Από την Κύπρο στα τέλη της δεκαετίας του 1940 μια νεαρή νοσηλεύτρια η Έλλη, χάρη σε ένα συναπάντημα της τύχης και σε αντίθεση με το τι θα ήθελε ο οικογενειακός και κοινωνικός της περίγυρος βρίσκεται στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου για να εργαστεί στη βασιλική κλινική. Χάρη στον ζήλο και την εργατικότητά της καταφέρνει στο τέλος να την διευθύνει. Την ίδια περίοδο, ζει και ένα μεγάλο έρωτα με ένα Έλληνα επιχειρηματία της ελληνικής παροικίας της Αλεξάνδρειας. Και όλα αυτά με φόντο τα ταραγμένα εκείνα χρόνια και την Αίγυπτο που προσπαθούσε να βρει τον δρόμο της μετά την ανεξαρτησία της, έχοντας ένα εντελώς ακατάλληλο βασιλιά, ο οποίος όχι μόνο δεν αντιλαμβανόταν τις προκλήσεις που υπήρχαν αλλά με τα έργα του, έκανε απλώς την κατάσταση χειρότερη.
Αυτό είναι το περιεχόμενο του βιβλίου «Η Νοσηλεύτρια» (εκδόσεις Άρμος), του Ανδρέα Μήλιου, διδάκτορα του Πανεπιστημίου της Φρανκφούρτης, οικονομολόγου και συγγραφέα. Μέσα από λυρικές περιγραφές, προϊόν μεγάλης έρευνας ο Ανδρέας Μηλιός, μας ξεναγεί στην Αίγυπτο εκείνης της εποχής, μέσα από τα μάτια μιας γυναίκας που αναζητούσε τόσο την προσωπική της ευτυχία τόσο και την επαγγελματική της καταξίωση. Ειδικά όταν αναφέρεται σε μνημειακούς, αρχαιολογικούς, λατρευτικούς χώρους και στα ενδιαιτήματα, τη χλιδή της βασιλικής, άρχουσας τάξης η οποία κυριάρχησε στη συγκεκριμένη γεωγραφική περιοχή πριν, κατά, και μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, οι εικόνες που δίνει είναι μοναδικές.
Από το βιβλίο περνούν υπαρκτά πρόσωπα που σφράγισαν τη μοίρα της Αιγύπτου, όπως μέλη της βασιλικής οικογένειας και ειδικά ο βασιλιάς Φαρούκ. Ο συγγραφέας μιλά στον «Φ» γι’ αυτό το συγγραφικό ταξίδι.
-Την τελευταία φορά που μιλήσαμε ήταν για την οικονομία και την εθνική ταυτότητα. Τώρα θα συζητήσουμε για τη «Νοσηλεύτρια». Τι ήταν αυτό που σας έκανε να γράψετε ένα μυθιστόρημα; Να μας πείτε μερικά λόγια για το βιβλίο, σας παρακαλώ;
-Χαίρομαι που επικοινωνώ και πάλι μαζί σας και με το αναγνωστικό κοινό της Μεγαλονήσου, με την ευκαιρία της κυκλοφορίας της δεύτερης έκδοσης του μυθιστορήματός μου «Η Νοσηλεύτρια». Όπως γνωρίζετε, γράφω κατά βάση μελέτες και δοκίμια επιστημονικού περιεχομένου, δύο από τα οποία διανέμονται ως διδακτικά εγχειρίδια σε εννέα ελληνικά πανεπιστήμια. Αφορμή για τη συγγραφή της «Νοσηλεύτριας» ήταν η γνωριμία και επαγγελματική συνεργασία μου με μια αρχοντική, δυναμική και φιλόδοξη Ελληνοκύπρια, την περίοδο που εγώ ήμουν σύμβουλος στο Υπουργείο Υγείας και εκείνη διευθύνουσα Νοσηλευτικής σε μεγάλο αθηναϊκό νοσοκομείο. Όταν μου διηγήθηκε κάποια περαστικά από την πορεία της ζωής και της καριέρας της, τα βρήκα ιδιαίτερα ενδιαφέροντα και μου γεννήθηκε η σκέψη να τα αποτυπώσω σε μυθιστόρημα. Ήταν μια παραμυθένια ζωή για την εποχή της! Να σας πω βέβαια ότι είχα από την εφηβεία το σαράκι της γραφής και ήθελα να σπουδάσω σκηνοθεσία.
-Το βιβλίο σας είναι προϊόν μυθοπλασίας αλλά και πραγματικότητας με κεντρική ηρωίδα, όπως είπατε, μια νεαρή Ελληνοκύπρια νοσηλεύτρια. Πώς μάθατε για αυτή τη γυναίκα, ποια ήταν τα πραγματικά στοιχεία της ιστορίας, που σας έκαναν να γράψετε για αυτή;
-Η «Νοσηλεύτρια» είναι μια αληθινή ιστορία σε ποσοστό ίσως 80%. Η πορεία της καριέρας της Ελληνοκύπριας πρωταγωνίστριας και τα περιστατικά που αφορούν τα ιστορικά πρόσωπα, δηλαδή τα πρόσωπα της βασιλικής αυλής είναι απόλυτα αληθινά. Είναι προϊόν αφηγήσεων σε εμένα από την ίδια την πρωταγωνίστρια. Στην έρευνα που διεξήγαγα στη συνέχεια, βρήκα πολύ ενδιαφέρον το γεγονός ότι, για πολλά από αυτά τα αφηγηθέντα περιστατικά, όπως η γνωριμία του βασιλιά Φαρούκ με τη νεαρή βασίλισσα, η γαμήλια τελετή, η γέννηση του διαδόχου στο παλάτι, οι λεπτομέρειες του γαμήλιου ταξιδιού του βασιλικού ζεύγους στο Μονακό και στις Κάννες, δεν υπήρχαν επαρκείς ιστορικές αναφορές. Το υλικό που είχα εγώ ήταν αναλυτικό και από αυτόπτη μάρτυρα. Αυτός ήταν και ο βασικός λόγος που με οδήγησε να γράψω αυτή την πολύ ενδιαφέρουσα ιστορία.
-Κάποιοι από τους πρωταγωνιστές του βιβλίου είναι πραγματικά πρόσωπα. Μιλήσατε ή συναντηθήκατε μαζί τους ή με ανθρώπους που τους γνώριζαν ή τους έζησαν από κοντά;
-Δεν είχα καμία επαφή ή συνομιλία με κανένα άλλο πρόσωπο της ιστορίας, παρά μόνο με την πρωταγωνίστρια. Το μυθιστόρημα γράφτηκε τη διετία 2014 – 2015, και εκδόθηκε πρώτη φορά το 2016, όταν όλα τα πραγματικά πρόσωπα δεν ζούσαν. Ούτε έτυχε να γνωρίσω κάποιον απόγονο για να μου μεταφέρει σχετικές πληροφορίες.
-Τι σήμαινε για την Αίγυπτο η ελληνική παροικία; Με ποιο τρόπο συνέβαλε στην οικονομία, την κοινωνία, τον πολιτισμό και την πολιτική της χώρας;
-Η ελληνική παροικία της Αιγύπτου έφτασε να αριθμεί κάποια περίοδο στον μεσοπόλεμο τις 200.000. Οι περισσότεροι εύποροι Έλληνες ζούσαν στην Αλεξάνδρεια, της οποίας ήλεγχαν τη βιομηχανία του βαμβακιού, του καπνού, του χαρτιού, της υφαντουργίας και της οινοποιίας. Η συνεισφορά συνεπώς στην οικονομία της Αιγύπτου από τις εξαγωγές των παραγόμενων προϊόντων και την εργασία των Αιγυπτίων στις ελληνικές βιομηχανίες ήταν κεφαλαιώδους σημασίας. Κοινωνικά η ελληνική παροικία είχε τις δικές της δομές, αλλά οι σχέσεις μεταξύ Αιγυπτίων και Ελλήνων, παρά τις θρησκευτικές και πολιτισμικές διαφορές, δεν ήταν κακές. Η σημαντική συνεισφορά της ελληνικής παροικίας αποκαλύφθηκε μετά τις εθνικοποιήσεις των περιουσιών τους από τον Νάσερ (1956 και μετά) που αναγκάσθηκαν να εγκαταλείψουν τη χώρα. Η οικονομική δραστηριότητα της Αιγύπτου σημείωσε κάθετη πτώση και η χώρα περιήλθε για πολλά χρόνια σε μια δυσάρεστη κοινωνικοοικονομική κρίση.
-Τι απομένει σήμερα στην Αίγυπτο από την τόσο ακμάζουσα ελληνική παροικία; Θα μπορούσε να είναι διαφορετική πιστεύετε η τύχη των Ελλήνων;
-Θραύσματα, σπαράγματα και θολά ίχνη ενός περασμένου μεγαλείου. Σήμερα υπολογίζεται ότι ζουν στην Αίγυπτο περί τους 8.000 Έλληνες, από τους οποίους οι 3.000 στην Αλεξάνδρεια. Οι περισσότεροι είναι ηλικιωμένοι. Στην Αλεξάνδρεια, υπάρχουν ακόμα ένα ελληνικό σχολείο, ένα πολιτιστικό κέντρο και μία ελληνική κοινότητα. Δεν πιστεύω ότι η τύχη των Ελλήνων στην Αίγυπτο θα μπορούσε να είναι καλύτερη. Μετά την ανεξαρτησία της χώρας, το 1936, η κατάσταση για τους ξένους χειροτέρευε μέρα με τη μέρα. Οι Άγγλοι και οι Γάλλοι εκδιώχθηκαν το 1956 με την κρίση του Σουέζ και οι περιουσίες τους εθνικοποιήθηκαν. Ο Γκαμάλ Νάσερ εκμεταλλεύθηκε μαζί με τη συγκυρία και το συναίσθημα του αιγυπτιακού λαού υποσχόμενος ανεξαρτησία, ελευθερία και ισότητα. Το ποτάμι δεν μπορούσε πλέον να γυρίσει πίσω.
Ενδελεχής έρευνα από πολλές πηγές
-Οι περιγραφές στο βιβλίο σας είναι μοναδικές, γεμάτες λεπτομέρειες που αποτυπώνουν το κλίμα της εποχής. Πού βασιστήκατε για να βρείτε όλα αυτά τα στοιχεία; Έχετε μελετήσει πηγές, πήγατε ο ίδιος στην Αίγυπτο, στους τόπους που αναφέρεστε;
-Είναι όλα προϊόν έρευνας και μελέτης. Μελέτησα μεγάλο μέρος της βιβλιογραφίας για την ελληνική παροικία στην Αλεξάνδρεια και στο Κάιρο και διάβασα πολλά μυθιστορήματα που οι ιστορίες τους διαδραματίζονται σε αυτούς τους τόπους. Ενδεικτικά αναφέρω τις μελέτες του Ε. Σουλογιάννη και Ι. Χατζηφώτη για τον Ελληνισμό της Αιγύπτου και τα μυθιστορήματα των Ε. Ντάρελ, Μ. Φόρστερ, Ναγκίμπ Μαχφούζ, Σ. Τσίρκα και Πέρσας Κουμούτση. Να σημειώσω πως δεν έχω επισκεφθεί ο ίδιος την Αίγυπτο.
-Ποια στοιχεία σας εντυπωσίασαν περισσότερο κάνοντας την έρευνά σας για το βιβλίο;
-Το πρώτο στοιχείο είναι η αναπτυξιακή και κοινωνικοοικονομική δυναμική του ελληνικού στοιχείου και η επιρροή του στην πολιτική, οικονομική και πολιτιστική ζωή, κυρίως της Αλεξάνδρειας. Αν και η Αλεξάνδρεια ήταν ένα πολυπολιτισμικό χωνευτήρι λαών και θρησκειών, όπου συμβιούσαν άνθρωποι από πολλές εθνικότητες, οι Έλληνες, που δεν ήταν η πλειοψηφία, δημιούργησαν τεράστιες περιουσίες και ήλεγχαν την οικονομική ζωή του τόπου. Ένα δεύτερο στοιχείο είναι η παραδειγματική κοινωνική οργάνωση και η αλληλεγγύη του ελληνικού στοιχείου. Είχαν δημιουργήσει ελληνικά σχολεία, ορφανοτροφεία, νοσοκομεία, σχολεία, θέατρα, πολιτιστικούς συλλόγους, κοινότητες, κ.ά. Ένα τρίτο είναι το γεγονός πως οι εύποροι επιχειρηματίες (Τοσίτσας, Στουρνάρης, Μπενάκης, Ζάππας, Αβέρωφ, κ.α.) είχαν πάντα στο μυαλό και στην καρδιά τους την πατρίδα, στην οποία μετέφεραν μεγάλο μέρος των κερδών τους, χρηματοδοτώντας τεράστιας σημασίας δημόσια έργα στην Αθήνα.
Αρνητικός ο ρόλος του βασιλιά Φαρούκ
-Έντονη είναι η παρουσία στο βιβλίο και της τότε βασιλικής οικογένειας της Αιγύπτου. Πώς αξιολογείτε τον ρόλο του βασιλιά και της ελίτ γενικότερα στα δραματικά γεγονότα της δεκαετίας του 1950;
-Ο βασιλιάς Φαρούκ είχε χάσει την εύνοια και τη συμπάθεια του λαού της Αιγύπτου στο τέλος της δεκαετίας του ’40. Οι σπατάλες της βασιλικής οικογένειας, η μποέμικη ζωή και η υπακοή του στις εντολές των Άγγλων και των Γάλλων προκαλούσαν δυσφορία στον λαό που θεωρούσε τον βασιλιά μαριονέτα των ξένων.
Κόμματα και στρατός τον πίεζαν να αναθεωρήσει τη συνθήκη διαχείρισης της Διώρυγας του Σουέζ, τους όρους της οποίας θεωρούσαν αποικιοκρατικούς. Ο ίδιος αδρανούσε, διότι δεν ήθελε να έρθει σε ρήξη με τους Αγγλογάλλους που τον στήριζαν. Έτσι δημιουργήθηκε το κίνημα στο στρατό που το καλοκαίρι του 1952 τον ανέτρεψε και τον υποχρέωσε να εγκαταλείψει τη χώρα.
Στη συνέχεια, οι στρατιωτικοί κλιμάκωναν μέρα με τη μέρα την ένταση κατά των Άγγλων, των Γάλλων και των άλλων ξένων, κάτι που, το 1956, οδήγησε στην κρίση του Σουέζ και, στη συνέχεια, στην εθνικοποίηση της διώρυγας και στην εκδίωξη των Άγγλων και των Γάλλων από την Αίγυπτο. Ακολούθησαν οι εθνικοποιήσεις των περιουσιών όλων των ξένων και η αποχώρησή τους από τη χώρα.
Τίποτα δεν είναι αδύνατο για τις γυναίκες
-Ποιες δυσκολίες είχαν οι γυναίκες τις δεκαετίες μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, στον δρόμο τους για ανέλιξη; Ποιες από αυτές ακόμη παραμένουν ως εμπόδια;
-Οι κοινωνίες της Δύσης εξακολουθούν να είναι ανδροκρατικές και πατριαρχικές, παρά την πρόοδο που σημειώθηκε. Αυτό ισχύει βέβαια περισσότερο για τον ευρωπαϊκό νότο, αλλά η θέση των γυναικών στην εργασία δεν είναι ισότιμη με αυτή των ανδρών ούτε στην προοδευτική Σκανδιναβία και τη Γερμανία. Ακόμα και στις αναφερθείσες χώρες, οι γυναίκες εξακολουθούν να αμείβονται λιγότερο από τους άνδρες, ακόμα και όταν εκτελούν τα ίδια καθήκοντα, και να έχουν λιγότερες ευκαιρίες επαγγελματικής ανέλιξης. Βέβαια σε πολλά άλλα ζητήματα οι γυναίκες έχουν σήμερα χειραφετηθεί και έχουν το πάνω χέρι. Αντιλαμβάνεσθε, ότι η κατάσταση τη δεκαετία του 1950 ήταν για τις γυναίκες πολύ χειρότερη από σήμερα. Μιλώ πάντα για τη Δύση, διότι η ζωή των γυναικών στον αραβικό και μουσουλμανικό κόσμο, καθώς και στην Αφρική και την Ινδία εξακολουθεί να είναι ακόμα και σήμερα, σε μεγάλο ποσοστό, πολύ δύσκολη.
-Η Έλλη καταλύει τις εξουσιαστικές δομές της κοινωνίας και σπάει τα δεσμά των κοινωνικών προκαταλήψεων που ήθελαν τη γυναίκα κυρίως μητέρα και νοικοκυρά. Ποια μηνύματα στέλνει η ηρωίδα σας στις γυναίκες σήμερα;
-Το βασικό μήνυμα που στέλνει η Έλλη στις σημερινές γυναίκες είναι ότι τίποτα δεν είναι αδύνατο για μια γυναίκα, όταν το θέλει πραγματικά και το επιδιώκει συστηματικά και δυναμικά με επαγγελματική συνέπεια. Το πέτυχε εκείνη αγνοώντας προκλητικά τις εξουσιαστικές, κοινωνικές δομές μιας αραβικής χώρας, σε μια πολύ δυσκολότερη εποχή από τη σημερινή, κάνοντας μια αξιοζήλευτη καριέρα που μοιάζει με παραμύθι. Γιατί να μην μπορεί να το κάνει σήμερα κάθε σύγχρονη γυναίκα;
-Τελικά, ο μεγάλος έρωτας που έζησε σφράγισε τη ζωή της, όμως στη συνέχεια δεν κατάφερε να ξεπεράσει την απώλειά του. Γιατί επιλέξατε να δώσετε αυτή την τροπή στην ιστορία; Θέλω να πω γιατί μια δυναμική γυναίκα όπως η Έλλη, να μην μπορεί να έχει και μια επιτυχημένη καριέρα αλλά και μια ευτυχισμένη κοινωνική ζωή;
-Πολύ ενδιαφέρουσα ερώτηση, βγαλμένη από τα βάθη του συναισθηματικού κόσμου μιας γυναίκας. Ομολογώ πως όταν έγραψα αυτή την εξέλιξη δεν σκέφθηκα ότι κάποιος ή κάποια ενδέχεται να την προσεγγίσει έτσι. Κοιτάξτε, η Έλλη είχε στην πραγματική της ζωή με τον μετέπειτα σύζυγό της μια αξιόλογη, ευχάριστη και ισορροπημένη συζυγική ζωή, που ταίριαζε με τα θέλω του συντηρητικού χαρακτήρα της. Έκαναν και οι δύο επιτυχημένες καριέρες και είχαν ευτυχισμένη ζωή. Συνεπώς αγάπη και επιτυχία συμβάδισαν αρμονικά στη ζωή της πραγματικής Έλλης. Ο θυελλώδης έρωτας στο βιβλίο είναι μυθοπλασία και η εξέλιξη που επέλεξα είχε στόχο να ανεβάσει την ένταση της ιστορίας και να προκαλέσει τα συναισθήματα του αναγνώστη. Όταν όλα εξελίσσονται γραμμικά και αυτονόητα σε μια ιστορία, το ενδιαφέρον του αναγνώστη μειώνεται. Κι ύστερα ένα ανάγνωσμα εποχής πρέπει να εμπεριέχει και ευχάριστα και δυσάρεστα στοιχεία για να είναι ρεαλιστικό. Φαντάζομαι πως πολλοί αναγνώστες θα θεωρήσουν το περιστατικό αληθινό. Ίσως, βέβαια, έχει να κάνει και με το γεγονός ότι εγώ στα κείμενά μου συνηθίζω να αποτυπώνω ρεαλιστικά την πραγματικότητα. Θέλω να πω πως αυτό που συνέβη τότε συμβαίνει καθημερινά σήμερα σε πολλούς ανθρώπους. Άλλωστε, και στο νέο μου μυθιστόρημα «Διπρόσωπη Κίρκη», που κυκλοφόρησε πρόσφατα, το στοιχείο του ρεαλισμού και όσων συμβαίνουν καθημερινά στην πραγματική ζωή είναι έντονο. Για αυτό εγώ συνηθίζω να λέω πως η πραγματική ζωή ξεπερνά τη φαντασία κάθε εμπνευσμένου συγγραφέα.
