ΜΕΡΟΣ Β΄

Ο Αριστοτέλης θέλει να μορφώσει τον λαό. Η γνώση πρέπει να μοιράζεται. Το ίδιο και η ευδαιμονία. Μαθαίνουμε να αγαπούμε το καλό, το ωφέλιμο, το χρήσιμο, να τα αναγνωρίζουμε ως ευχάριστα και να τα επιζητούμε. Η φιλοσοφική αναζήτηση, η παιδεία, δεν είναι μόνο για τους άρχοντες ή τους φύλακες για τους οποίους μεριμνά ο Πλάτωνας (αφήνοντας στην άκρη τους τεχνίτες και τους γεωργούς). Ο Αριστοτέλης καταγγέλλει ακόμα ένα επικίνδυνο λάθος του Σωκράτη: «Αλλά και ο τρόπος που διορίζει άρχοντες ο Σωκράτης είναι επικίνδυνος. […] Και είναι φανερό ότι κατ’ ανάγκη κάνει άρχοντες πάντα τους ίδιους. Γιατί ποτέ δεν αναμειγνύεται ο χρυσός του θεού με άλλες ψυχές αλλά πάντοτε με τις ίδιες. Και υποστηρίζει ότι μόλις γεννηθούν οι άνθρωποι οι θεοί αναμειγνύουν τις ψυχές τους άλλων με χρυσό, άλλων με ασήμι, αλλά σε όσους προορίζονται για τεχνίτες και γεωργοί  με χαλκό και σίδηρο». Αριστοτέλης, Πολιτικά 1264b6-15

Για τον Αριστοτέλη όλοι οι πολίτες (ανεξαρτήτως επαγγέλματος) πρέπει να είναι άξιοι του «ἄρχεσθαι καὶ ἄρχειν» και αυτή η ευθύνη απαιτεί από αυτούς να έχουν την ανάλογη παιδεία. Οι αριστοτελικές ενστάσεις για την Πολιτεία που οραματίστηκε ο δάσκαλός του Πλάτωνας είναι πάρα πολλές. Η βασικότερη όμως είναι ο σκοπός της, στον οποίο αποτυγχάνει. Στην πλατωνική Πολιτεία οι πολίτες δεν είναι ευδαίμονες.

«Αν και αφαιρεί [ο Σωκράτης] από τους φύλακες την ευδαιμονία, υποστηρίζει ότι ο νομοθέτης πρέπει να κάνει ευτυχισμένη όλη την πόλη. […] Αλλά αν δεν είναι οι φύλακες ευδαίμονες τότε ποιοι μπορεί να είναι; Όχι βέβαια οι τεχνίτες και το πλήθος των εργατών». Αριστοτέλης, Πολιτικά 1264b15-26

Το αριστοτελικό «πολιτικό ζώο» ζει σε πόλεις. Η κοινωνία που θα δημιουργήσει είναι αποτέλεσμα της παιδείας του. Η ιδέα ότι η παιδεία είναι το θεμέλιο της κοινωνίας και του πολιτεύματος διαπερνά ολόκληρο το έργο: Το πολίτευμα θα επιλέξει την κατάλληλη παιδεία που θα προσφέρει ανάλογα με τον σκοπό που θέλει να επιτύχει. Για τον Αριστοτέλη ο σκοπός είναι ένας: Η ευδαιμονία. 

«Επειδή ένα είναι το τέλος (σκοπός) κάθε πόλης, είναι φανερό ότι και η παιδεία πρέπει να είναι μία και είναι αναγκαίο να είναι για όλους και η επιμέλειά της να είναι δημόσια και όχι ιδιωτική, όπως είναι σήμερα όπου ο καθένας επιμελείται μόνος του την μόρφωση των παιδιών του, διδάσκοντας σ’ αυτά τα μαθήματα της αρεσκείας του. Αλλά τα θέματα δημόσιου ενδιαφέροντος πρέπει να είναι υπό δημόσια εποπτεία». Αριστοτέλης, Πολιτικά 1337a21-30

Ο φιλόσοφος στο τελευταίο βιβλίο θα διακηρύξει τη θέση του για την παιδεία: Η παιδεία οφείλει να είναι δημόσια, γιατί όλοι πρέπει να έχουν μερίδιο όχι μόνο στη γνώση αλλά κυρίως στην ευδαιμονία. Η αριστοτελική παιδεία θα θωρακίσει τον χαρακτήρα και θα του διδάξει να απολαμβάνει τον βίο του με φρόνηση. Η φιλοσοφία, η κριτική σκέψη, η αμφισβήτηση και η αναζήτηση της αλήθειας έχουν πρακτική εφαρμογή. Ο κάθε πολίτης, χάρη στην εκπαίδευση που του προσφέρει το κράτος, δεν θα το υπηρετεί απλώς, θα φροντίζει για το καλύτερο όλων· το δικό του και των άλλων. Η παιδεία είναι η βάση του πολιτεύματος. Αν είναι καλή, δημιουργεί καλό ήθος και αυτό αντανακλάται στο πολίτευμα: «Κανείς δεν θα αμφισβητούσε το γεγονός ότι πρέπει η παιδεία των νέων επομένως να γίνει αντικείμενο έρευνας του νομοθέτη. Διότι αν δεν συμβεί στις πόλεις, θα βλάψει και τα πολιτεύματα· πρέπει λοιπόν να εκπαιδεύονται ανάλογα για το καθένα, καθώς από τη μια προφυλάσσει το ήθος κάθε πολιτεύματος και από την άλλη το καθιστά από την αρχή, όπως το δημοκρατικό πολίτευμα τη δημοκρατία και το ολιγαρχικό την ολιγαρχία. Πάντοτε δε το καλύτερο ήθος αποτελεί το αίτιο του καλύτερου πολιτεύματος». Αριστοτέλης, Πολιτικά 1337a11-18

Η παιδεία για τον Αριστοτέλη (η αγάπη για τη σοφία) διαμορφώνει χαρακτήρα, ήθος. Μέσω της παιδείας οι νέοι θα αναπτύξουν τις διανοητικές και ηθικές τους μεσότητες. Και αυτό είναι έργο του σχολείου. Εκείνου που οραματίζεται ο Αριστοτέλης. Με κέντρο την ευδαιμονία, την αγάπη για τη γνώση, τη φύση και τον άνθρωπο. Για τον Αριστοτέλη, το ιδανικό κράτος προσφέρει δημόσια, φιλοσοφική παιδεία· διαμορφώνει χαρακτήρες χωρίς να χειραγωγεί. Είναι η μόνη παιδεία που ταιριάζει σε ελεύθερους πολίτες. Δηλαδή, εκείνους που λαμβάνουν τις καλύτερες αποφάσεις για τον εαυτό τους και το σύνολο.

*Η δρ. Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας του βιβλίου Φιλοσοφία για όλους (Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους;), Μεταίχμιο, 2022 

philosophy.elsanicolaidou@gmail.com