Όλοι γνωρίζουν τον Σωκράτη. Τουλάχιστον τον Πλατωνικό. Και αυτό διότι ο Πλάτωνας έχτισε προσεκτικά τη φήμη του αγαπημένου δασκάλου του, τοποθετώντας τον ως κύριο πρωταγωνιστή των διαλόγων του. Ο Σωκράτης θα είναι ο πρώτος της τριανδρίας των φιλοσόφων που έμελλε να αλλάξουν τον ρου της φιλοσοφίας: Σωκράτης- Πλάτωνας- Αριστοτέλης· ο πρώτος είναι δάσκαλος του δεύτερου και ο δεύτερος του τρίτου. Ποιος όμως ήταν ο δάσκαλος του Σωκράτη; Στη φιλοσοφία υπάρχει μια σειρά, η οποία ακολουθεί την εξέλιξη των ιδεών. Ο Σωκράτης θα αποτελέσει τόσο μεγάλη τομή στη φιλοσοφία, που θα προσδώσει στους προγενέστερους (φυσικούς) φιλοσόφους, σε ολόκληρες γενιές φιλοσόφων, τη γενική ονομασία Προσωκρατικοί. Από τον Σωκράτη και μετά η φιλοσοφία αλλάζει. Ο Κικέρων μεταφέρει: «Αλλά ο Σωκράτης ήταν ο πρώτος που κατέβασε τη φιλοσοφία από τον ουρανό και την εγκατέστησε στις πόλεις, τη γνώρισε στις οικογένειες και την ανάγκασε να ερευνήσει τη ζωή και την ηθική, το καλό και το κακό». Κικέρων, Tusculan Disputation 5.10—11

Πώς στράφηκε όμως το ενδιαφέρον του Σωκράτη από την έρευνα της φύσης στην Ηθική; Είναι πράγματι ο πρώτος που «ανάγκασε τη φιλοσοφία να ερευνήσει την ηθική»; Ο Σωκράτης δεν έγραψε τίποτε. Επομένως, είμαστε αναγκασμένοι να βασιστούμε στις μαρτυρίες άλλων προκειμένου να επανακτήσουμε τη ζωή του. Αιώνες αργότερα ο Διογένης Λαέρτιος θα συγγράψει τους Βίους των Φιλοσόφων. Το έργο του με πλήρη τίτλο «Βίοι καὶ γνῶμαι τῶν ἐν φιλοσοφίᾳ εὐδοκιμησάντων καὶ τῶν ἐν ἑκάστῃ αἱρέσει ἀρεσκόντων» περιλαμβάνει πράγματι μία μακρά σειρά φιλοσόφων και έως σήμερα αποτελεί σημαντική πηγή για τη φιλοσοφία και τη ζωή πολλών ελλήνων φιλοσόφων της αρχαιότητας. Το 5ο κεφάλαιο του δεύτερου βιβλίου περιλαμβάνει τη ζωή του Σωκράτη. Το ακριβώς προηγούμενο κεφάλαιο περιγράφει τη ζωή και τη φιλοσοφία ενός άγνωστου σήμερα φιλοσόφου, του Αρχέλαου: «Ο Αρχέλαος ο Αθηναίος ή Μιλήσιος, γιος του Απολλόδωρου, ή σύμφωνα με άλλους του Μίδωνα, υπήρξε μαθητής του Αναξαγόρα και δάσκαλος του Σωκράτη. Αυτός ήταν ο πρώτος που έφερε τη φυσική φιλοσοφία από την Ιωνία στην Αθήνα, και αποκαλούνταν φυσικός, καθώς μαζί του έληξε και η φυσική φιλοσοφία, όταν ο Σωκράτης εισήγαγε την Ηθική. Φαίνεται όμως ότι και αυτός ασχολήθηκε με την Ηθική (ἔοικεν δὲ καὶ οὗτος ἅψασθαι τῆς ἠθικῆς). Διότι και για τους νόμους φιλοσόφησε και για τα καλά και τα δίκαια· από αυτόν τα πήρε ο Σωκράτης και τα ανέπτυξε σε μέγιστο βαθμό και θεωρήθηκε ότι ήταν αυτός που τα εφηύρε […] Και το δίκαιο και το κακό δεν υπάρχουν από τη φύση αλλά από τον νόμο». Διογένης Λαέρτιος, Βίοι φιλοσόφων 2.16

Ο δάσκαλος λοιπόν του Σωκράτη ήταν ο Αρχέλαος. Η σιγή γύρω από το όνομά του είναι εκκωφαντική. Ο Αρχέλαος δεν αναφέρεται όχι μόνο ως δάσκαλος του Σωκράτη αλλά ούτε ως φιλόσοφος. Ωστόσο, ο Σέξτος Εμπειρικός επιβεβαιώνει τη στροφή του Αρχέλαου στην ηθική: «Από αυτούς που θεώρησαν ότι η φιλοσοφία έχει δύο μέρη, ο Ξενοφάνης ο Κολοφώνιος, όπως λένε κάποιοι ακολούθησε τον χωρισμό στο φυσικό και το λογικό μέρος, ο δε Αρχέλαος ο Αθηναίος το φυσικό και το ηθικό· μ’ αυτόν μερικοί τοποθετούν και τον Επίκουρο, καθώς απέρριψε τη λογική θεωρία (τὴν λογικὴν θεωρίαν ἐκβάλλοντα)». Σέξτος Εμπειρικός, Προς Μαθηματικούς 7.14

Η σύνδεση της φυσικής με την ηθική φιλοσοφία έχει συμβεί. Μία σύνδεση που θα διακόψει ο Σωκράτης για να κατεβάσει τη φιλοσοφία από τον ουρανό και να τη βάλει στα σπίτια των ανθρώπων. Ο άνθρωπος μπορεί να βγει από τη φύση και να ερευνήσει τον εαυτό του και τη ζωή του. Γιατί: «Μια ζωή που δεν εξετάζεται, δεν αξίζει να τη ζει κανένας άνθρωπος». Πλάτων, Απολογία Σωκράτους 38a5-6

*Καθηγήτρια Φιλοσοφίας στο ιδιωτικό αγγλικό σχολείο Med High Συγγραφέας του βιβλίου Φιλοσοφία για όλους: Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2022 

nicolaidou.e@medhigh.com