Πρωταγόρας: Η Παιδεία ξεκινά από το σπίτι

 

Στον Πρωταγόρα του Πλάτωνος ο Σωκράτης ισχυρίζεται ότι η αρετή δεν είναι διδακτή προκαλώντας με αυτόν τον τρόπο τον Πρωταγόρα να αποδείξει το αντίθετο. Το επιχείρημα του Σωκράτη αναφέρεται στον Περικλή και τα παιδιά του που δεν κατάφερε να μορφώσει κατάλληλα: «Αυτά λοιπόν παρατηρώ, Πρωταγόρα, και βγάζω το συμπέρασμα ότι η αρετή δε διδάσκεται· αλλά, όταν ακούω από σένα να λες το αντίθετο, κλονίζομαι, και πιστεύω ότι τα λόγια σου κρύβουν κάποιαν αλήθεια… Λοιπόν… μην αρνηθείς, αλλά απόδειξέ το». (319e-320c)

Στην πραγματικότητα ο Σωκράτης αδημονεί να ακούσει τον Πρωταγόρα να αναπτύσσει την άποψή του. Ο Πρωταγόρας εύλογα επιθυμεί να υπερασπιστεί τη θέση του. Αυτό μπορεί να γίνει με δύο τρόπους: «Καλά, Σωκράτη, δε θα αρνηθώ, είπε. Μόνο τι προτιμάτε, να σας το αποδείξω λέγοντας ένα μύθο, σαν μεγαλύτερος σε νέους, ή να το αναπτύξω με λόγο;». (320c)

Ο Πρωταγόρας ξεκινά την υποστήριξη της θέσης του με έναν μύθο (του Προμηθέα και του Επιμηθέα) όπως συνηθιζόταν. Στη συνέχεια αναπτύσσει τη σκέψη του περισσότερο: «Πάνω σ’ αυτό δε θα σου πω πια ένα μύθο, Σωκράτη, αλλά έναν λόγο. Λοιπόν κάνε αυτό το συλλογισμό: υπάρχει άραγε ή δεν υπάρχει ένα ορισμένο πράγμα, που σ’ αυτό οπωσδήποτε πρέπει όλοι οι πολίτες να έχουν μερίδιο αν βέβαια είναι να σταθεί η πολιτεία;». (324d-e)

Αυτό στο οποίο πρέπει να μετέχουν όλοι οι άνθρωποι σε μια πολιτεία είναι η αρετή και αυτό είναι κάτι που μπορεί να διδαχτεί. Σ’ αυτό αφιερώνουν όλοι οι γονείς τη φροντίδα των παιδιών τους: «Αρχίζουν από τότε που τα παιδιά τους είναι μικρά και, όσο αυτοί βρίσκονται στη ζωή, τα διδάσκουν και τα συμβουλεύουν. Από τη στιγμή κιόλας που το παιδί καταλαβαίνει τι του λένε, και η παραμάνα και η μητέρα και ο παιδαγωγός, ακόμη κι ο πατέρας, πασχίζουν για τούτο: με ποιον τρόπο το παιδί θα γίνει αψεγάδιαστο· έτσι, πάνω σε κάθε πράξη και λόγο το διδάσκουν και του εξηγούν ότι το ένα είναι δίκαιο, το άλλο άδικο, το ένα ωραίο, το άλλο άσχημο, το ένα όσιο, το άλλο ανόσιο — και τα πρώτα να τα κάνεις, τα δεύτερα να μην τα κάνεις.… Αργότερα το στέλνουν στο δάσκαλο, που του παραγγέλνουν να δώσει πολύ περισσότερη προσοχή… Με τη σειρά τους οι δάσκαλοι γι’ αυτό φροντίζουν». (325 c-d)

Στη συνέχεια οι νέοι «παίρνουν διαταγές» από τους νόμους της πολιτείας. Οι παραβάτες τιμωρούνται: «Και η τιμωρία αυτή και στην πόλη σας αλλά και σε πολλά άλλα μέρη ονομάζεται «ευθύνες», γιατί η τιμωρία φέρνει τον παραβάτη στον ευθύ δρόμο. Οικογένεια και πολιτεία λοιπόν τόση φροντίδα δείχνουν για την αρετή — κι εσένα δεν το χωρεί το μυαλό σου, Σωκράτη, και αναρωτιέσαι αν η αρετή μπορεί να διδαχτεί; Πολύ περισσότερο θα ‘πρεπε να σαστίζεις, αν δεν μπορούσε να διδαχτεί — όχι τώρα». (325c-326e)

Ο Πρωταγόρας, ωστόσο, δεν έχει απαντήσει ακόμη στον Σωκράτη. Γιατί παιδιά άξιων ανθρώπων δεν τους μοιάζουν στην αρετή; Σε όλα τα επαγγέλματα υπάρχουν οι άριστοι, απαντά ο Πρωταγόρας, αυτό δεν σημαίνει ότι και τα παιδιά τους θα γίνουν το ίδιο, αλλά αναμφίβολα έχουν διδαχτεί την αρετή. Ακόμη και ο πιο άδικος Αθηναίος γνωρίζει πολύ καλά την έννοια της αρετής σε σύγκριση με κάποιον που έχει μεγαλώσει χωρίς νόμους και παιδεία: «Αλλά τώρα κάνεις το δύσκολο, Σωκράτη, γιατί όλοι είναι δάσκαλοι της αρετής —καθένας κατά τη δύναμή του— και σου φαίνεται ότι κανένας δεν είναι». (327e)

Η παιδεία ξεκινά από το σπίτι. Το σχολείο (στην καλύτερη περίπτωση) τη συμπληρώνει, ενώ η πολιτεία πλέον αποδίδει τις ευθύνες στο άτομο. Τα θεμέλια, όμως, ξεκινούν από το πρώτο. Ανέκαθεν ξεκινούσαν.

*Η δρ Έλσα Νικολαΐδου διδάσκει Φιλοσοφία στο σχολείο Med High