Τα τελευταία χρόνια παρατηρούμε μια ανεπιθύμητη και πολλές φορές βίαιη συμπεριφορά των παιδιών να ξεσπά εντός των σχολικών μονάδων. Συχνά ακούμε, βλέπουμε και βιώνουμε στα σχολεία συγκρούσεις από παιδιά, να χρησιμοποιούν άπρεπες φράσεις, να χειροδικούν σε συνομήλικους τους, να απειλούν, να φοβερίζουν, δημιουργώντας καθημερινά εντάσεις στη σχολική κοινότητα. Η συμπεριφορά αυτή των παιδιών ως εκπαιδευτικοί, μας κάνει να ανησυχούμε και για το παρόν αλλά και μας προβληματίζει για τον αντίκτυπο που θα έχει στην διαμόρφωση της Κυπριακής κοινωνίας αλλά και της κουλτούρας μακροπρόθεσμα στα επόμενα χρόνια.
Η εφηβεία, είναι η μεταβατική περίοδος από την παιδική στην ενήλικη ζωή. Πρόκειται για μία φάση που χαρακτηρίζεται από μεγάλες ορμονικές, βιολογικές, σωματικές και συναισθηματικές αλλαγές. Το σώμα του εφήβου αφυπνίζεται βιολογικά και σεξουαλικά και οι αλλαγές αυτές επηρεάζουν την ψυχολογική και συναισθηματική του κατάσταση. Ο έφηβος, μέσα από συγκρούσεις, κυρίως με το γονικό περιβάλλον, προσπαθεί να ισχυροποιήσει το δικό του Εγώ. Αμφισβητεί, αντιδρά και αναζητά καινούργιους στόχους. Δεν γνωρίζει πώς να διαχειρίζεται τα συναισθήματα του και παρεκτρέπεται καταλήγοντας σε σύγκρουση.
Ο πιο σημαντικός στόχος της εφηβείας είναι η διαμόρφωση της ταυτότητας του ατόμου, η ωρίμανση και η ανεξαρτητοποίηση του, ώστε να μπορέσει στη συνέχεια να διαμορφώσει το άτομο ουσιαστικές και βαθιές διαπροσωπικές σχέσεις, σχέσεις, που θα τον κάνουν ικανό να παλεύει στη ζωή του.
Η ενσυναίσθηση διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην προαγωγή της ψυχολογικής και κοινωνικής προσαρμογής στα παιδιά (Castillo, Salguero, Fernandez-Berrocal & Balluerka, 2013), ενώ συγχρόνως συνεπάγονται ποικίλες θετικές κοινωνικές συμπεριφορές (Wagers & Kiel, 2019) και συμβάλει στη μείωση των επιθετικών συμπεριφορών και του εκφοβισμού (Jolliffe & Farrington,2011, Marshall & Marshall, 2011). Επιπλέον, ένα υποστηρικτικό οικογενειακό περιβάλλον ενδεχομένως αποτελεί προαπαιτούμενο για την ανάπτυξη της ενσυναίσθησης των παιδιών (Miklikowska, Duriez &Soenens, 2011).
Ειδικότερα, κατά τη διάρκεια της εφηβείας, οι πρακτικές των γονιών έχουν καθοριστική σημασία για την ανάπτυξη των εφήβων (Steinberg & Morris, 2001) και φαίνεται ότι επηρεάζονται από το φύλο και την ηλικία των παιδιών (Avci & Sak, 2021), καθώς και από ατομικούς παράγοντες των γονέων (Κορώσης, 2012).
Το σχολείο δεν μπορεί να έχει τον πρωταρχικό ρόλο διαμόρφωσης της ανεπιθύμητης συμπεριφοράς των παιδιών αλλά μπορεί με χρήση πρωτοκόλλων διαχείρισης συγκρούσεων, να εφαρμόσει σχέδιο δράσης έχοντας διάφορα πλάνα σχεδίου. Να δημιουργήσει ομάδα δράσης διαχείρισης συγκρούσεων από εκπαιδευτικούς αλλά πιθανόν και από παιδιά. Επίσης, η διοργάνωση σχολικών εργαστηρίων από ομιλητές προς τα παιδιά, πιστεύω ότι μπορεί να αποτελέσουν ως καταλύτης απάμβλυνσης της βίας και παραβατικότητας. Με αυτούς τους τρόπους, πιστεύω ότι το σχολείο μπορεί να υποβοηθήσει στη διαμόρφωση της ορθής συμπεριφοράς των παιδιών και στην ενίσχυση της ενσυναίσθησης.
Το οικογενειακό περιβάλλον έχει τον πιο καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Η ‘’ανατροφή’’, αναφέρεται στον ρόλο των γονιών ή των κηδεμόνων ή των ανάδοχων γονέων στην ανάπτυξη και διαπαιδαγώγηση των παιδιών και των εφήβων.
Αναφορικά με τη σχέση της ηλικίας των παιδιών με τα επίπεδα ενσυναίσθησής τους, οι Strayer και Roberts (2004), ισχυρίζονται ότι η ενσυναίσθηση αυξάνεται με την ηλικία. Με τον ίδιο ισχυρισμό καταλήγει και ο Sayin (2010). Επιπρόσθετα, η ενσυναίσθηση των παιδιών φαίνεται ότι επηρεάζεται από ατομικούς παράγοντες των ίδιων των παιδιών και των γονέων τους.
Ο τρόπος ανατροφής διαμορφώνει την μετέπειτα συμπεριφορά του παιδιού στο πλαίσιο της οικογένειας με τα υπόλοιπα μέλη, αλλά και μεταγενέστερα με τους άλλους ανθρώπους σε διαφορετικά, κοινωνικά περιβάλλοντα. Παρατηρούμε στα σχολεία, παιδιά να βιώνουν οικογενειακές, προσωπικές δυσκολίες, που πολλές φορές να είναι και οικονομικές. Παρατηρούμε να βιώνουν στα δύσκολα, γιατί αντιμετωπίζουν την εγκατάλειψη, ή την απώλεια, έχοντας χάσει τον ένα από τους δύο τους γονείς. Βιώνουν στα δύσκολα, γιατί δεν βρίσκουν ανταπόκριση ανάπτυξης σωστής επικοινωνίας με τους γονείς και έτσι βιώνουν την απόγνωση, την αποτυχία, πέφτοντας σε κατάθλιψη.
Οι γονικές πρακτικές διαπαιδαγώγησης φαίνεται ότι συσχετίζονται με τα επίπεδα ενσυναίσθησης των παιδιών (Kanat-Maymon & Assor, 2010 Lopez, Bonenberger & Schneider, 2001). Συγκεκριμένα, η ζεστασιά με την οποία συμπεριφέρονται οι γονείς ενισχύει την ενσυναίσθηση των παιδιών τους. Έτσι, όταν οι γονείς καθοδηγούν το παιδί τους, το βοηθούν να καλλιεργήσει την ενσυναίσθηση (Lopez et al., 2001).
Ο Van Heel και συνεργάτες (2020) αναδεικνύουν ότι η μητρική υποστήριξη σχετίζεται με τη συγκινησιακή ενσυναίσθηση των εφήβων. Αντίθετα, υπάρχει και η αρνητική σχέση στον βαθμό αυστηρότητας που ασκούν οι γονείς για να ελέγξουν το παιδί τους με αποτέλεσμα στο παιδί, να μην του αναπτύσσεται η ενσυναίσθηση (Avci & Sak, 2021). Παιδιά που οι γονείς τους χρησιμοποιούν σωματική τιμωρία, φαίνεται να έχουν χαμηλότερο επίπεδο ενσυναίσθησης. Επίσης, νεαρά ενήλικα άτομα, τα οποία βίωσαν σωματική τιμωρία κατά τη διάρκεια της παιδικής τους ηλικίας, έχουν και αυτά χαμηλά επίπεδα ενσυναίσθησης, Επιπλέον, η γονική απόρριψη κατά την παιδική ηλικία συνδέεται με την ανεπάρκεια ενσυναίσθησης στην ενηλικίωση (RomeroMartínez, Lila, Catalá-Miñana, Williams & Moya-Albiol, 2013).
Παιδιά που δεν έχουν σωστή επικοινωνία με τον πατέρα τους έχουν πολλά περιθώρια αυτονομίας. Το ίδιο μπορεί να συμβεί και με παιδιά που έχουν χάσει τον ένα από τους δύο τους γονείς. Η πολύ αυστηρή μητέρα ή ο παραχωρητικός τύπος μητέρας, δεν επιτρέπει στο παιδί να αναπτύξει την ενσυναίσθηση. Το ίδιο θα συμβεί και στην περίπτωση με τον πατέρα.
Η ενσυναίσθηση των παιδιών, φαίνεται να επηρεάζεται από ατομικούς παράγοντες από τα ίδια τα παιδιά αλλά και από τους γονείς τους. Ειδικότερα, ως προς το φύλο των παιδιών, πολλές μελέτες δείχνουν ότι τα κορίτσια έχουν ψηλότερα επίπεδα ενσυναίσθησης από τα αγόρια (Barnett, King, Howard& Dino, 1980∙ Christov-Moore et al., 2014 Lopez et al., 2001. Michalska, Kinzler & Decety, 2013, Van der Graaff et al., 2014). Παρατηρείται ότι τα κορίτσια εκφράζουν τα συναισθήματά τους, νοιάζονται και φροντίζουν, ενώ τα αγόρια αποθαρρύνονται από το να εκφράζουν τα συναισθήματά τους (Bagán et al., 2019 Christov Moore et al., 2014). Άλλες έρευνες δείχνουν ότι τα κορίτσια έχουν ψηλότερα επίπεδα συγκινησιακής ενσυναίσθησης (Geng, Xia & Qin, 2012, Jami et al., 2018). Τα κορίτσια τείνουν να είναι περισσότερο συναισθηματικές και να διαθέτουν περισσότερη ενσυναίσθηση, ενώ τα αγόρια τείνουν περισσότερο στη λογική και προσανατολίζονται στο γνωστικό επίπεδο. (Damon, Lerner, Kuhn, Siegler & Eisenberg, 2008 Christov-Moore et al., 2014).
Οι διαταραχές της συμπεριφοράς, όπως η χρήση ουσιών, η διαταραχή πανικού, η διαταραχή διατροφής και άλλες, μπορούν να προκαλέσουν την βίαιη συμπεριφορά των παιδιών. Η Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής και Υπερκινητικότητας (ΔΕΠΥ), ο Αυτισμός και τα Τικ, θα πρέπει να διαχειρίζονται ποικιλοτρόπως ώστε να μην προκύπτουν βίαιες συμπεριφορές, όπως άλλωστε συμβαίνει και με τη διαταραχή του άγχους, του αποχωρισμού, την κοινωνική φοβία, και τις ειδικές φοβίες. Όλες αυτές οι διαταραχές μπορούν να επιφέρουν κατάθλιψη στο παιδί και να το οδηγήσουν σε βίαιη ή αντιδραστική συμπεριφορά. Το αίσθημα της αποτυχίας στο παιδί επιφέρει πολλές φορές κατάθλιψη και πολύ πιθανόν να παρουσιάσει αντιδραστική ή και βίαιη συμπεριφορά.
Ζούμε σε μια πολυπολιτισμική κοινωνία όπου συνυπάρχουν πολλές κουλτούρες, διαφορετικές αντιλήψεις, διαφορετικός τρόπος σκέψης και ηθών. Ζούμε στην εποχή του ελεύθερου λόγου και έκφρασης. Η βίαιη αυτή συμπεριφορά των παιδιών που συμβαίνει στα σχολεία διαμορφώνεται με την δημιουργία οργανωμένων ομάδων παιδιών και με ανησυχεί. Παρόλο που η ειδικότητα μου είναι της Πληροφορικής, ως ανθρώπινος και δημοκρατικός πολίτης, θέλω να εκφράζω τις ανησυχίες μου, τις απόψεις μου και τους προβληματισμούς μου. Εκφράζω τις απόψεις μου παρακολουθώντας εκπαιδευτικά σεμινάρια που οργανώνονται από το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο Κύπρου και από άλλους φορείς, εμβαθύνοντας στις γνώσεις αυτές μελετώντας σε περισσότερο βάθος. Για την αποφυγή αυτών των ανεπιθύμητων συμπεριφορών από τα παιδιά, πιστεύω ότι θα πρέπει να μπορούμε να διαχειριζόμαστε σωστά τις προκλήσεις αυτές με ισότητα απέναντι σε όλους, εφαρμόζοντας όπου είναι δυνατόν τη συμπερίληψη. Η αποφυγή του στίγματος, τα ταμπελώματα, να ξεκινούν πρώτα από εμάς τους ίδιους ώστε να δρούμε ως φάρος σωστής διαπαιδαγώγησης.
Καθηγητής Πληροφορικής, Μέσης Εκπαίδευσης
