Το Κρατικό Αρχείο ιδρύθηκε το 1972, με τον νόμο 40 του ιδίου έτους ως Δημόσιο Αρχείο, υπαγόμενο στη Διοίκηση του Υπουργείου Δικαιοσύνης.

Σύμφωνα με τον νόμο αυτό, «καθιδρύεται Δημόσιον Αρχείον, εν τω οποίω θα κατατίθενται και φυλάττωνται κατά τον καθωρισμένον τρόπον άπαντα τα αρχεία». Οι διεργασίες για την έναρξη της λειτουργίας του, όμως, ανακόπηκαν από την τουρκική εισβολή, και συνεχίστηκαν το 1976, με την επίσκεψη στην Κύπρο ανώτερου λειτουργού των Βρετανικών Εθνικών Αρχείων. Ο Βρετανός εμπειρογνώμονας, μελετώντας και αξιολογώντας τα δεδομένα που επικρατούσαν στην Κύπρο, υπέβαλε εισηγήσεις στον Υπουργό Δικαιοσύνης για τον τρόπο λειτουργίας του αρχείου της Κυπριακής Δημοκρατίας.

Το Δημόσιο Αρχείο άρχισε τη λειτουργία του το 1978. Η πρώτη του ενέργεια, σε συνεργασία με το Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών και το Τμήμα Φυλακών ήταν να διασώσουν τα αρχεία της βρετανικής περιόδου, που βρίσκονταν σε ένα παλιό κτήριο της Αρχιγραμματείας, στο σημερινό Υπουργείο Εσωτερικών. Αυτά αποτελούν τη μεγαλύτερη αρχειακή συλλογή που διαφυλάσσεται μέχρι σήμερα στο Κρατικό Αρχείο, και τη συλλογή στην οποία στηρίχτηκαν εκατοντάδες έρευνες στην Κύπρο και το εξωτερικό. Το γεγονός, όμως, ότι το Δημόσιο Αρχείο άρχισε να λειτουργεί 18! χρόνια μετά την ίδρυση της Κυπριακής Δημοκρατίας, είχε ως αποτέλεσμα ένας σημαντικός όγκος αρχείων να χαθεί κατά την τουρκική εισβολή και να παραμείνει στις κατεχόμενες περιοχές.  

Το 1991, με τον νόμο 208 του ιδίου έτους, μετονομάστηκε σε Κρατικό Αρχείο, ενώ από το 2019 αποτελεί Τμήμα του Υπουργείου Δικαιοσύνης και Δημόσιας Τάξης.

Αποστολή του Κρατικού Αρχείου

Κύρια αποστολή του Κρατικού Αρχείου είναι η διάσωση, η διαφύλαξη και τη διάθεση των αρχείων στη δημόσια υπηρεσία για την εξυπηρέτηση υπηρεσιακών σκοπών ή στο ευρύ κοινό για ερευνητικούς σκοπούς. Στο πλαίσιο αυτό, το Κρατικό Αρχείο έχει διασώσει αρχεία πέραν των 18.500 μέτρων μήκους ραφιών, κυρίως από την περίοδο της Αγγλοκρατίας στην Κύπρο μέχρι και σήμερα. Σε αυτά, περιλαμβάνονται διοικητικά, δικαστικά, δημογραφικά, στατιστικά και άλλα αρχεία και προσωπικοί φάκελοι δημοσίων υπαλλήλων. Επιπρόσθετα, έχουν αγοραστεί αντίγραφα, σε μικροταινίες, σειρών αρχείων παλαιότερων εποχών, που αφορούν την Κύπρο και φυλάσσονταν σε άλλα ιδρύματα (αρχεία Βενετίας και Βρετανικά Εθνικά Αρχεία). Τέλος, γίνεται προσπάθεια συλλογής όλων των εκδόσεων που παράγει η Κυπριακή Δημοκρατία, αλλά και ιδιωτικών εκδόσεων.

Τα αρχεία αυτά φυλάσσονται σε 6 ενοικιαζόμενους αποθηκευτικούς χώρους, οι οποίοι έχουν προσαρμοστεί από το Κρατικό Αρχείο σε αρχειοφυλάκια, και βρίσκονται διάσπαρτοι σε όλη τη Λευκωσία. Η πλειοψηφία των αρχείων αυτών είναι διαθέσιμα για μελέτη από το κοινό, για ερευνητικούς, ιστορικούς, αρχαιολογικούς, οικογενειακούς, γενεαλογικούς και άλλους λόγους, ενώ πέραν των 1200 αρχείων επιστρέφονται ετησίως στα Τμήματα της Κυβέρνησης για διοικητικούς σκοπούς. Η μελέτη των αρχείων από το κοινό γίνεται με φυσική παρουσία, στο Αναγνωστήριο του Κρατικού Αρχείου, όπου εξυπηρετούνται κάθε χρόνο, σχεδόν 200 ξεχωριστοί ερευνητές. Πέραν των πιο πάνω υπηρεσιών, στο Κρατικό Αρχείο λειτουργεί και Εργαστήριο Συντήρησης, στελεχωμένο με πτυχιούχους Συντηρητές Εγγράφων, οι οποίοι συντηρούν, είτε ολικά είτε με προληπτική συντήρηση και με εξειδικευμένα υλικά, τα αρχεία προτού δοθούν στους ερευνητές για μελέτη, αλλά και για άλλους σκοπούς. Λειτουργεί επίσης και Εργαστήριο Φωτοαναπαραγωγής, το οποίο ψηφιοποιεί, για ερευνητικούς και για σκοπούς φύλαξης, αλλά και ως ένα μέτρο προληπτικής συντήρησης, σημαντικό αριθμό αρχείων ετησίως. Από την άλλη, το Κρατικό Αρχείο, σύμφωνα με τη νομοθεσία, είναι η αρμόδια αρχή για να εγκρίνει, σε συνεργασία με τις διάφορες κυβερνητικές υπηρεσίες που δημιουργούν δημόσια αρχεία, την καταστροφή τους, η οποία γίνεται με ανακύκλωση. Έτσι, με την εφαρμογή του Προγράμματος Διαχείρισης Αρχείων στη δημόσια υπηρεσία και στον ευρύτερο δημόσιο τομέα, το Κρατικό Αρχείο βοηθά να απαμβλυνθούν αποθηκευτικοί χώροι, να εξοικονομηθούν χρήματα και ανθρωποώρες.

Δημόσια και Ιδιωτικά Αρχεία

Καθηκόντως, το Κρατικό Αρχείο μεριμνά για τη διάσωση και διαφύλαξη των δημόσιων αρχείων της Κύπρου. Η έννοια του δημόσιου αρχείου δηλώνεται στον περί Κρατικού Αρχείου νόμο και αποτελεί οποιοδήποτε έγγραφο παράγει, ανήκει και κρατά οποιονδήποτε τμήμα, οργανισμός ή υπηρεσία του δημόσιου και ευρύτερου δημόσιου τομέα, σε οποιαδήποτε μορφή και αν βρίσκεται. Δημόσια αρχεία, δηλαδή, θεωρούνται και όσα βρίσκονται σε ηλεκτρονική μορφή (emails), σε ψηφιακούς ή εξωτερικούς δίσκους αλλά και το οπτικοακουστικό υλικό (του ΡΙΚ, για παράδειγμα), κλπ.

Το Κρατικό Αρχείο, ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια, έχει καλλιεργήσει αρμονικές σχέσεις με τα ιδιωτικά αρχειακά ιδρύματα που λειτουργούν στην Κύπρο, με απώτερο στόχο, μέσω της παροχής τεχνογνωσίας προς αυτά, τη διάσωση των ιδιωτικών αρχείων. Στο πλαίσιο αυτό, το Κρατικό Αρχείο καθιέρωσε τη διοργάνωση επιστημονικών συνεδρίων, με την ευκαιρία των εορτασμών της Παγκόσμιας Εβδομάδας Αρχείων, στις αρχές Ιουνίου κάθε χρόνου. Το πρώτο επιστημονικό συνέδριο, το 2022, είχε ως τίτλο «Αρχεία στην Κύπρο. Οργάνωση, Προσδοκίες, Προοπτικές» και το δεύτερο, το 2023, είχε ως θεματική «Δημόσια και Ιδιωτικά Αρχεία στην Κύπρο. Σύμμαχοι ή Ανταγωνιστές». Τα Πρακτικά του πρώτου συνεδρίου έχουν εκδοθεί σε ηλεκτρονικό βιβλίο και βρίσκονται αναρτημένα στην ιστοσελίδα του Κρατικού Αρχείου. Σκοπός των συνεδρίων αυτών του Κρατικού Αρχείου είναι η ανάδειξη της σημαντικότητας των αρχείων και η καλλιέργεια αρχειακής συνείδησης από το ευρύ κοινό.

Σημαντικότητα των Αρχείων

Στις σύγχρονες δημοκρατίες, τα αρχεία έχουν ανεκτίμητη αξία, για αυτό και οι κυβερνήσεις δίνουν μεγάλη σημασία σε αυτά. Η πρόσβαση των πολιτών στα αρχεία είναι απαραίτητο στοιχείο των δημοκρατικών πολιτευμάτων. Τα δημόσια αρχεία δεv είvαι απλώς εργαλεία των κυβερvήσεων ή πηγές της ιστoρικής έρευvας, αλλά παρέχoυv στoν πολίτη και τη δυvατότητα vα έχει άμεση πρόσβαση και vα αvατρέχει στα πεπραγμέvα τωv εκάστoτε κυβερvήσεωv και στα ιστoρικά δεδoμέvα τoυ τόπoυ του. Η δημιουργία αρχείων και η διάσωσή τους είναι μια πολύ σημαντική λειτουργία ενός κράτους δικαίου. Μέσω της ορθής αρχειοθέτησης των διαδικασιών της κυβέρνησης και της τεκμηρίωσης των αποφάσεων, αφενός, και της παροχής πρόσβασης σε αυτά από τον κάθε ενδιαφερόμενο, αφετέρου, ενισχύεται η διαφάνεια, η λογοδοσία και ο έλεγχος της ορθής λειτουργίας του κράτους. Ο κάθε πολίτης μπορεί να ελέγξει και να κρίνει τις κυβερνητικές ενέργειες, αφού αυτές καταγράφονται αναλυτικά και εμπεριστατωμένα στα δημόσια αρχεία. Πέραν όμως της διοικητικής λειτουργίας τους, τα αρχεία αποτελούν και την κυριότερη πηγή καταγραφής της ιστορίας του τόπου μας, και οφείλουμε όλοι να τα προστατεύουμε και να επενδύουμε σε αυτά. Όπως ανέφερε ο νομπελίστας Έλληνας ποιητής Γιώργος Σεφέρης, «σβήνοντας ένα κομμάτι από το παρελθόν είναι σαν να σβήνεις και ένα αντίστοιχο κομμάτι από το μέλλον». 

Σημαντική η τήρηση ιδιωτικών αρχείων

Στο πλαίσιο αυτό, η ανάγκη για καλλιέργεια αρχειακής κουλτούρας είναι πολύ μεγάλη. Ελλείψει πολλών ιστορικών πηγών στην Κύπρο, είναι πολύ σημαντική η τήρηση ιδιωτικών αρχείων, είτε προσωπικών, είτε εταιρικών, στα οποία κωδικοποιούνται σημαντικές πτυχές της ζωής του παρελθόντος. Η τήρηση ενός απλού ημερολογίου, επί παραδείγματι, κατά την πρόσφατη πανδημία του κορονοϊού, θα αποτελέσει μελλοντικά μια σημαντική πηγή για την καθημερινή ζωή κατά την υπό αναφορά περίοδο, κάτι που σίγουρα δεν θα καταγράφουν στα επίσημα έγγραφα. Πέραν της τήρησης ιδιωτικών αρχείων όμως, η ορθή διαφύλαξή τους, στις ιδανικές συνθήκες και παράλληλα η κωδικοποίησή τους για να μπορούν να έχουν πρόσβαση ερευνητές σε αυτά είναι εξίσου σημαντικά. Το Κρατικό Αρχείο ξεκίνησε μια προσπάθεια, όπως αναφέρθηκε και στο πρόσφατο επιστημονικό του συνέδριο, συγκέντρωσης και καταγραφής όλων των ιδιωτικών αρχειακών συλλογών που βρίσκονται στα αρχειακά ιδρύματα στην Κύπρο, σε ένα ενιαίο κατάλογο.

Εκδοτικό Πρόγραμμα Κρατικού Αρχείου

Το Κρατικό Αρχείο, στην προσπάθειά του να διευκολύνει την έρευνα και να ελκύσει καινούργιους ερευνητές στο Αναγνωστήριό του, έχει κυκλοφορήσει 12 εκδόσεις με αρχειακό, στην πλειοψηφία του, υλικό, με συγκεκριμένες θεματικές. Έτσι, έχουν κυκλοφορήσει τρεις τόμοι με επιλογή εγγράφων από τα πρώτα χρόνια της αγγλοκρατίας, ένας αφιερωματικός τόμος στον Λόρδο Kitchener, τον θεμελιωτή του Κτηματολογίου στην Κύπρο, μια έκδοση σχετική με την Εκπαίδευση στην Κύπρο τον 19ο αιώνα, μια με κατάλογο με Έλληνες υπηκόους στην Κύπρο, στα μέσα του 19ου αιώνα, μια με αρχιτεκτονικά σχέδια δημοσίων κτηρίων και μια με φωτογραφικό υλικό. Οι δύο τελευταίες αφορούν ένα Οδηγό με όλες τις αρχειακές συλλογές που φυλάσσονται στο Κρατικό Αρχείο και μια ηλεκτρονική έκδοση με τα Πρακτικά του πρώτου επιστημονικού συνεδρίου, που βρίσκεται διαθέσιμη, όπως προαναφέρθηκε, στην ιστοσελίδα του Κρατικού Αρχείου, και που περιλαμβάνει σύντομη περιγραφή των σημαντικότερων αρχείων που δραστηριοποιούνται στην Κύπρο. Οι εκδόσεις του Κρατικού Αρχείου διατίθεται σε όλα τα βιβλιοπωλεία, ενώ μπορεί κάποιος να τις προμηθευτεί και από το Αναγνωστήριό του, στην Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ 38, στην Έγκωμη. 

Να διαφυλαχθεί η μνήμη του λαού

 Διαχρονικός στόχος του Κρατικού Αρχείου είναι η ανέγερση ενός Ενιαίου Αρχειοφυλακίου, σύμφωνα με τα διεθνή πρότυπα, που προβλέπουν τη διατήρηση σταθερών ιδανικών συνθηκών υγρασίας και θερμοκρασίας. Σε αυτό το κτήριο θα συγκεντρωθούν όλες οι αρχειακές συλλογές, που φυλάσσονται σήμερα στα 6 ενοικιαζόμενα αρχειοφυλάκιά του, το Κτήριο Διοίκησης, τα Εργαστήρια και το Αναγνωστήριο. Η ανέγερση του νέου αυτού κτηρίου θα βοηθήσει σε τεράστιο βαθμό στην εκπλήρωση του ρόλου του Κρατικού Αρχείου και θα διευκολύνει την εξυπηρέτηση των ερευνητών.

Πέραν τούτου, στόχος του Κρατικού Αρχείου παραμένει ο περαιτέρω εμπλουτισμός των αρχειακών συλλογών, που φυλάσσονται σε αυτό, και η παροχή των απαραίτητων εφοδίων στους ερευνητές για μελέτη τους, κάτι που προϋποθέτει βέβαια και την αναγκαία αύξηση του αριθμού των εργαζομένων σε αυτό. Περαιτέρω, στην προσπάθειά για υποβοήθηση της έρευνας και προώθηση της έρευνας του αρχειακού υλικού, το Κρατικό Αρχείο τα τελευταία χρόνια ακολουθεί μια πολιτική εξωστρέφειας, που σηματοδοτείται από τη συμμετοχή του ως συμβαλλόμενο μέρος σε ερευνητικά προγράμματα, ως συνδιοργανωτής σε επιστημονικά συνέδρια και μέσω της συμμετοχής του σε εκδόσεις αρχείων στην Κύπρο και στο εξωτερικό.   

Το Κρατικό Αρχείο αποτελεί τη ΜΝΗΜΗ του λαού μας και πρέπει να διαφυλαχθεί ως τέτοιο.

* Αναπληρωτής Έφορος Κρατικού Αρχείου