Ο προεκλογικός λόγος, ο οποίος έχει ως απόλυτο στόχο την εκλογική άνοδο, μπορεί να χρησιμοποιήσει αναγνωρίσιμους και ιστορικούς φόβους ώστε να συσπειρώσει του πολίτες και να συγκρατήσει τις πιθανές εκλογικές διαρροές. Για παράδειγμα, κατά την προεκλογική περίοδο του Βρετανικού δημοψηφίσματος το 2016, η καμπάνια υπέρ της αποχώρησης (Brexit) χρησιμοποίησε την Τουρκία ως παράδειγμα εκφοβιστικής αλλοτρίωσης μεταβιβάζοντας τα απειλητικά στοιχεία του τουρκικού αυταρχισμού στην Ε.Ε. Αυτά αναφέρει η δρ Μυρσίνη Δογάνη, σε μια συζήτηση, που είχαμε μαζί της, που εστιάζεται στο φόβο, τους κινδύνους, τις συμπεριφορές κρατών, αλλά και κοινωνιών. Η περίπτωση της Ελλάδος, την περίοδο των μνημονίων αποτελεί παράδειγμα μελέτης. Και για τις πιέσεις, που έχει δεχθεί, το φόβο έναντι των δανειστών και ο δημόσιος λόγος είναι ζητήματα, που τυγχάνουν μελέτης. Όπως και τα αφηγήματα από ΜΜΕ, τεχνοφοβίας. Άλλωστε όλα αυτά καθορίζουν συμπεριφορές.
Η δρ Μυρσίνη Δογάνη, υποστήριξε πρόσφατα και με επιτυχία την διδακτορική της διατριβή στο Τμήμα Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πειραιά, με επιβλέποντα τον Επίκουρο Καθηγητή Αθ. Ν. Σαμαρά. Η διατριβή της υποστηρίχθηκε από το Ελληνικό Ίδρυμα Κρατικών Υποτροφιών (Ι.Κ.Υ) και η ίδια αποτελεί ενεργό μέλος στο Εργαστήριο Στρατηγικής Επικοινωνίας και Μέσων Ενημέρωσής του Πανεπιστημίου Πειραιά.
-Τι ακριβώς είναι ο φόβος; Γιατί μας απασχολεί ως μονάδες, γιατί μας απασχολεί ως ομάδες, γιατί μας απασχολεί ως πολιτικά όντα;
-Λόγω επιστημονικού ενδιαφέροντος συχνά με ρωτούν τι είναι ο φόβος και σύντομα αντιλήφθηκα ότι ο περιληπτικότατος και περιγραφικότατος ορισμός είναι ο εξής: φόβος είναι η φαντασίωση της απειλής που πλησιάζει. Φυσικά, φόβο μπορεί να προκαλέσει και κάτι που έχει συμβεί χθες και όχι μόνο κάτι που πρόκειται να συμβεί αύριο. Όμως και σε αυτή την περίπτωση, ο παρελθοντικός φόβος «χτίζεται» στο φαντασιακό του μέλλοντος. Γιατί το άγνωστο μπορεί να φοβίζει, αλλά όχι το απολύτως άγνωστο. Εκείνο που προκαλεί πολύ φόβο είναι οι πιθανότητες επανάληψης ενός οικείου κινδύνου, οι πιθανότητες επανεμφάνισης ενός αναγνωρίσιμου εχθρού, οι πιθανότητες επιστροφής μια ιστορικά κατοχυρωμένης απειλής. Μια εισβολή από εξωγήινα πλάσματα ενδέχεται να είναι πραγματικά φρικτή, εντούτοις η ανθρωπότητα δεν μπορεί να εσωτερικεύσει έναν τέτοιο φόβο γιατί είναι κάτι απολύτως μακρινός και άγνωστος. Αντ’ αυτού φοβάται τις πιθανότητες κλιμάκωσης του κινδύνου που μπορεί να φέρει ο κοντινός και αναγνωρίσιμος γειτονικός εχθρός.
– Κυρία Δογάνη, ασχολείστε αρκετά χρόνια με τον φόβο και ειδικότερα με τη ρητορική χρήση του φόβου σε διάφορες εκδηλώσεις· στον προεκλογικό λόγο, στον επιστημονικό λόγο και με το πρόσφατο διδακτορικό σας με τον φόβο στον κοινοβουλευτικό λόγο. Μπορείτε να μας πείτε δυο λόγια για τον φόβο σε κάθε ένα από αυτά τα πεδία;
-Ο φόβος είναι ένα φαινόμενο που έχει απασχολήσει ένα εξαιρετικά μεγάλο φάσμα επιστημονικών πεδίων, αλλά και πεδίων της τέχνης ή ακόμα και της θρησκείας. Η δική μου προσωπική ενασχόληση με τον φόβο ξεκίνησε σε ένα διαπολιτισμικό ερευνητικό πρόγραμμα σχετικά με τις απεικονίσεις των ξένων κρατών στον Τύπο, δηλαδή σε μια έρευνα που η βασική της ερώτηση ήταν: πως απεικονίζονται τα ξένα κράτη στον ελληνικό, στον κυπριακό, στον τουρκικό και στον αγγλικό Τύπο. Η Κοινωνική Ψυχολογία, η Ρητορική, οι Διεθνείς Σχέσεις, η Κοινωνική Ανθρωπολογία, η Φιλοσοφία, η Πολιτική Επικοινωνία, η Πολιτική Κοινωνιολογία έχουν ασχοληθεί με διάφορες εκφάνσεις του φόβου και εγώ αναζήτησα ερευνητικά τα σημεία σύγκλισης τους. Στον δημοσιογραφικό λόγο μπορεί να ακολουθούμε τον τρόπο που παρουσιάζεται μια χώρα ως εκφοβιστής ή ως φοβισμένη, δηλαδή να ξέρουμε ποια είναι η δημόσια και διεθνής της εικόνα στα μάτια του κοινού. Και ξέρετε αυτό είναι εξαιρετικά σημαντικό γιατί αποκαλύπτει στερεότυπα, χρόνιες αντιπαλότητες, σχέσεις υποτέλειας, πελατειακές σχέσεις.
Στον επιστημονικό λόγο η ανάλυση του φόβου αποκαλύπτει τι φοβούνται οι «ακαδημαϊκοί υπεύθυνοι» που ορίζουν τα φαινόμενα. Για παράδειγμα, όταν οι επιστήμονες που ορίζουν τις ψευδείς ειδήσεις (fake news) λένε πως είναι παράγωγο της τεχνολογίας, οδηγούμαστε σε εικόνες που σχετίζουν την ποιοτική πτώση της δημοσιογραφίας με την τεχνολογία, δηλαδή χτίζουν αφηγήματα τεχνοφοβίας. Ο προεκλογικός λόγος, ο οποίος έχει ως απόλυτο στόχο την εκλογική άνοδο, μπορεί να χρησιμοποιήσει αναγνωρίσιμους και ιστορικούς φόβους ώστε να συσπειρώσει του πολίτες και να συγκρατήσει τις πιθανές εκλογικές διαρροές. Για παράδειγμα, κατά την προεκλογική περίοδο του Βρετανικού δημοψηφίσματος το 2016, η καμπάνια υπέρ της αποχώρησης (Brexit) χρησιμοποίησε την Τουρκία ως παράδειγμα εκφοβιστικής αλλοτρίωσης μεταβιβάζοντας τα απειλητικά στοιχεία του τουρκικού αυταρχισμού στην Ε.Ε.. Γίνεται λοιπόν αντιληπτό, ότι το κάθε είδους λόγου έχει τις ιδιαιτερότητες του αποκαλύπτοντας σημαντικά στοιχεία για τον εαυτό και το άλλο. Διότι ο φόβος εδράζεται έντονα στην διάκριση μεταξύ ταυτότητας και ετερότητας.
-Ασχοληθήκατε λοιπόν με τον δημοσιογραφικό, τον δημόσιο, τον επιστημονικό και τον προεκλογικό λόγο. Στην διδακτορική σας διατριβή αναλύετε τις αποτυπώσεις του φόβου στο ελληνικό κοινοβούλιο κατά την περίοδο ψήφισης των μνημονιακών συμβάσεων. Γιατί με τον φόβο; Τι έχει να πει ο φόβος σε κάποιον που θέλει να κατανοήσει βαθύτερα τις διακρατικές σχέσεις;
-Στην διατριβή μου επιδιώκω να κατανοήσω βαθύτερα τα ζητήματα στρατηγικής ενός κράτους που το φοβίζει η διεθνής πίεση, αναλύοντας τον φόβου που παρήγαγαν οι μνημονιακές συζητήσεις στο ελληνικό κοινοβούλιο. Από όλες τις χώρες του ευρωπαϊκού νότου που βλήθηκαν από την κρίση χρέους η Ελλάδα αποτελεί ακραία περίπτωση ως προς την ένταση του φαινομένου και προσφέρεται για μια πιο ολοκληρωμένη διερεύνηση. Γιατί το λέω αυτό και ποια η διάφορά της με την Κύπρο, η οποία αντίστοιχα αντιμετώπισε σοβαρό πρόβλημα: Η Ελλάδα διαχειρίστηκε τρεις μνημονιακές συμβάσεις και δύο μεσοπρόθεσμα προγράμματα και η χρονική διάρκεια αυτών των συμβάσεων εκτείνεται από το 2010 έως και τα μέσα του 2018 οπού ολοκληρώνεται το τρίτο πρόγραμμα μνημονιακής στήριξης. Επίσης, οι αναταράξεις που βίωσε το κομματικό σύστημα της Ελλάδας λόγω του μνημονιακού διακυβεύματος δεν συγκρίνονται με τις αντίστοιχες αναταράξεις των υπόλοιπων χωρών του Ευρωπαϊκού νότου. Εάν στην υπόλοιπη Ευρώπη μιλάμε για κρίσιμες εκλογικές αναμετρήσεις, στην Ελλάδα έχουμε να κάνουμε με εκλογικό σεισμό.
Ουσιαστικά σκοπός μου ήταν να αποκαλυφθούν οι φοβικές δυναμικές που οδήγησαν στην ψήφιση των μνημονιακών συμβάσεων, δηλαδή να ικανοποιηθεί η αρχική αίσθηση του απορείν: «Τι λέει το ενδοκρατικό όταν συνθλίβεται από το διακρατικό;». Ο φόβος αποτελεί τον εστιακό φακό που προσφέρει μια πανοραμική αποτύπωση του ατομικού, του ενδοκομματικού, του ενδοκρατικού και διακρατικού επιπέδου. Η στρατηγική επικοινωνία -δηλαδή ο λόγος που εκφωνούν οι πολιτικοί στα εθνικά κοινοβούλια – είναι μία ορθολογική διαδικασία αλλά στηρίζεται όπως όλα τα άλλα σε μία οριοθετημένη ορθολογικότητα, η οποία οριοθετείται από την γνωσιακές μεροληψίες, τις στρεβλώσεις που παράγουν τα στερεότυπα και οι μηχανισμοί προστασίας του Εγώ, από την περιορισμένη γνωσιακή ικανότητα του ανθρώπου, η οποία τον εφελκύει σε απλοϊκά σχήματα ερμηνείας.
Ο λόγος είναι δράση και η δράση γίνεται πολιτική
-Τι διαπιστώσατε για την Ελλάδα των μνημονίων; Τι θεωρείτε ότι θα έπρεπε να γνωρίζουν οι αναγνώστες μας για τον φόβο εκείνης της περιόδου;
-Τα συμπεράσματα ενός διδακτορικού δεν συνηθίζεται να κλείνουν με μια ερώτηση αλλά σε πείσμα της συνήθειας, τίθεται το ερώτημα: «Ποια είναι η κρίσιμη έννοια που αναδύεται μετά τα επιμέρους συμπεράσματα της παρούσας διατριβής; Και η απάντηση είναι: πόλεμος.
Ένας πόλεμος που φόβισε, απειλώντας και θέτοντας σε διακινδύνευση όλες τις ασφάλειες του ενδοκρατικού παρελθόντος και του διακρατικού φαντασιακού. Στο διεθνές σύστημα κρατών οι συγκρούσεις και οι πόλεμοι είναι κανονικότητα. Όμως η επίγνωση αυτής της κανονικότητας δεν είναι επαρκής αν δεν συνοδεύεται από μια αντιστοίχως βαθιά εποπτεία και κατανόηση των κανονιστικών αντανακλαστικών του ενδοκρατικού επιπέδου.
-Θέλετε να πείτε πως μιλάμε για έναν οικονομικό πόλεμο;
-Το κατά πόσο ο κοινοβουλευτικός λόγος μιας χώρας που βιώνει τον εξαναγκασμό των μνημονίων διαφέρει από τον κοινοβουλευτικό λόγο μιας χώρας που βιώνει τον εξαναγκασμό του στρατιωτικού πολέμου είναι μια πρόταση προς διερεύνηση και πιστεύω ότι έκανα ένα βήμα ώστε μια τέτοια σύγκριση να γίνει ευκολότερη. Θεωρώ πως ο πολιτικός λόγος της χώρας έχει μια ιστορία, τη δική του ιστορία, που έχει συνέχειες, κανονικότητες, αναμενόμενα, κρίσεις και αγάπες. Ξέρετε, ο λόγος είναι δράση και η δράση γίνεται πολιτική. Το «λεφτά υπάρχουν», το «μαζί τα φάγαμε», το «Grexit”, το «μαντάμ Μέρκελ» είναι μέρος της ιστορίας μας ως κράτος. Είναι μέρος του αφηγήματος μας.
