Ο πανεπιστημιακός Χαρίδημος Τσούκας μας έχει συνηθίσει στις καυστικές αναλύσεις του. Δεν χαρίζεται σε κανένα. Η αξιολόγηση που κάνει του εκλογικού τοπίου μετά τη διπλή εκλογική αναμέτρηση της περασμένης Κυριακής και το σαρωτικό πέρασμα του τυφώνα Φειδία Παναγιώτου, θέτει όλους μας ενώπιον  των ευθυνών μας. Δεν υιοθετεί ότι δόθηκε ψήφος χαβαλέ στον νεαρό youtuber, ούτε και  ότι επιχειρήθηκε επανάσταση. Μιλά καθαρά για καρναβαλική ψήφο που στόχο είχε το χλευασμό ολόκληρου του πολιτικού συστήματος.  Μιλά για τον πολίτη που νοιώθει παγιδευμένος. Εξηγεί ότι η ανάδειξη του απολιτικού Φειδία σε μια πολιτική διαδικασία στέλνει το παράδοξο μήνυμα : ‘η πολιτική επιλογή μου είναι ένας απολιτικός υποψήφιος’ και τονίζει πως οι πολίτες παρωδούν, χλευάζουν, και διακωμωδούν το πολιτικό σύστημα.     

-Στις πρόσφατες ευρωεκλογές είδαμε μια επανάσταση της κοινωνίας ή είχαμε ψήφο-χαβαλέ;

-Το μείζον γεγονός ήταν, αναμφίβολα, η εκτόξευση ενός πολιτικά ανύπαρκτου υποψήφιου στην τρίτη θέση με 7.330 ψήφους (για να έχουμε μέτρο σύγκρισης, το ΑΚΕΛ, δεύτερο, πήρε 79.163 ψήφους). Πρόκειται για ένα εξαιρετικά εντυπωσιακό επίτευγμα του 24χρονου Φειδία Παναγιώτου. Ο Φειδίας αποδείχθηκε ένας επιτυχημένος απολιτικός πολιτικός entrepreneur. Αν δραστηριοποιούνταν στη Silicon Valley, θα έχαιρε τεράστιας εκτίμησης. Περίπου στην ηλικία του ο Ζάκερμπεργκ ίδρυσε το Facebook και ο Τζομπς την Apple.  Μία τέτοια πολιτική έκπληξη δοκιμάζει την ερμηνευτική μας ικανότητα. Πώς πρέπει να την κατανοήσουμε; Από την ερώτησή σας αντιλαμβάνομαι ότι καλούμαστε να δούμε την εκλογή Φειδία είτε ως «επανάσταση», είτε ως «χαβαλέ». Νομίζω, όμως, ότι είναι πιο σύνθετο το θέμα.

-Δηλαδή; 

-Ας πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά. Πώς κατέστη δυνατόν ένας πολιτικά άγνωστος και άσχετος υποψήφιος να κάνει αυτό το τεράστιο άλμα; Η εξήγηση, θεωρώ, πρέπει να περιλαμβάνει, τουλάχιστον, τα εξής δύο στοιχεία.

Πρώτον, τον κυρίαρχο ρόλο των Μέσων Κοινωνικής Δικτύωσης (ΜΚΔ – social media) στις σημερινές κοινωνίες, ιδιαίτερα στη ζωή των νέων. Η ιδιαιτερότητα των ΜΚΔ είναι αφενός ο αδιαμεσολάβητος χαρακτήρας της επικοινωνίας (δεν χρειάζεσαι, πλέον, τα συστημικά ΜΜΕ για τη μαζική επικοινωνία), αφετέρου η αυτο-σκηνοθεσία (τα άτομα σκηνοθετούν τον εαυτό τους, προσδίδοντας προσωπικό και οικείο τόνο στην επικοινωνία). Ο Φειδίας ήταν πολιτικά άγνωστος, αλλά μιντιακά γνωστός και οικείος influencer. Το φαινόμενο αυτό το είδαμε, εν μέρει, και στην περίπτωση Κασσελάκη, ο οποίος ήταν σχεδόν άγνωστος πολιτικά. Η ευφυής επικοινωνιακή του καμπάνια μέσω, αρχικά, των ΜΚΔ τον έφερε στο προσκήνιο. Γενικότερα, στο επικοινωνιακό τοπίο των ΜΚΔ, τα εμπόδια εισόδου νέων παικτών στην πολιτική αγορά είναι μικρότερα από ποτέ.

Δεύτερον, η έντονη δυσαρέσκεια με το πολιτικό σύστημα υποβόσκει για χρόνια. Σε τακτικές έρευνες του ευρωβαρόμετρου τα τελευταία χρόνια, μόνο ένας στους δέκα Κύπριους εμπιστεύεται τα κόμματα. Στη συνείδηση του πολίτη, τα κατεστημένα κόμματα είναι συνώνυμα της αναξιοκρατίας, της διαφθοράς και της στασιμότητας. Η ανυποληψία τους είναι τεράστια. Σημειώστε ότι στις πρόσφατες ευρωεκλογές, η αποχή ήταν 42%, ενώ από τους ψηφίσαντες ένας στους τρεις διάλεξε τον ομολογημένα απολιτικό Φειδία. Συνολικά, δηλαδή, πάνω από τους μισούς εγγεγραμμένους ψηφοφόρους γυρνά την πλάτη στην επίσημη πολιτική.  Πρόκειται για ένα τεράστιο πρόβλημα πολιτικής εκπροσώπησης.

Ο πολίτης νοιώθει παγιδευμένος: καλούμαι να επιλέξω, σκέφτεται, μεταξύ κομμάτων που, κατά βάση, απορρίπτω. Ωστόσο, πρέπει να επιλέξω. Αυτό το δίλημμα είναι εξουθενωτικό. Ο πολίτης, μέχρι τώρα, το απαντά είτε δια της αλαλίας (απέχει), είτε δια της κραυγής (αντισυστημική ψήφος). Σε σύγκριση με τις βουλευτικές εκλογές του 2021, το ΕΛΑΜ αύξησε τώρα τις ψήφους του κατά 70%, ενώ το Κόμμα Κυνηγών πήρε, το 2021, σχεδόν 3.3%. Η τάση αμφισβήτησης των κατεστημένων κομμάτων είναι διαχρονικά ευδιάκριτη.

-Ναι αλλά, εν προκειμένω, η ψήφος στον απολιτίκ Φειδία δεν είναι η ψήφος σε συγκεκριμένο πολιτικό κόμμα, όσο μικρό ή αντισυστημικό κι αν είναι, αλλά ψήφος σε έναν υποψήφιο που δηλώνει ότι δεν έχει ιδέα από πολιτική και ομολογεί ότι δεν έχει πολιτικές θέσεις. Τι σημαίνει αυτό;

-Πράγματι η πολιτική ψήφος σε έναν απολιτικό υποψήφιο συνιστά παράδοξο. Ας εμβαθύνουμε σε αυτό. Όσοι τον ψήφισαν, ενδιαφέρονται, κατ’ αρχήν, για τα κοινά. Θα μπορούσαν να απέχουν αλλά δεν απείχαν. Θα μπορούσαν να εκδηλώσουν τη διαμαρτυρία τους για τα κατεστημένα κόμματα, ψηφίζοντας κάποιο μικρό ή ακραίο ή γραφικό κόμμα – είχαν αρκετές επιλογές. Δεν το έκαναν; Τι δηλώνει, λοιπόν, η ψήφος τους; Θεωρώ ότι δεν πρόκειται απλά για ψήφο διαμαρτυρίας ή χαβαλέ αλλά για ψήφο διακωμώδησης και χλευασμού του πολιτικού συστήματος στο σύνολό του. Την ονομάζω καρναβαλική ψήφο.

-Γιατί καρναβαλική;

-Διότι το καρναβαλικό στοιχείο αναδεικνύει την εκκεντρικότητα, τη χλεύη, την παρωδία, την ασέβεια, τη σωματικότητα, και την άγνοια έναντι μια αυστηρά λογοκεντρικής, αποστειρωμένης, σοβαροφανούς και ψευδο-ορθολογικής πολιτικής. Ο Φειδίας ντύνεται αντισυμβατικά, μιλά κυπριακά, έχει αμεσότητα και ελαφρότητα στην επικοινωνία του. Στο πρόσωπό του η πολιτική άγνοια αναδεικνύεται σε προσόν, όταν η υποτιθέμενη τεχνογνωσία των πολιτικών οδήγησε τη χώρα στη σημερινή θεσμική κατάντια. Στους τεχνικούς της εξουσίας δεν αντιπαρατίθεται ισχυριζόμενος ότι διαθέτει καλύτερη γνώση αλλά το αντίθετο: ομολογώντας την άγνοιά του καταδεικνύει την κενότητα της δήθεν γνώσης τους, τις πλασματικές δεξιότητές τους, τον αυτοεξυπηρετικό πατριωτισμό τους. Στην υποκρισία της δήθεν τεχνογνωσίας αντιπαραθέτει την ειλικρίνεια της άγνοιας. Παρωδώντας την επίσημη πολιτική, αντιστρέφει το ερώτημα: αν αυτοί που δήθεν ξέρουν μας οδήγησαν στο σημερινό χάλι, μήπως να δοκιμάσουμε αυτούς που δεν ξέρουν; Δεν πρόκειται τόσο για εξύμνηση της άγνοιας, όσο για χλευασμό της κατεστημένης «γνώσης».

Ο Φειδίας θέλει να εκπροσωπήσει τους πολίτες όχι γιατί έχει πολιτικές θέσεις αλλά ακριβώς γιατί δεν έχει. Εδώ είναι το παράδοξο: ούτε ο εκπρόσωπος πρεσβεύει κάτι, ούτε ο εκπροσωπούμενος του δίνει εντολή για κάτι. Η ίδια η ανάδειξη του απολιτικού Φειδία σε μια πολιτική διαδικασία είναι το παράδοξο μήνυμα – ‘η πολιτική επιλογή μου είναι ένας απολιτικός υποψήφιος’. Οι πολίτες παρωδούν, χλευάζουν, και διακωμωδούν το πολιτικό σύστημα.     

-Πιστεύετε ότι η ψήφος στον Φειδία δείχνει ανωριμότητα ενός μεγάλου μέρους του εκλογικού σώματος;

-Δεν συμμερίζομαι αυτή την οπτική – πάσχει από ex cathedra ηθικολογία. Θεωρεί ότι οι ελίτ γνωρίζουν καλύτερα τα διακυβεύματα των εκλογών από τους εκλογείς. Σε έναν φανταστικό, πλατωνικής υφής, κόσμο, τα άτομα είναι πλήρως ορθολογικά και αποφασίζουν για τους εκπροσώπους τους με αμιγώς αξιοκρατικά κριτήρια, όπου η «αξία» είναι, κυρίως, γνωσιακή. Ιδανικά, οι εκπρόσωποί μας συμμερίζονται τις αξίες μας και διαθέτουν τη γνώση για να ασκήσουν το απαιτητικό αξίωμά τους. Η πραγματικότητα, όμως, είναι πολύ πιο πεζή. Ο πεζός κόσμος – ο κόσμος που πραγματικά ζούμε – είναι ατελής, οι αξίες ασαφείς, οι πληροφορίες ασύμμετρα κατανεμημένες, οι προτεραιότητες διαφέρουν ανάλογα με τη συγκυρία, ενώ τα συμφέροντα είναι πανταχού παρόντα. Η εκλογή Φειδία υπογραμμίζει ότι, στον «πλατωνικό» κόσμο, η πολιτική είναι αποστειρωμένη και αποκομμένη από τις έγνοιες των ανθρώπων του πεζού κόσμου. Ο Φειδίας επαναφέρει καρναβαλικά αυτά που η επίσημη πολιτική τείνει βερμπαλιστικά-συσκοτιστικά να ωθεί στο περιθώριο της συλλογικής προσοχής: τα κόμματα ως εξουσιαστικοί και αυτο-εξυπηρετικοί μηχανισμοί, η γνώση ως προκάλυμμα ιδιοτέλειας και ισχύος, οι θεσμοί ως ενεργούμενα των ισχυρών, η ιδιοτέλεια (ατομική ή συλλογική) ως η κινούσα δύναμη του δημόσιου βίου, ο πατριωτισμός ως ρητορική συγκάλυψης συμφερόντων.     

-Πως θα τα βγάλει πέρα στην Ευρωβουλή ένας απολιτικός ευρωβουλευτής;

-Δύσκολα, υποθέτω. Ο ίδιος λέει ότι θα μελετήσει για να διαμορφώσει άποψη. Δεν είναι τόσο απλό. Ο σχηματισμός γνώμης δεν είναι μόνο θέμα μελέτης αλλά και θέμα οπτικής γωνίας – ιδεολογικού-αξιακού στίγματος. Αυτό το επεξεργασμένο στίγμα παρέχουν, κατ’ αρχήν, τα κόμματα, το οποίο, όμως, στερείται ο απολιτικός Φειδίας.  Το πιθανότερο είναι ότι στα μεγάλα θέματα (π.χ. προϋπολογισμός, γεωπολιτική, κλπ.) θα μιμείται τους άλλους. Ποιους δεν ξέρω, αλλά ένας τρόπος να χειριστούμε την άγνοιά μας είναι δια της μιμήσεως. Σε θέματα αμιγώς Κυπριακού ενδιαφέροντος εκτιμώ ότι μάλλον θα αναπαράγει την επίσημη ή κρατούσα άποψη. Σε ουσιαστικά θέματα δημόσιας πολιτικής της ΕΕ, δεν αναμένω κάποια ιδιαίτερη πρωτοβουλία από τον Φειδία.

Ωστόσο, είναι φιλομαθής, στοχοπροσηλωμένος, ορεξάτος, και ξέρει ότι δεν ξέρει. Θα φέρει στην Ευρωβουλή την άποψη του νέου μέσου ανθρώπου, πράγμα θετικό. Η αφελής ειλικρίνειά του μπορεί να είναι απο-καλυπτική σε ένα πολιτικό σύστημα «στρατηγικών» υπολογισμών και συμβιβασμών. Δεν χρειάζεσαι ιδιαίτερες γνώσεις γεωπολιτικής για να πεις «όχι στα εγκλήματα πολέμου στη Γάζα». Κοινή λογική, απροκατάληπτο νου, και ευαισθησία χρειάζεται – όλα, κατ’ αρχήν, γνωρίσματα του οποιουδήποτε μέσου ανθρώπου. Χρειάζεσαι, όμως, γεωπολιτική γνώση για να συνταχθείς με την άποψη Μακρόν για την άμυνα της Ευρώπης. Εδώ ο πολιτικά άσχετος υστερεί αλλά, αν γνωρίζει την άγνοιά του, μπορεί να μάθει από τους επαΐοντες που εμπιστεύεται. Θα πρέπει ο ίδιος ο Φειδίας να αναρωτηθεί για τις ευαισθησίες του. Θέματα τεχνητής νοημοσύνης, παιδείας και περιβάλλοντος, λ.χ.; Αν ναι, ας εμβαθύνει και ας μάθει από τους καλύτερους. Η δημοκρατία στηρίζεται στη  «δόξα» (γνώμη) του «δήμου», επεξεργασμένη μέσα από τη συζήτηση και την αμφιβολία, όχι στην a priori εγκυρότητα των «ειδικών». Σε κάθε περίπτωση, στο Ευρωκοινοβούλιο, ο Φειδίας θα υποχρεωθεί να μετακινηθεί από το «αγαπώ σας» στο «και τώρα τι λες;».

Αν τα κόμματα ήθελαν να αλλάξουν θα αναλάμβαναν τις ευθύνες τους

-Δίνουν λύση στα προβλήματά μας απολιτίκ πολιτικοί, όπως ο Φειδίας;

-Η πολιτική παρωδία (και η συνακόλουθη αλογία) που εκπροσωπεί ο Φειδίας είναι χρήσιμη ως πυροτέχνημα που φωτίζει στιγμιαία τον ορίζοντα. Μας κάνει να δούμε ό,τι απωθούμε. Αλλά μέχρις εκεί. Ο ίδιος ο Φειδίας είναι το μήνυμα. Το μήνυμα, όμως, καθότι απολιτικό, χρειάζεται περιεχόμενο. Η πολιτική αλογία – η κραυγή, η χλεύη, ο μορφασμός – είναι χρήσιμη ως κίνηση εκτός του υφιστάμενου πλαισίου, καθότι αναδεικνύει το σιωπηρό συλλογικό αίσθημα. Το αίσθημα, όμως, πρέπει να μορφοποιηθεί σε πολιτικό λόγο. Η δημοκρατική πολιτική είναι, και οφείλει να είναι, μια έλλογη δραστηριότητα. Οι αρχαίοι το ήξεραν καλά: μόνον ο λόγος χτίζει θεσμούς και οικοδομεί πολιτείες. Η παρωδία αναδεικνύει την έκπτωση του πολιτικού λόγου και μας καλεί να τον ανανεώσουμε. Τα κόμματα είναι απολύτως απαραίτητα σε αυτή τη διαδικασία. Πρέπει, όμως, να ξανασκεφτούν το ρόλο τους και τη λειτουργία τους.   

-Εσείς, τι λέτε, θα πάρουν τα κόμματα το μήνυμα από την εκλογή Φειδία;

-Αμφιβάλλω. Τα κόμματα συμπεριφέρονται αμήχανα. Κρύβονται πίσω από συλλογικές διαδικασίες και προβάλλουν ψευδο-ορθολογικές εξηγήσεις, μιλώντας για την ανάγκη πειθούς του πολίτη, κλπ. Δεν θέλουν να καταλάβουν ότι η πειθώ κερδίζεται με την αποδεδειγμένη αξιοπιστία, το έμπρακτο σεβασμό των θεσμών, και την έμπρακτη προστασία των αξιών που διέπουν τη δημοκρατία μας. Αν ήθελαν όντως να αλλάξουν θα ξεκινούσαν με μια πράξη ταπείνωσης – την ανάληψη ευθύνης από τις ηγεσίες τους, τις συνακόλουθες παραιτήσεις, και τον αναγκαίο αναστοχασμό. Προβλέπω ότι αυτό που κυρίως θα μάθουν από τον Φειδία είναι η χρησιμότητα των ΜΚΔ, η σκηνοθετημένη ανάδειξη του ιδιωτικού στοιχείου στον δημόσιο λόγο, και η συμπερίληψη ατόμων με το προφίλ Φειδία στους συνδυασμούς τους.