταχύτητα απώλειας στήριξης κόλλησα στη κορυφή, ευτυχώς πολύ μαλακά και τραυματιστήκαμε ελαφρά. Ο βοσκός μας εντόπισε γρήγορα και μας οδήγησε εδώ μετά από πορεία 2.30 ωρών ». 

Οι υπόλοιποι ανακουφισμένοι, μετά την «ανάσταση» των συναδέλφων τους και με ακμαίο ηθικό, μπήκαν μέσα στα αεροπλάνα αποφασισμένοι να προσβάλουν την εχθρική αποβατική δύναμη με τα εναπομείναντα τέσσερα αεροπλάνα. Περιμένοντας δεμένοι την πολυαναμενόμενη διαταγή απογείωσης, προς απογοήτευση τους ενημερώνονται για τη λήψη σήματος με εντολή να ξεφορτωθούν τα αεροσκάφη και να επιστρέψουν αμέσως στην Ελλάδα.

Η Αθήνα δεν ενέκρινε προσβολή των τουρκικών σκαφών

Το αίτημα για προσβολή με τα Harvard των τεσσάρων πλοίων που έπλεαν ανοικτά των Κοκκίνων δεν εγκρίθηκε καθότι δεν αποτελούσαν αποβατική δύναμη. Τελικά διαπιστώθηκε ότι τα πλοία που κίνησαν την υποψία απειλής για απόβαση ήταν τέσσερα αντιτορπιλικά που κρατήθηκαν  στα 1000 μέτρα από τις ακτές των Κοκκίνων  και αφού αποβίβασαν με λέμβους μερικές δεκάδες Τούρκους  και εφόδια, παρέλαβαν τραυματίες και τον επικεφαλής των στασιαστών Ραούφ Ντενκτάς που είχε έρθει κρυφά στα Κόκκινα από την 1η Αυγούστου και απέπλευσαν τα ξημερώματα της 10ης Αυγούστου προς Τουρκία. 

Τα Harvard απογειώθηκαν από τη Λακατάμεια στις 04:00 και προσγειώθηκαν στη Ρόδο στις 06:00 της 10ης Αυγούστου. Μετά από ανεφοδιασμό αναχώρησαν εσπευσμένα για το Καστέλλι Κρήτης. Ο Αυγενίδης και  Βοντίδης μεταφέρθηκαν στο νοσοκομείο για προληπτικές εξετάσεις και ο μεν Αυγενίδης επαναπατρίστηκε μετά από παρέλευση λίγων ημερών, ο δε Βοντίδης βάσει διαταγής παρέμεινε για υπηρεσία στο αεροπορικό απόσπασμα. Στο μεταξύ προσωπικό του ΑΑΚ βρήκε το αεροπλάνο που προσέκρουσε στο ύψωμα και το έκαψε για να μη γίνει αντιληπτή η παρουσία του στη Κύπρο.    

Η απόφαση για τη  ματαίωση της αποστολής των Harvard ελήφθη από την ελληνική κυβέρνηση μετά από ψήφισμα του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ για κατάπαυση του πυρός. Καταλυτική για τον τερματισμό των εχθροπραξιών ήταν και η παρέμβαση της Σοβιετικής Ένωσης η οποία κάλεσε επιτακτικά την τουρκική κυβέρνηση να τερματίσει οποιαδήποτε πολεμική ενέργεια κατά της Κυπριακής Δημοκρατίας.

Οι δικαιολογίες Γαρουφαλιά

Σε σύσκεψη που πραγματοποιήθηκε στο ΓΕΕΘΑ, μετά την κατάπαυση του πυρός, ο Υπουργός Εθνικής Άμυνας  Πέτρος Γαρουφαλιάς  απευθυνόμενος προς τον πρέσβη της Κύπρου Νίκο Κρανιδιώτη δηλώνει: «Δυστυχώς δεν είναι εύκολο να αντιμετωπίσουμε τουρκική αεροπορική επιδρομή στην Κύπρο, λόγω της απόστασης αφενός και της σημαντικής υπεροχής της τουρκικής αεροπορίας αφετέρου. Η μόνη βοήθεια που θα μπορούσαμε στο τομέα αυτό να σας δώσουμε θα ήταν η αποστολή αεροπορικής δύναμης μόνο κατά την ώρα ενδεχόμενης τουρκικής αποβάσεως για να πλήξει επιτόπου τα αποβατικά σκάφη».               

Η αποστολή των Harvard στη Κύπρο μπορεί να μην ολοκληρώθηκε επιχειρησιακά όμως αναμφίβολα έχει καταγραφεί ως μία αποστολή παράτολμη, ανορθόδοξη, με πολύ ρίσκο και προχωρημένη για την εποχή εκείνη. Η μεθοδευμένη και εντατική εκπαίδευση κατέστησε τους ηρωικούς αυτούς αεροπόρους ικανούς και αποφασιστικούς για εκτέλεση αποστολών πολύ πέραν των ορίων και των δυνατοτήτων τους και των αεροσκαφών τους.

Η αποστολή αυτή καταγράφεται στην ιστορία ως η πρώτη επιχείρηση της Ελληνικής Βασιλικής Αεροπορίας επί Κυπριακού εδάφους. Τα αεροπλάνα που συμμετείχαν σε αυτή την αποστολή, βαμμένα  με τα εμβλήματα της Κυπριακής Δημοκρατίας, αποσύρθηκαν μαζί με τα υπόλοιπα Harvard το 1969 (αντικαταστάθηκαν από τα Τ-41). Αργότερα το 1977, όταν οι πρώτοι Κύπριοι φοίτησαν στη Σχολή Ικάρων ,διαπίστωσαν την παρουσία, των συγκεκριμένων αεροπλάνων, στο «νεκροταφείο» των Harvard στο Τατόι, χωρίς ωστόσο να γνωρίζουν αυτή τη λαμπρή σελίδα της Ιστορίας. 

*Υποπτέραρχος ε.α.