Το πλανητάριο στην περιοχή της Ταμασού θα είναι ένα από τα δέκα καλύτερα στην Ευρώπη. Με θόλο είκοσι μέτρων το καθιστά ένα από τα πιο μεγάλα στον κόσμο. Αλλά τι είναι ένα πλανητάριο; Ακολουθεί ένα σύντομο ιστορικό.

Το πλανητάριο είναι μία αίθουσα κατασκευασμένη κυρίως για την παρουσίαση εκπαιδευτικών και ψυχαγωγικών παραστάσεων σχετικών με την Αστρονομία και τον νυκτερινό ουρανό, καθώς και για εξάσκηση στην αστρονομική ναυτιλία. Κυρίαρχο χαρακτηριστικό των περισσότερων πλανηταρίων είναι μία μεγάλη οθόνη με ημισφαιρικό σχήμα, πάνω στην οποία εικόνες αστέρων (και αστερισμών), πλανητών και άλλων ουράνιων σωμάτων εμφανίζονται και κινούνται όπως ακριβώς στον ουρανό. Το πλανητάριο λοιπόν, στην αρχική και βασική του λειτουργία δίνει κυρίως μία ρεαλιστική προσομοίωση του ουρανού. Σήμερα, ωστόσο, χρησιμοποιείται και για την προβολή θεαματικών ταινιών πάνω σε επιστημονικά θέματα. Η οθόνη, συνήθως, ταυτίζεται με την οροφή του κτίσματος που στεγάζει το πλανητάριο και έχει τη μορφή ημισφαιρικού θόλου.

ΔΕΙΤΕ ΕΠΙΣΗΣ: 

Τα πλανητάρια χρησιμοποιούν μία ποικιλία τεχνολογιών, όπως ειδικούς προβολείς, προβολείς διαφανειών, βίντεο, συστήματα προβολής θόλου και λέιζερ. Υπάρχει η δυνατότητα να αναπαρασταθούν οι θέσεις των ουράνιων σωμάτων στο στερέωμα σε οποιαδήποτε στιγμή του παρελθόντος ή του μέλλοντος, αλλά και όπως φαίνονται από οποιοδήποτε σημείο της Γης.

Ο όρος «πλανητάριο» υποδηλώνει σήμερα γενικότερα και άλλες μεθόδους για την αναπαράσταση των ουράνιων σωμάτων, ιδίως του Ηλιακού Συστήματος, όπως ένα πρόγραμμα υπολογιστή («planetarium programs») ή μηχανικό μοντέλο.

Πλανητάρια υπάρχουν πλέον σε πολλά μέρη. Τα περισσότερα είναι δημόσια, αλλά μερικά ανήκουν σε ιδιώτες. Οι διαστάσεις τους ποικίλλουν από διαμέτρους 20 και πλέον μέχρι τριών μέτρων. Η τελευταία διάμετρος αντιστοιχεί σε φουσκωτά φορητά πλανητάρια για παιδιά, στα οποία οι θεατές κάθονται στο πάτωμα. Τέτοια φορητά πλανητάρια εξυπηρετούν εκπαιδευτικά προγράμματα έξω από τις μόνιμες εγκαταστάσεις μουσείων Φυσικής Ιστορίας και επιστημονικών κέντρων.

Περιεχόμενο παραστάσεων 

Τα περισσότερα πλανητάρια στον κόσμο κάνουν παραστάσεις για το γενικό κοινό. Μεγάλη δημοτικότητα έχουν θέματα απλά, όπως του τύπου «Τι είναι στον ουρανό απόψε;» (για τις πιο νεφοσκεπείς χώρες), ή παραστάσεις που συνδέονται με τοπικά θέματα, όπως μια θρησκευτική εορτή (με κλασικότερη ανάμεσά τους αυτή για το Άστρο των Χριστουγέννων). Η εκφώνηση μπορεί να είναι είτε ζωντανή, είτε προηχογραφημένη.

Από τις αρχές της δεκαετίας του 1990, τρισδιάστατα ψηφιακά πλανητάρια έχουν δώσει ένα πρόσθετο βαθμό ελευθερίας στον παρουσιαστή, επειδή επιτρέπουν την προσομοίωση του ουρανού όπως φαίνεται από οποιοδήποτε σημείο του διαστήματος. Αυτή η νέα δυνατότητα εικονικής πραγματικότητας προσφέρει σημαντικά εκπαιδευτικά οφέλη, καθώς μεταδίνει ζωντανά τη γνώση ότι ο χώρος γύρω από τη Γη έχει βάθος, βοηθώντας έτσι το κοινό να εγκαταλείψει την αρχαία εντύπωση ότι οι αστέρες είναι «κολλημένοι» στο εσωτερικό μιας γιγάντιας ουράνιας σφαίρας και να κατανοήσει την πραγματική δομή του Ηλιακού Συστήματος και του πέραν αυτού χώρου. Π.χ. ένα πλανητάριο μπορεί σήμερα να «πετάξει» το κοινό του προς ένα γνωστό αστερισμό όπως ο Ωρίων και να του αποκαλύψει ότι τα άστρα που εμφανίζονται να αποτελούν ένα συγκεκριμένο σχήμα από τη Γη βρίσκονται σε τεράστιες αποστάσεις μεταξύ τους και δεν συνδέονται παρά μόνο στην ανθρώπινη φαντασία και τη μυθολογία.

Η μουσική αποτελεί επίσης ένα σημαντικό στοιχείο για τη συμπλήρωση της εμπειρίας που αποκομίζει ο θεατής από μία καλή παράσταση πλανηταρίου. Συχνά ανήκει στα είδη της διαστημικής μουσικής, του διαστημικού ροκ ή της κλασικής μουσικής.

Από τον Αρχιμήδη στο σήμερα

Ο Αρχιμήδης κατείχε μια αρχέγονη συσκευή που μπορούσε να δείξει τις κινήσεις του Ηλίου, της Σελήνης και των πλανητών. Η ανακάλυψη του Μηχανισμού των Αντικυθήρων απέδειξε ότι τέτοιες και ακόμα πιο πολύπλοκες συσκευές υπήρχαν ήδη κατά την αρχαιότητα. Ο Ιωάννης Καμπάνος (1220-1296 μ.Χ.) περιέγραψε ένα πλανητάριο στο έργο του «Theorica Planetarum», με οδηγίες για την κατασκευή του. Αυτές οι συσκευές είχαν μικρό μέγεθος. Μόλις στα τέλη του 18ου αιώνα ορισμένοι εκπαιδευτικοί επιχείρησαν να κατασκευάσουν μεγαλύτερης κλίμακας προσομοιώσεις των ουρανών. Οι προσπάθειες του Άνταμ Γουόκερ (1730-1821) και των γιων του είναι αξιοσημείωτες για την απόπειρα εισαγωγής θεατρικών ψευδαισθήσεων στο εκπαιδευτικό έργο. Το «Ειδουράνιον» (Eidouranion) του Γουόκερ αποτελούσε το επίκεντρο των δημόσιων διαλέξεών-θεατρικών παρουσιάσεών του. Ο γιος του περιγράφει αυτό τον μηχανισμό ως «20 πόδια (6 μέτρα) ψηλό, με διάμετρο 27 ποδών (8,2 μέτρων): Στέκεται καθέτως ενώπιον των θεατών και οι σφαίρες του είναι τόσο μεγάλες ώστε να φαίνονται όλες από τα πιο απομακρυσμένα σημεία της θεατρικής αίθουσας. Ο κάθε πλανήτης και δορυφόρος φαίνεται να αιωρείται στον χώρο χωρίς υποστήριξη, εκτελώντας τις ετήσιες και ημερήσιες περιφορές τους χωρίς να διακρίνεται ο μηχανισμός». Κι άλλοι εκλαϊκευτές της Αστρονομίας προώθησαν δικές τους συσκευές: ο Λόυντ (R. E. Lloyd) το «Διοαστρόδοξον» (Dioastrodoxon) και το 1825 ο Γουίλιαμ Κίτσενερ (William Kitchener) την «Ουρανολογία» (Ouranologia), που είχε διάμετρο 42 πόδια (12,8 μέτρα). Αυτές όμως οι συσκευές μάλλον θυσίαζαν την αστρονομική ακρίβεια για θέαμα που εντυπωσίαζε τα πλήθη.

Το αρχαιότερο πλανητάριο που λειτουργεί ακόμα βρίσκεται στη μικρή ολλανδική πόλη Φράνεκερ. Κατασκευάσθηκε από τον Eise Eisinga (1744-1828) στο σαλόνι του σπιτιού του με επταετή εργασία και ολοκληρώθηκε το 1781.

Το 1905, ο Γερμανός Όσκαρ φον Μίλερ (1855-1934) του Deutsches Museum στο Μόναχο παρήγγειλε όλο και πιο βελτιωμένα μοντέλα ενός μηχανικού πλανηταρίου από τον M. Sendtner. Αργότερα, συνεργάσθηκε με τον Φραντς Μάγιερ, αρχιμηχανικό στην εταιρεία οπτικών Carl Zeiss (Τσάις), στην Ιένα, για να κατασκευάσουν το μεγαλύτερο μηχανικό πλανητάριο στην Ιστορία, ικανό να δείχνει τόσο την ηλιοκεντρική όσο και τη γεωκεντρική κίνηση. Αυτό επιδείχθηκε τελικά στο Deutsches Museum το 1924, αφού η κατασκευή είχε διακοπεί από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Οι πλανήτες του κινούνταν πάνω σε σιδηροτροχιές με τη βοήθεια ηλεκτρικών κινητήρων: Η τροχιά του Κρόνου είχε διάμετρο 11,25 μέτρα. Επιπλέον, 180 αστέρες προβάλλονταν στους τοίχους από ηλεκτρικούς λαμπτήρες.

Στο μεταξύ, ο Φον Μίλερ συνεργαζόταν στο εργοστάσιο της Τσάις με τον Γερμανό αστρονόμο, Μαξ Βολφ, διευθυντή στο αστεροσκοπείο του Πανεπιστημίου της Χαϊδελβέργης, πάνω σε ένα εντελώς νέο σχέδιο, επηρεασμένο από τις ιδέες του Βάλτερ Μπάουερσφελντ της Τσάις. Το τελικό σχέδιο ήταν ένα πλανητάριο στο οποίο όλες οι κινήσεις των αστέρων και πλανητών θα παράγονταν μέσα σε ένα μηχανισμό οπτικής προβολής, ο οποίος θα ήταν εγκατεστημένος στο κέντρο της αίθουσας και θα προέβαλλε τα είδωλά τους πάνω σε ημισφαιρική λευκή επιφάνεια στην οροφή. Τον Αύγουστο του 1923, το πρώτο (Model I) πλανητάριο της Zeiss προέβαλε εικόνες του νυκτερινού ουρανού πάνω στη σοβαντισμένη επιφάνεια ενός τσιμεντένιου ημισφαιρικού θόλου 16 μέτρων που ανεγέρθηκε στην οροφή του εργοστασίου της. Η πρώτη επίσημη δημόσια προβολή έγινε στο Deutsches Museum στο Μόναχο, στις 21 Οκτωβρίου 1923.

* Διευθυντής του Γραφείου Τύπου του Πλανηταρίου Κύπρου