Λίγοι φαντάζονταν, πριν από τρία χρόνια όταν ξεσπούσε η πανδημία, πως η ανθρωπότητα θα συνέχιζε να παλεύει μαζί της  για τόσο μεγάλο χρονικό διάστημα και πως οι συνέπειές της θα ταλαιπωρούσαν εκατομμύρια ανθρώπους. Αν και τα περιοριστικά μέτρα και τα lockdown αποτελούν ευτυχώς παρελθόν, εντούτοις υπάρχουν άλλες παράμετροι που πρέπει να ληφθούν υπόψη και που γεννούν εξίσου μεγάλες ανησυχίες στη διαχείριση της πανδημίας.

Οι ιατρικές υπηρεσίες σε ολόκληρο τον κόσμο έρχονται συνεχώς αντιμέτωπες με ανθρώπους που έχουν νοσήσει με Covid με τα συμπτώματα της ασθένειας να μην λένε να υποχωρήσουν. Χρόνια κόπωση, δύσπνοια, βήχας, άγχος, απώλεια όσφρησης και γεύσης, διαταραχές στον ύπνο, ταχυκαρδία είναι μερικά από τα συμπτώματα που παρουσιάζουν οι ασθενείς, τα οποία και προβληματίζουν τους γιατρούς, που καλούνται να διαχειριστούν τις πιο περίπλοκες καταστάσεις.

Μια νέα έρευνα έρχεται να ρίξει περισσότερο φως στους κινδύνους που σχετίζονται με την εμφάνιση του συνδρόμου. Η μελέτη δημοσιεύτηκε στην ιατρική επιθεώρηση JAMA Internal Medicine και ανάμεσα στην ερευνητική ομάδα ήταν οι Βασίλης Βασιλείου, καθηγητής καρδιολογίας στο University of East Anglia, η Ελεάνα Ντατσάκη, επίτιμη αναπληρώτρια καθηγήτρια ρευματολογίας στο University College London και διευθύντρια ρευματολογικής κλινικής Ipswich Hospital, UK και η Βασιλική Τσαμπασιάν, ειδικευόμενη καρδιολογίας και επιστημονική συνεργάτιδα στο University of East Anglia, UK οι οποίοι μίλησαν στον «Φιλελεύθερο» για τα ευρήματά τους. 

Η παχυσαρκία, η ηλικία, το κάπνισμα ακόμη και το φύλο είναι παράγοντες που είναι πιθανόν να αυξήσουν τον κίνδυνο για long Covid, σύμφωνα με την έρευνα που έγινε σε περισσότερους από 860.000 ασθενείς. Άλλοι παράγοντες όπως προϋπάρχουσες νοσηρότητες, ενδεχομένως να παίζουν σοβαρό ρόλο. Από την άλλη, οι εμβολιασμένοι έχουν λιγότερες πιθανότητες να αναπτύξουν long Covid και αυτό όπως ανέφεραν οι τρεις ερευνητές είναι ένας ακόμη λόγος που συμβάλλει υπέρ του εμβολιασμού. 

Η Covid-19 δεν είναι απλώς μια βραχυπρόθεσμη ασθένεια. Μπορεί να προκαλέσει εξουθενωτικά σωματικά και ψυχικά συμπτώματα για μήνες ή και χρόνια μετά τη νόσηση από κορωνοϊό. Η πίεση που ασκείται ήδη στη δημόσια υγεία είναι μεγάλη και αυτό είναι κάτι που πρέπει να ληφθεί υπόψη από τις κυβέρνηση σε όλο τον κόσμο. Εκείνο που βλέπουμε είναι πως δεν υπάρχει καθορισμένη κατάσταση που να αποτελεί το «τέλος» της πανδημίας. Όχι μόνο γιατί ο νέος κορωνοϊός είναι πιθανόν να συνεχίσει να μας «εκπλήσσει» με τις μεταλλάξεις του, αλλά γιατί η long Covid έχει επιπτώσεις που διαρκούν καιρό.

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ:

-Τρία και πλέον χρόνια μετά το ξέσπασμα της πανδημίας ποιες είναι οι μεγαλύτερες προκλήσεις που έχουμε να αντιμετωπίσουμε σε ό,τι αφορά στην Covid-19; 

Βασίλης Βασιλείου – Πραγματικά έχουν περάσει τρία ολόκληρα χρόνια και η Covid-19 είναι ακόμη εδώ. Με τη βοήθεια των εμβολίων όμως, έχουμε δει μια δραστική μείωση των ασθενών, που χρειάζονται ενδονοσοκομειακή φροντίδα, αλλά δυστυχώς εξακολουθούμε να έχουμε θανάτους εξαιτίας. Βλέπουμε, επίσης ότι η Covid παρουσιάζει ακόμη πολλές προκλήσεις τόσο σε ατομικό όσο και σε εθνικό επίπεδο, σε ολόκληρο τον κόσμο. Εκτός από τους θανάτους η οικονομία έχει πληγεί οδηγώντας σε εκτεταμένες απώλειες θέσεων εργασίας, κλείσιμο επιχειρήσεων και γενικά επικρατεί αναστάτωση. Επίσης και η εκπαίδευση έχει διαταραχθεί σε όλες τις βαθμίδες. Παράλληλα, έχουμε παρατηρήσει ότι υπάρχει άνιση πρόσβαση σε εμβόλια στις φτωχότερες χώρες. Αυτό όμως το οποίο βλέπουμε να μπαίνει στο επίκεντρο και που αφορά ίσως τη μεγαλύτερη πρόκληση είναι τα άτομα που έχουν ασθενήσει με Covid αλλά δεν έχουν πλήρως θεραπευτεί, είναι δηλαδή μακροχρόνια Covid, αλλιώς long Covid όπως έχει επικρατήσει να λέγεται και που μπορεί να ακολουθήσει την οξεία λίμωξη. 

 

 

 

Βασιλική Τσαμπασιάν – Και εδώ να σημειώσω από την πλευρά μου, πως το σύνδρομο long Covid είναι όταν ένας ασθενής αντιμετωπίζει ένα ή περισσότερα συμπτώματα για τρεις μήνες μετά την οξεία λοίμωξη. Αυτά τα συμπτώματα μπορεί να είναι ήπια ή πιο βαριά ή και να αφορούν ένα ή περισσότερα συστήματα του οργανισμού μας. Για παράδειγμα, για κάποιους ασθενείς είναι ένας χρόνιος βήχας, για άλλους κόπωση, για άλλους δυσκολία συγκέντρωσης ή και απώλεια μνήμης (brain fog). Άλλα προβλήματα που έχουν καταγραφεί είναι δυσκολίες στον ύπνο. Είμαστε στο στάδιο που μαθαίνουμε ακόμη περισσότερα για αυτό το σύνδρομο και νέες μελέτες μας βοηθούν να καταλάβουμε την παθοφυσιολογία και τους μηχανισμούς της long Covid, ποιοι μπορεί να είναι πιο επιρρεπείς σε αυτήν και πώς μπορούμε να την αποτρέψουμε. 

-Σε προηγούμενή μας συνέντευξη είχατε πει ότι η long Covid θα είναι από τα σημαντικότερα ζητήματα που θα βρίσκουν συνεχώς μπροστά τους τα συστήματα υγείας. Οι εξελίξεις σας δικαίωσαν;

Βασίλης Βασιλείου –Δυστυχώς, ναι. Έχουμε καταφέρει να κρατήσει τους περισσότερους ασθενείς με Covid μακριά από τα νοσοκομεία, αλλά ένα ποσοστό της τάξης του πέντε με δέκα τοις εκατό ασθενούν με long Covid, κάτι που επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό τη ζωή τους. 

Ελεάνα Ντατσάκη -Στη Βρετανία, για παράδειγμα η long Covid είναι στις τρεις πρώτες ασθένειες που οδηγούν στην απώλεια παραγωγικότητας στην εργασία και συνεπώς αυτός ο τομέας έχει πληγεί σε μεγάλο βαθμό. Έχουν καταγραφεί ασθενείς που υποφέρουν για περισσότερα από ένα με δύο χρόνια με διάφορα συμπτώματα. 

-Ποια είναι η διάγνωση της long Covid και πώς διαφέρει από την νόσηση από τον νέο κορωνοϊό;

Ελεάνα Ντατσάκη -Είναι σημαντικό να αναφέρουμε πως δεν υπάρχει κάποια συγκεκριμένη εξέταση που να δίνει διάγνωση long Covid. Συνεπώς, οι ιατρικές ομάδες λαμβάνουν πληροφορίες από το ιατρικό ιστορικό του ασθενούς, όπως και με την κλινική του εξέταση, δίνοντας ιδιαίτερη προσοχή στα συμπτώματα της long Covid. Είναι μια εντελώς διαφορετική ασθένεια από ότι αφορούσε αρχικά ο νέος κορωνοϊός. Ο νέος κορωνοϊός είναι ένα καινούριο στέλεχος λόγω μετάλλαξης. Αυτή είναι μια φυσική εξέλιξη του κορωνοϊού και η ελπίδα μας είναι ότι μετά από αρκετές μεταλλάξεις θα έρθει εκείνη που δεν θα φέρει σημαντική νοσηρότητα και κυρίως θνησιμότητα. Πάντως, έχοντας περάσει ένας ασθενής λοίμωξη με κορωνοϊό τότε μόνο έχει τον κίνδυνο να παρουσιάσει long Covid. 

-Είσαστε οι συγγραφείς μιας μεγάλης μελέτης που παρουσιάστηκε πρόσφατα για τις συνέπειες της long Covid. Μιλήστε μας σας παρακαλώ για αυτήν. 

Βασίλης Βασιλείου -Έχουμε δουλέψει σκληρά για να εκπονήσουμε την μελέτη αυτή που έχει τον τίτλο «Risk Factors Associated With Post−COVID-19 Condition» (Παράγοντες κινδύνου που σχετίζονται με την μετά την Covid-10 κατάσταση) και η οποία δημοσιεύτηκε σε μια από τις πιο έγκυρες ιατρικές επιθεωρήσεις την JAMA Internal Medicine. Παρακολουθήσαμε 860,793 ασθενείς που παρουσίασαν long Covid σε τέσσερις ηπείρους και βρήκαμε παράγοντες που καθιστούν ένα άτομο πιο επιρρεπή ή τον προστατεύουν από το σύνδρομο. 

-Ας μιλήσουμε, λοιπόν, για την έρευνά σας. Ποια είναι τα συμπτώματα που έχουν οι ασθενείς με long Covid; Έχουμε στοιχεία πόσοι περίπου άνθρωποι έχουν νοσήσει;

Βασιλική Τσαμπασιάν – Τα τυπικά συμπτώματα περιλαμβάνουν δύσπνοια, κόπωση, πονοκέφαλο, μυική αδυναμία, νευρολογικά συμπτώματα (μούδιασμα), χρόνιο βήχα, απώλεια όσφρησης ή και γεύσης, στηθάγχη, αρρυθμίες, κούραση, προβλήματα στον ύπνο όπως για παράδειγμα αϋπνίες ή και εφιάλτες, ακόμη και κατάθλιψη. Υπολογίζεται πως ένα 5% με 10% των ασθενών παρουσιάζουν στη συνέχεια long Covid. Στη Βρετανία αυτή τη στιγμή για παράδειγμα, υπολογίζουμε πως υπάρχουν περισσότερα από δύο εκατομμύρια ασθενείς με long Covid. 

-Ποιοι είναι οι παράγοντες κινδύνου που αυξάνουν τις πιθανότητες ένας ασθενής να παρουσιάσει long Covid;

Βασίλης Βασιλείου – Αυτό που εντοπίσαμε στην έρευνά μας είναι ότι η long Covid μπορεί να επηρεάσει όλους όσους έχουν νοσήσει με Covid. Ωστόσο, κάποιοι παράγοντες που επηρεάζουν είναι το κάπνισμα, η παχυσαρκία, η ενδονοσοκομειακή φροντίδα στην οξεία φάση της λοίμωξης, το φύλο, βλέπουμε πως οι γυναίκες επηρεάζονται περισσότερο. Ρόλο, επίσης μπορούν να παίξουν άλλες νοσηρότητες όπως για παράδειγμα τα καρδιακά προβλήματα, το άσθμα, η νεφρική ανεπάρκεια, ο διαβήτης, η κατάθλιψη, το άγχος και η χορήγηση ανοσοκατασταλτικών φαρμάκων. Όλα αυτά αυξάνουν τον κίνδυνο για long Covid. Από την άλλη, αν οι ασθενείς είχαν εμβολιαστεί με δύο δόσεις εμβολίου, τότε μείωσαν στο μισό τον κίνδυνο. Εδώ, πάντως, είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι μιλούμε για σχετικό ρίσκο και ότι η Covid μπορεί να επηρεάσει όλους. Χωρίς, βέβαια, αυτό να σημαίνει πως αν κάποιος έχει όλους αυτούς τους παράγοντες, θα παρουσιάσει απαραίτητα και long Covid. 

Επηρεάζεται η ικανότητα των νοσούντων να εργαστούν

 

 

 

-Ποιοι είναι οι μακροπρόθεσμοι κίνδυνοι και επιπτώσεις της long Covid στη δημόσια υγεία;

Βασιλική Τσαμπασιάν – Η long Covid μπορεί να οδηγήσει σε συμπτώματα εξουθενωτικά τους ασθενείς και τα οποία μπορεί να είναι δύσκολα στην διαχείριση και θεραπεία. Οι μακροπρόθεσμες επιπτώσεις της long covid στη δημόσια υγεία δεν είναι ακόμη πλήρως κατανοητές, καθώς η πάθηση είναι σχετικά νέα και η έρευνα βρίσκεται σε εξέλιξη. 

Βασίλης Βασιλείου – Ωστόσο, ορισμένες πιθανές συνέπειες περιλαμβάνουν αυξημένο κόστος υγειονομικής περίθαλψηs γιατί η long Covid οδηγεί σε σημαντική αύξηση του κόστους υγειονομικής περίθαλψης, καθώς οι ασθενείς χρειάζονται συνεχή ιατρική περίθαλψη και παρακολούθηση. Επίσης, όπως έχω ήδη πει επηρεάζεται άμεσα και η εργασία, καθώς τα άτομα που νοσούν εμφανίζουν συμπτώματα όπως επίμονη κόπωση, προβλήματα συγκέντρωσης ή και απώλεια μνήμης και άλλα που μπορεί να επηρεάσουν την ικανότητά τους να εργαστούν.

Ελεάνα Ντατσάκη – Επιπλέον, έχουμε δει και μια αυξημένη επιβάρυνση των υπηρεσιών ψυχικής υγείας γιατί πολλοί ασθενείς με long Covid αναφέρουν ότι βιώνουν άγχος, κατάθλιψη και άλλα προβλήματα ψυχικής υγείας, τα οποία ασκούν επιπρόσθετη πίεση στις υπηρεσίες ψυχικής υγείας. Kαταλήγοντας, οι μακροπρόθεσμες επιπτώσεις της long Covid στη δημόσια υγεία είναι θα είναι σημαντικές και απαιτείται συνεχής έρευνα για την πλήρη κατανόηση του εύρους του προβλήματος και την ανάπτυξη αποτελεσματικών παρεμβάσεων για την αντιμετώπισή του.

-Έχετε αναφέρει πως η long Covid θα ασκήσει ακόμη μεγαλύτερη πίεση στα συστήματα υγείας. Ποιες αλλαγές πρέπει κατά τη γνώμη σας να γίνουν, ώστε να αντιμετωπίζεται καλύτερα η ασθένεια;

Βασιλική Τσαμπασιάν – Βεβαίως. Μια ξαφνική αύξηση στον αριθμό των ασθενειών, μπορεί να προκαλέσει συμφόρηση σε ένα σύστημα υγείας που έχει τον ίδιο αριθμό προσωπικού, την ίδια χρηματοδότηση και τις ίδιες διαθέσιμες υπηρεσίες αλλά και εγκαταστάσεις. 

Ελεάνα Ντατσάκη – Είναι σημαντικό οι ασθενείς αλλά και οι επαγγελματίες υγείας να ενημερώνονται και να γνωρίζουν περισσότερα για τη long Covid, ώστε να αντιλαμβάνονται τα συμπτώματα γρήγορα και να μπορούν να ανταποκριθούν όσο το δυνατόν καλύτερα. 

Βασίλης Βασιλείου – Επιπλέον, ο εμβολιασμός είναι υψίστης σημασίας και βοηθά όχι μόνο στην οξεία λοίμωξη αλλά και στην προστασία από την long Covid. Έχουν εμβολιαστεί πάνω από έξι εκατομμύρια άνθρωποι παγκοσμίως και παρά το ότι τα εμβόλια έχουν κάποιες παρενέργειες, σε γενικές γραμμές είναι πιο ασφαλές να γίνεται ο εμβολιασμός παρά όχι. Σε ατομικό επίπεδο, η αντιμετώπιση τυχόν άλλων παραγόντων κινδύνου, όπως η παχυσαρκία ή το κάπνισμα, και γενικά η προσπάθεια για έναν πιο υγιεινό τρόπο ζωής είναι υψίστης σημασίας.

Ο εμβολιασμός συμβάλλει στη μείωση της θνησιμότητας

-Όπως έχετε ήδη τα αποτελέσματα της έρευνας σας συνηγορούν υπέρ του εμβολιασμού, αφού παρέχει προστασία απέναντι στην long Covid. Αυτό ισχύει για όσους ήδη έχουν εμβολιαστεί ή σημαίνει πως για να έχουμε προστασία πρέπει συχνά να εμβολιαζόμαστε;

Βασιλική Τσαμπασιάν – Στην έρευνά μας βρήκαμε ότι οι εμβολιασμένοι ασθενείς είχαν σχεδόν 50% λιγότερες πιθανότητες να νοσήσουν με long Covid. Επιπλέον, ένα αδιαμφισβήτητο εύρημα της έρευνάς μας είναι ότι οι ασθενείς με σοβαρή οξεία λοίμωξη από κορωνοϊό που χρειάστηκαν νοσηλεία είχαν δυόμισι φορές μεγαλύτερο κίνδυνο να εμφανίσουν στην πορεία long Covid. Ξέρουμε ότι ο εμβολιασμός αποτρέπει τη βαριά νόσηση από τον ιό, επομένως μειώνει δραστικά και τον κίνδυνο με αυτό τον τρόπο. 

Ελεάνα Ντατσάκη – Να τονίσουμε, όμως ότι ακόμη δεν έχουμε στοιχεία εάν δύο δόσεις εμβολιασμού είναι αρκετές ή αν με τα καινούρια στελέχη του ιού θα χρειάζονται και ενισχυτικές δόσεις. Σε κάθε περίπτωση η ενίσχυση του εμβολιασμού βοηθά και σε ό,τι αφορά στην οξεία λοίμωξη. Επομένως οι ασθενείς είναι σημαντικό να προχωρούν στον εμβολιασμό τους, ανάλογα και με τις εισηγήσεις των υγειονομικών υπηρεσιών. 

-Ποια είναι η συμβουλή σας για τους ανθρώπους που υποφέρουν από long Covid και ποια είναι η σημασία της στήριξης για αυτούς τους ασθενείς;

Βασίλης Βασιλείου – Η συμβουλή μας προς τους ανθρώπους με μακροχρόνια Covid είναι να ζητούν στήριξη χωρίς ενδοιασμούς ή φόβους και να είναι υπομονετικοί. Η συντριπτική πλειοψηφία των ασθενών με long Covid θα βελτιωθεί, αν και μπορεί να πάρει πολύ χρόνο. Ως εκ τούτου, είναι σημαντικό να παραμείνουμε θετικοί σχετικά με αυτό καθώς τα πράγματα θα βελτιωθούν. Είναι σημαντικό να υποστηρίζουμε τέτοια άτομα αφού περνούν μια εξαιρετικά ασυνήθιστη και αγχωτική περίοδο.

Ελεάνα Ντατσάκη – Η στήριξη του ασθενούς έχει τεράστια σημασία. Στη Βρετανία έχουμε αναπτυχθεί εξειδικευμένες κλινικές long Covid όπου βλέπουμε τους ασθενείς και τους διαχειριζόμαστε ολιστικά. Είναι σημαντικό όταν αυτοί οι ασθενείς βιώνουν άγχος ή στρες να θυμούνται πως η κατάσταση της συντριπτικής πλειοψηφίας των ασθενών βελτιώνεται και επομένως να παραμείνουν αισιόδοξοι πως θα τα καταφέρουν.

 

 

 

Ασθενείς με συμπτώματα που διαρκούν για δύο χρόνια

-Πόσο καιρό διαρκούν τα συμπτώματα της long Covid; Υπάρχουν ασθενείς που θα έχουν long Covid εφ’ όρου ζωής; 

Βασιλική Τσαμπασιάν – Για να γίνει διάγνωση τα συμπτώματα πρέπει να διαρκούν για περισσότερο από τρεις μήνες μετά από ένα οξύ επεισόδιο λοίμωξης. Να σημειώσω, ωστόσο πως είναι ακόμη νωρίς και δεν έχουμε επαρκή στοιχεία για αυτό και είναι δύσκολο να πούμε από τώρα αν τα συμπτώματα σε κάποιους ασθενείς θα διαρκέσουν για πάντα. 

Ελεάνα Ντατσάκη – Αυτό, που μπορεί να ειπωθεί με βεβαιότητα είναι πως ήδη έχουμε ασθενείς που παρουσιάζουν συμπτώματα long Covid για δύο χρόνια. Και ίσως αυτό να έχει μεγαλύτερη διάρκεια. Θα χρειαστεί στο μέλλον να γίνουν περισσότερες μελέτες, που θα γίνουν για να μας βοηθήσουν να απαντήσουμε καλύτερα αυτή την ερώτηση.

Καθοριστικός παράγοντας το άγχος  και η κατάθλιψη

-Πολλές μελέτες δείχνουν ότι τα περιοριστικά μέτρα και ειδικά τα lockdown προκάλεσαν άγχος σε μεγάλη μερίδα ανθρώπων. Έχετε στοιχεία από την έρευνά σας που να συνδέουν το άγχος με την long Covid;

Βασίλης Βασιλείου – Είναι γεγονός ότι τα lockdown προκάλεσαν πολύ άγχος, όπως και κατάθλιψη σε μεγάλη μερίδα του πληθυσμού, ενώ δυστυχώς σε κάποιες περιπτώσεις καταγράφηκε έξαρση της βίας στην οικογένεια. Ήταν, όμως ένα αναγκαίο κακό γιατί χωρίς τα περιοριστικά μέτρα θα είχαμε θρηνήσει πολύ περισσότερα θύματα. Ανάμεσα στις συνοσηρότητες που μελετήσαμε ήταν το άγχος και η κατάθλιψη. Βρήκαμε ότι εάν ένας ασθενής είχε διάγνωση άγχους ή κατάθλιψης όταν νόσησε με Covid, τότε είχαν μια σχετική αύξηση της τάξης του 20% να παρουσιάσουν long Covid. Δηλαδή εάν είχαμε 1000 ασθενείς με άγχος ή και κατάθλιψη και 1000 ασθενείς χωρίς, τότε θα περιμέναμε να δούμε περίπου 100 ασθενείς να παρουσιάσουν long Covid. Από αυτούς τους 100 τότε οι 54 είναι πιθανόν να είχαν διάγνωση άγχους ή και κατάθλιψης.