Αντιμέτωπη με τη σκληρή πραγματικότητα ότι στο έδαφός της μαίνεται ένας άγριος πόλεμος, βρίσκεται εδώ και τρεις μήνες η Ευρώπη. Η Ρωσία εισβάλλοντας στην Ουκρανία προκάλεσε εξελίξεις που κανένας δεν μπορούσε να φανταστεί πριν από την 24η Φεβρουαρίου.
Οι παραδοσιακά ουδέτερες Φινλανδία και Σουηδία βρίσκονται στο κατώφλι του ΝΑΤΟ, οι ουκρανικές δυνάμεις αντιστέκονται με πείσμα και αντίστοιχα οι ρωσικές δείχνουν σε πολλές περιπτώσεις να έχουν βαλτώσει. Οι ΗΠΑ επιστρέφουν δριμύτερες στην αρχική τους αποστολή, που είναι η ανάσχεση της ρωσικής επιθετικότητας και η Ευρωπαϊκή Ένωση επιτέλους συζητά για τη στρατιωτική και στρατηγική της αυτονομία.
Στη συνέντευξή του στον «Φιλελεύθερο», ο Μάνος Καραγιάννης, αναπληρωτής καθηγητής στη Διεθνή Ασφάλεια στο King’s College London και καθηγητής του Πανεπιστήμιου Μακεδονίας, επισημαίνει ότι οι συνέπειες της ουκρανικής κρίσης είναι καταλυτικές.
Ο Έλληνας καθηγητής, ο οποίος επισκέπτεται αυτές τις μέρες στην Κύπρο για ένα συνέδριο που διοργανώνει το Υπουργείο Άμυνας, εξηγεί πως δεν πρόκειται για έναν συστημικό πόλεμο, όπως ήταν οι δύο παγκόσμιοι πόλεμοι. Ωστόσο, ο πόλεμος γίνεται στην Ευρώπη και εμπλέκεται μια μεγάλη δύναμη που συνιστά πυλώνα του διεθνούς συστήματος. «Στην πραγματικότητα, ο πόλεμος δημιουργεί ένα νέο Σιδηρούν Παραπέτασμα που ξεκινάει από την Αρκτική και καταλήγει στην Ανατολική Μεσόγειο. Τίποτα δεν θα είναι το ίδιο από εδώ και πέρα στην Ευρώπη», αναφέρει, μιλώντας για τις διαχωριστικές γραμμές που φαίνεται να δημιουργεί η ουκρανική κρίση.
Η αντίσταση, πάντως, των Ουκρανών δεν τον έχει εκπλήξει. Το 2014 οι τοπικές ουκρανικές δυνάμεις πήραν εντολή από την κυβέρνησή τους να μην προβάλλουν αντίσταση για να αποφευχθεί ένα λουτρό αίματος στην Κριμαία. Τώρα αποφάσισαν να υπερασπιστούν την πατρίδα τους, με νύχια και με δόντια, και αυτό έκανε τη διαφορά, υποστηρίζει ο Μάνος Καραγιάννης. Και αυτό στέλνει, όπως τονίζει, ένα ιδιαίτερο μήνυμα για την Κύπρο, αλλά και την Ελλάδα, ότι η υπεράσπιση μιας χώρας από έναν εισβολέα είναι τελικά υπόθεση των απλών ανθρώπων. «Το σύνολο σχεδόν του ανδρικού πληθυσμού έχει στρατευθεί, ενώ τα γυναικόπαιδα βρίσκουν καταφύγιο σε ασφαλείς περιοχές ή στο εξωτερικό. Η εφεδρεία παίζει τεράστιο ρόλο, κανείς δεν περισσεύει σε αυτήν τη συλλογική προσπάθεια υπεράσπισης της πατρίδας. Ο πόλεμος της Ουκρανίας μάς θυμίζει ξεχασμένες αξίες όπως η αυτοθυσία, ο ηρωισμός και ο αλτρουϊσμός», καταλήγει.
-Ποια είναι τα χαρακτηριστικά της πολεμικής σύρραξης που εξελίσσεται στην Ουκρανία; Ποιες είναι οι ομοιότητες και ποιες οι διαφορές με άλλους πολέμους;
-Ο πόλεμος στην Ουκρανία είναι ο πρώτος μεγάλος διακρατικός πόλεμος στην Ευρώπη μετά το 1945. Δεν είναι πόλεμος διά αντιπροσώπων, όπως έχει λεχθεί από ορισμένους, δεν έβαλε μια τρίτη πλευρά τους Ουκρανούς να πολεμήσουν για λογαριασμό της. Μια κλασική περίπτωση πολέμου διά αντιπροσώπων ήταν η εμπλοκή της Βόρειας Συμμαχίας στον πόλεμο εναντίον των Ταλιμπάν το 2001-2002 για να μην στείλουν οι Αμερικανοί χερσαία στρατεύματα στο Αφγανιστάν. Ο πόλεμος στην Ουκρανία έχει πολλές μάχες εντός αστικών περιοχών, με χρήση πυροβολικού και αρμάτων, όπως συνέβη στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο.
-Ήσασταν από εκείνους που είχαν εκτιμήσει σωστά ότι ο Βλαντιμίρ Πούτιν δεν μπλόφαρε και πως θα εισέβαλλε στην Ουκρανία, όπως και ότι πρόκειται για έναν πόλεμο διαρκείας. Θα ζητήσω λοιπόν την εκτίμησής σας για το πώς βλέπετε να εξελίσσεται ο πόλεμος.
-Το διάγγελμα του Βλαντιμίρ Πούτιν λίγες μέρες πριν την εισβολή προσπάθησε να απονομιμοποιήσει την Ουκρανία ως έθνος. Στο μυαλό μου ήταν ξεκάθαρο ότι επίκειται εισβολή, αλλά κανείς δεν μπορούσε να ξέρει σίγουρα ποιοι θα ήταν οι αντικειμενικοί σκοποί των Ρώσων. Τις πρώτες δύο με τρεις εβδομάδες, ο ρωσικός στρατός προσπάθησε να αιφνιδιάσει τον αντίπαλο και να καταλάβει μεγάλες πόλεις. Με αυτόν τον τρόπο, το Κρεμλίνο ήλπιζε ότι θα καταρρεύσει η κυβέρνηση Ζελένσκι και θα έρθει στην εξουσία ένα φιλορωσικό καθεστώς. Μετά τα τέλη Μαρτίου, ο ρωσικός στρατός άρχισε τη σταδιακή απαγκίστρωση από την περιοχή του Κιέβου και την κεντρική Ουκρανία για να καταληφθούν εδάφη στα ανατολικά. Η μάχη του Ντονμπάς είναι σκληρή, αλλά δεν φαίνεται να κερδίζεται από καμία πλευρά προς το παρόν. Οι μεν ρωσικές δυνάμεις διατηρούν τον έλεγχο των περιφερειών του Ντονέτσκ και Λουγκάνσκ, ο δε ουκρανικός στρατός έχει απωθήσει τους εισβολείς από την περιοχή του Χαρκόβου. Πάντως, θα είναι πολύ δύσκολο για τους Ουκρανούς να απελευθερώσουν τη μαρτυρική Μαριούπολη και τα υπόλοιπα κατεχόμενα εδάφη της Αζοφικής.
-Ο πόλεμος θα μπορούσε να μετατραπεί σε μια παρατεταμένη σύρραξη που θα μπορούσε να διαρκέσει χρόνια;
-Οι διακρατικοί πόλεμοι μετά το 1945 και ειδικά μετά το 1991 δεν διαρκούν χρόνια, αλλά μήνες ή εβδομάδες. Οι ρωσικές απώλειες είναι πραγματικά πολύ μεγάλες και αναπόφευκτα θα προκληθούν αντιδράσεις στο εσωτερικό της χώρας. Από τον πρώτο πόλεμο στην Τσετσενία, τη δεκαετία του 1990, υπάρχει ένα αντιπολεμικό κίνημα γυναικών που αρχίζει πάλι να ενεργοποιείται στη Ρωσία. Οι οικονομικές κυρώσεις εναντίον του Κρεμλίνου θα προκαλέσουν μεγάλη πτώση του βιοτικού επιπέδου, αλλά θέλουν αρκετούς μήνες για να γίνουν πλήρως αισθητές στη ρωσική κοινωνία. Ασχέτως από το τι πραγματικά θέλει να πετύχει το καθεστώς Πούτιν, η Ρωσία δεν μπορεί να μετατραπεί σε μια μεγάλη Βόρεια Κορέα. Υπάρχει μια μεγάλη μεσαία τάξη που θα αντισταθεί στην οικονομική εξαθλίωση, ενώ αρκετοί στρατιωτικοί δυσφορούν για αυτόν τον αναίτιο πόλεμο εναντίον μιας αδελφικής χώρας.
-Πρόκειται για έναν πόλεμο με χαρακτηριστικά ανατροπής του διεθνούς status quo και αναθεωρητισμού;
-Δεν πρόκειται για έναν συστημικό πόλεμο, όπως ήταν οι δύο παγκόσμιοι πόλεμοι. Ωστόσο, ο πόλεμος γίνεται στην Ευρώπη και εμπλέκεται μια μεγάλη δύναμη που συνιστά πυλώνα του διεθνούς συστήματος. Οι συνέπειες της ρωσικής εισβολής θα μας απασχολούν για πολλά χρόνια. Το ΝΑΤΟ επιστρέφει στην αρχική του αποστολή που είναι η ανάσχεση της ρωσικής επιθετικότητας. Οι ΗΠΑ θα συνεχίσουν να διατηρούν μια μεγάλη στρατιωτική παρουσία στην Ανατολική Ευρώπη και τα Βαλκάνια, ως αποτρεπτική δύναμη. Στην πραγματικότητα, ο πόλεμος δημιουργεί ένα νέο Σιδηρούν Παραπέτασμα που ξεκινάει από την Αρκτική και καταλήγει στην Ανατολική Μεσόγειο. Τίποτα δεν θα είναι το ίδιο από εδώ και πέρα στην Ευρώπη.
-Eποχή αβεβαιότητας και ανασφάλειας
– Ποιες είναι οι αλλαγές που θεωρείτε πως θα υποστεί η γεωπολιτική κατάσταση παγκοσμίως μετά το τέλος του πολέμου στην Ουκρανία;
-Αυτό δεν είναι ξεκάθαρο ακόμα, διότι σε μεγάλο βαθμό εξαρτάται από τη στάση της Κίνας. Αν ισχυροποιηθεί η συμμαχία Μόσχας-Πεκίνου, όπως φοβούνται οι Αμερικανοί, τότε ο Ελεύθερος Κόσμος θα βρεθεί αντιμέτωπος με μια μεγάλη απειλή που δεν θα είναι εύκολο να αντιμετωπίσει. Για αυτόν τον λόγο, πολλοί θιασώτες της ρεαλιστικής προσέγγισης των διεθνών σχέσεων (π.χ Henry Kissinger, John Mearsheimer) δεν θέλουν την πλήρη απομόνωση της Μόσχας. Υπάρχει επίσης ένα μεγάλο ερωτηματικό για τη στάση της Ινδίας που παραμένει αποστασιοποιημένη από τα τεκταινόμενα στην Ουκρανία. Το μόνο σίγουρο είναι ότι έχουμε μπει σε μια νέα εποχή αβεβαιότητας και ανασφάλειας. Το διεθνές σύστημα από μονοπολικό εξελίσσεται σε πολυπολικό, όπου τρεις με τέσσερις μεγάλες και αρκετές περιφερειακές δυνάμεις θα ανταγωνίζονται για επιρροή με πολλούς διαφορετικούς τρόπους.
-Το 2014, όταν οι ρωσικές δυνάμεις εισήλθαν στην Κριμαία, αντιμετώπισαν αξιοσημείωτα ελάχιστη αντίσταση. Γιατί τώρα οι Ουκρανοί καταφέρνουν να αντιστέκονται με επιτυχία;
-Το 2014 οι τοπικές ουκρανικές δυνάμεις πήραν εντολή από την κυβέρνηση μην προβάλουν αντίσταση για να αποφευχθεί ένα λουτρό αίματος στην Κριμαία. Ήταν όμως μια απόφαση που τραυμάτισε ανεπανόρθωτα το κύρος του ουκρανικού στρατού. Η ντροπιαστική παράδοση της Κριμαίας, χωρίς να πέσει μια σφαίρα, εξηγεί γιατί λίγο μετά συγκροτήθηκαν πολιτοφυλακές (bataliony) που πολέμησαν με επιτυχία στην Ανατολική Ουκρανία εναντίον των αποσχιστικών δυνάμεων. Δεν ήταν απροετοίμαστοι ψυχολογικά, λοιπόν, οι Ουκρανοί όταν ξεκίνησε η εισβολή. Εκτός από το υψηλό φρόνιμα, δύο παράγοντες εκτιμώ ότι εξηγούν γιατί η χώρα αντιστέκεται με επιτυχία. Ο πρώτος είναι φυσικά η συνεχής υποστήριξη μεγάλων δυτικών χωρών, του ΝΑΤΟ και της ΕΕ προς την ουκρανική κυβέρνηση. Ο δεύτερος είναι οι δομικές αδυναμίες των ρωσικών ενόπλων δυνάμεων, όπως είναι η ανεπαρκής διοικητική μέριμνα και ο απαρχαιωμένος εξοπλισμός πολλών μονάδων.
–Αναδεικνύεται ένα ας το πούμε διαφορετικό είδος πολέμου με νέα όπλα και νέες τακτικές;
-Δεν θα έλεγα ότι αναδεικνύεται ένα διαφορετικό είδος πολέμου, αλλά υπάρχουν κάποιες σημαντικές διαφορές σε σχέση με τις επεμβάσεις των ΗΠΑ στη Μέση Ανατολή και τα Βαλκάνια. Πρώτον, η αεροπορική ισχύς δεν παίζει τον καθοριστικό ρόλο που έπαιξε στον πόλεμο του Κόλπου το 1991, στο Κόσοβο το 1999, στο Αφγανιστάν το 2001 και στο Ιράκ το 2003. Εδώ τώρα βλέπουμε μάχες που γίνονται από χερσαίες δυνάμεις χωρίς συχνά να υπάρχει αεροπορική υποστήριξη. Δεύτερον, ο ρόλος του πεζικού είναι κομβικής σημασίας για την επιτυχημένη εξέλιξη των στρατιωτικών επιχειρήσεων. Η μεγάλη διαφορά είναι ότι οι Ρώσοι έχουν δώσει έμφαση στο μηχανοκίνητο πεζικό, ενώ οι Ουκρανοί χρησιμοποιούν πεζοπόρες δυνάμεις για να στήνουν ενέδρες με τη χρήση αντιαρματικών πυραύλων.
-Μηνύματα για Κύπρο και Ελλάδα
-Αν και η στρατιωτική βοήθεια που δέχεται η Ουκρανία είναι πολύ σημαντική, εντούτοις στα πεδία των μαχών είναι σχεδόν μόνη της. Ποιο μήνυμα στέλνει αυτό σε χώρες όπως η Κύπρος και η Ελλάδα, που έχουν επί μονίμου βάσεως την απειλή της Τουρκίας απέναντί τους;
-Υπάρχουν ήδη κάποια διδάγματα για την ελληνική πλευρά από τον πόλεμο στην Ουκρανία. Η υπεράσπιση μιας χώρας από έναν εισβολέα είναι τελικά υπόθεση των απλών ανθρώπων. Τι βλέπουμε στην Ουκρανία; Μαζική κινητοποίηση του πληθυσμού σε όλα τα επίπεδα: από τη γειτονιά μέχρι τις κωμοπόλεις και μεγάλες πόλεις. Ένα ένοπλο έθνος (nation armée) αγροτών και εργατών αγωνίζεται υπέρ βωμών και εστιών. Το σύνολο σχεδόν του ανδρικού πληθυσμού έχει στρατευθεί, ενώ τα γυναικόπαιδα βρίσκουν καταφύγιο σε ασφαλείς περιοχές ή στο εξωτερικό.
Η εφεδρεία παίζει τεράστιο ρόλο, κανείς δεν περισσεύει σε αυτή τη συλλογική προσπάθεια υπεράσπισης της πατρίδας. Ο πόλεμος της Ουκρανίας μας θυμίζει ξεχασμένες αξίες όπως η αυτοθυσία, ο ηρωισμός και ο αλτρουϊσμός. Το μέγεθος της τουρκικής απειλής είναι τόσο μεγάλο που δεν επιτρέπει κανέναν εφησυχασμό για την Ελλάδα και την Κύπρο. Είναι επιτακτική ανάγκη να αναβαθμιστεί ο θεσμός της εφεδρείας στην Ελλάδα με συγκεκριμένα μέτρα που θα επιτρέπουν τη γρήγορη επάνδρωση των μονάδων μας. Στην Κύπρο έχουν γίνει σημαντικές κινήσεις για την ενίσχυση της εφεδρείας, αλλά πρέπει να αναβαθμιστεί παράλληλα και ο θεσμός της πολιτικής άμυνας.
-Τόσο η Ελλάδα όσο και η Κύπρος υφίστανται τις διαρκείς αναθεωρητικές και επιθετικές ενέργειες της Τουρκίας. Πόσο εφικτό είναι το ενδεχόμενο επιβολής κυρώσεων και κατά της Άγκυρας για παραβιάσεις του Διεθνούς Δικαίου λαμβάνοντας υπόψη τη καθολική καταδίκη της Ρωσίας από το δυτικό κόσμο;
-Η επιβολή κυρώσεων εναντίον της Τουρκίας δεν είναι μια εύκολη υπόθεση, παρά τα αντιθέτως λεγόμενα από δημοσιολογούντες στην Αθήνα και τη Λευκωσία. Πέρα από τα τεράστια οικονομικά και εμπορικά συμφέροντα που έχουν πολλές ευρωπαϊκές χώρες, η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει αρκετούς λόγους να διατηρεί μια σχετικά καλή σχέση με την Τουρκία. Πρώτον, η χώρα φιλοξενεί εκατομμύρια προσφύγων/μεταναστών που υπό άλλες συνθήκες θα προσπαθούσαν να εισέλθουν σε ευρωπαϊκό έδαφος. Δεύτερον, η Τουρκία είναι κόμβος διοχέτευσης του αζερικού πετρελαίου και φυσικού αερίου προς τις αγορές της Ευρώπης. Τα αζερικά κοιτάσματα είναι πολύ σημαντικά για την προσπάθεια απεξάρτησης από το ρωσικό πετρέλαιο και φυσικό αέριο. Τρίτον, η Άγκυρα έχει σημαντική επιρροή στη Συρία και τη Λιβύη που συνιστούν πηγή αστάθειας για τον ευρω-μεσογειακό χώρο. Με άλλα λόγια, η διατήρηση μιας καλής σχέσης με τη δύστροπη Τουρκία αντιμετωπίζεται ως ένα αναγκαίο κακό από πολλές χώρες. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι πρέπει να εγκαταλείψουμε την προσπάθεια για επιβολή κυρώσεων στην Τουρκία. Η Άγκυρα πρέπει να έχει κόστος για την απαράδεκτη συμπεριφορά της στο Αιγαίο και την Ανατολική Μεσόγειο.
Μη αναστρέψιμη η διεύρυνση του ΝΑΤΟ
-Τι θα σηματοδοτήσει πιθανή ένταξη της Σουηδίας και της Φινλανδίας στο ΝΑΤΟ; Θα υπάρξουν συνέπειες, με ποιο τρόπο προβλέπετε ότι θα αντιδράσει η Ρωσία;
-Θεωρώ την ένταξη των δύο χωρών μια μη αναστρέψιμη εξέλιξη, παρά τα διπλωματικά τερτίπια της Άγκυρας. Υπάρχει πολύ μεγάλη συμπάθεια στις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες για τη Σουηδία και κυρίως τη Φινλανδία που έχει σύνορα με τη Ρωσία και έχει υποφέρει από τη ρωσική επεκτατικότητα στο παρελθόν. Αν η Τουρκία επιμείνει στις παράλογες απαιτήσεις της, τότε το ΝΑΤΟ θα οδηγηθεί σε μια μεγάλη κρίση εσωστρέφειας. Σε αυτή την περίπτωση, η Άγκυρα θα απομονωθεί και θα ξεκινήσει μια «ημιεπίσημη συζήτηση» για την έξοδο της Τουρκίας από την Ατλαντική Συμμαχία. Μπορεί να μην υπάρχει επίσημα μια τέτοια διαδικασία και η αποχώρηση μιας χώρας από το ΝΑΤΟ θεωρείται ακόμα ταμπού, αλλά όλα τα ενδεχόμενα θα είναι ανοιχτά. Η αντίδραση της Ρωσίας είναι λίγο-πολύ προβλέψιμη: αύξηση των στρατιωτικών ασκήσεων στη Βαλτική, παραβιάσεις του εθνικού εναέριου χώρου της Φινλανδίας, ενίσχυση των πυρηνικών και συμβατικών δυνάμεων στον ρωσικό θύλακα του Καλίνινγκραντ που βρίσκεται ανάμεσα στην Πολωνία και τη Λιθουανία. Δεν θα απέκλεια και κάποιο μεθοριακό επεισόδιο πριν την πλήρη ένταξη της Φινλανδίας στο ΝΑΤΟ.
-Στρατηγική Αυτονομία για την ΕΕ
-Η ανάδυση ενός πολυπολικού κόσμου συνδυάζεται τόσο με αναθεωρητισμό όσο και δυνητική χρήση της στρατιωτικής ισχύος τον 21ο αιώνα. Πώς επηρεάζει την Ευρωπαϊκή Ένωση αυτή η διαφαινόμενη αλλαγή παραδείγματος;
-Η ρωσική εισβολή και τα εγκλήματα πολέμου εναντίον της Ουκρανίας δεν έχουν προκαλέσει μόνο ένα τεράστιο κύμα συμπάθειας για την πολύπαθη χώρα, αλλά και διάχυτο φόβο για τον ρωσικό αναθεωρητισμό. Η οικοδόμηση μιας κοινής αμυντικής πολιτικής συνιστά μονόδρομο πλέον για την ΕΕ. Ο τελικός στόχος πρέπει να είναι η στρατηγική αυτονομία, όπως την οραματίστηκε ο πρόεδρος Μακρόν. Είμαι συγκρατημένα αισιόδοξος, διότι σχεδόν οι πάντες αντιλαμβάνονται ότι η ενωμένη Ευρώπη δεν θα επιβιώσει χωρίς μια συγκροτημένη αμυντική πολιτική.
-Τι σημαίνει η αλλαγή αμυντικού δόγματος της Γερμανίας τόσο για την ίδια τη χώρα όσο και για την Ευρωπαϊκή Ένωση;
-Ο επανεξοπλισμός της Γερμανίας είναι πολύ σημαντική εξέλιξη, όπως και να το δει κανείς. Σαφώς δεν είναι κάτι που το επιθυμούσε το Βερολίνο που δείχνει αιφνιδιασμένο από τη ρωσική εισβολή. Ωστόσο, ήταν καθαρά θέμα χρόνου για τη Γερμανία να αποκτήσει έναν πιο ενεργητικό ρόλο στην ευρωπαϊκή αρχιτεκτονική ασφάλειας. Δεν μπορεί η μεγαλύτερη χώρα της ΕΕ να λειτουργεί αποκλειστικά σαν γεωοικονομική δύναμη, όπου κυρίαρχο πρόταγμα είναι η προστασία της γερμανικής επιχειρηματικής κοινότητας. Ωστόσο, η ανάδειξη της Γερμανίας σε περιφερειακή δύναμη μπορεί να γίνει μόνο σε στενή συνεργασία με τη Γαλλία και μέσα στα πλαίσια της ΕΕ. Σε αντίθετη περίπτωση θα προκληθούν μεγάλες αντιδράσεις, διότι οι μνήμες για τα εγκλήματα του γερμανικού μιλιταρισμού παραμένουν ζωντανές.
