«Γιατί τι είναι το να φιλοσοφείς; Δεν είναι το να είσαι προετοιμασμένος γι’ αυτά που συμβαίνουν;» Επίκτητος, Διατριβαί 3.10.6
Η Στωική φιλοσοφία στα αυτοκρατορικά χρόνια έχει αποκτήσει έναν συμβουλευτικό και θεραπευτικό προσανατολισμό. Εκείνο που πρωτίστως ενδιαφέρει είναι η «καλή ροή του βίου», η κατάκτηση της ευδαιμονίας, για την οποία αποκλειστική ευθύνη φέρει το άτομο. Η δύναμη που απορρέει από τον Λόγο (που διέπει τα πάντα) θωρακίζει το άτομο, καθιστώντας το αποκλειστικά υπεύθυνο για τις ενέργειές του -γεγονός που οδηγεί στην ευτυχία του. Ο Επίκτητος έχει συγκεντρώσει την προσοχή του σε όσα εξαρτώνται από το άτομο, μία διάκριση που ως σήμερα κατέχει κομβική θέση στον Στωικισμό. Το μόνο που ανήκει στο άτομο είναι ο νους του (ηγεμονικόν), που αποφαίνεται για τα πράγματα. Η διάσημη διάκριση του Επίκτητου αποτελεί μία από τις βασικές αρχές του Στωικισμού:
«Από τα πράγματα άλλα ανήκουν στον έλεγχό μας και άλλα όχι. Στον έλεγχό μας ανήκουν η γνώμη, η ορμή, η επιθυμία, η αποστροφή και, με λίγα λόγια, όσα είναι δικά μας έργα. Δεν είναι στον έλεγχό μας το σώμα, η περιουσία, οι αντιλήψεις (δόξαι), τα αξιώματα (ἀρχαὶ) και με έναν λόγο όσα δεν είναι δικά μας έργα. Και όσα ανήκουν στον έλεγχό μας είναι από τη φύση τους ελεύθερα, ακώλυτα, ανεμπόδιστα και όσα δεν ανήκουν είναι ασθενή, δουλοπρεπή, αποτρεπτικά, ξένα» Εγχειρίδιον 1.1-1.2
Στα «δικά μας» (ἐφ’ ἡμῖν) ανήκουν ο έλεγχος της βούλησης αλλά και η κρίση που διαμορφώνουμε απέναντι στα πράγματα. Ο Επίκτητος όμως δεν θα διδάξει μόνο τη θεωρία, αλλά θα προτείνει πρακτικές ασκήσεις που θα οδηγήσουν το άτομο στο να αποκτήσει την απάθεια απέναντι στα γεγονότα που ξεφεύγουν από τον έλεγχό του. Ο Λόγος έχει την πρωτοκαθεδρία στην κρίση, αλλά για να συμβεί αυτό, θα πρέπει να απογυμνώσουμε τα γεγονότα από την εντύπωση που πηγάζει από τα συναισθήματα. Για τον Επίκτητο η φιλοσοφία είναι μια προετοιμασία για τη ζωή, μελέτη αλλά κυρίως άσκηση. Έτσι, το τρίτο βιβλίο των Διατριβών περιλαμβάνει ένα ολόκληρο κεφάλαιο αφιερωμένο στις πνευματικές ασκήσεις που θα βοηθήσουν το άτομο να ελευθερωθεί από τις εντυπώσεις που έχει για τα πράγματα.
«Όπως εξασκούμαστε στη σοφιστική, θα πρέπει κάθε μέρα να ασκούμαστε στις εντυπώσεις μας για τα πράγματα. Γιατί και οι εντυπώσεις μάς θέτουν ερωτήματα. Πέθανε ο γιος κάποιου. Να αποκριθείς: ‘Δεν εξαρτάται από τη βούληση, δεν είναι κακό’. Ο Καίσαρας καταδίκασε κάποιον; ‘Δεν εξαρτάται από τη βούληση, δεν είναι κακό’. Λυπήθηκε γι’ αυτά. ‘Εξαρτάται από τη βούληση, είναι κακό’. Το υπέμεινε με γενναιότητα. Είναι αγαθό που το επέλεξε. Αν συνηθίσουμε τον εαυτό μας σε αυτό τον τρόπο, θα βελτιωθούμε» Επίκτητος, Διατριβαί 3.9.1-4
Η προμελέτη των κακών σεναρίων της ζωής αποτελεί προπαρασκευή ζωής για τους Στωικούς. Έτσι, η φιλοσοφία γίνεται μελέτη της ζωής –που περιλαμβάνει τον θάνατο των άλλων. Εκείνος που θα δειλιάσει και μόνο μπροστά στη σκέψη σίγουρα δεν θα μπορέσει να αντιμετωπίσει με νηφαλιότητα το μόνο αναπόφευκτο γεγονός της ζωής. Η εξέταση του βίου περιλαμβάνει και την έρευνα των συναισθημάτων και της συνειδητοποίησης της παροδικότητάς τους. Ο Λόγος επικρατεί. Τα γεγονότα συμβαίνουν αφήνοντας τις εντυπώσεις τους, διαδέχονται το ένα το άλλο, αλλά, εφόσον δεν εξαρτώνται από τη βούληση, δεν αξιολογούνται θετικά ή αρνητικά.
«Πέθανε ο γιος. Τι έγινε; Πέθανε ο γιος. Τίποτε άλλο; Τίποτε. Χάθηκε το πλοίο. Τι έγινε; Χάθηκε το πλοίο. Τον έκλεισαν φυλακή. Τι έγινε; Τον έκλεισαν στη φυλακή. Όμως [την κρίση] ότι ‘είναι δυστυχισμένος’ κάθε άνθρωπος την προσθέτει από μόνος του. ‘Αλλά ο θεός δεν τα κάνει καλά αυτά’. Γιατί; Επειδή σε έκανε υπομονετικό; Μεγαλόψυχο; Επειδή αφαίρεσε από αυτά την ιδιότητα να είναι κακά πράγματα; Επειδή αφήνει στην εξουσία σου να επιλέξεις ενώ υποφέρεις να ευδαιμονείς; Επειδή σου άνοιξε την πόρτα, όταν δεν σου πηγαίνουν καλά τα πράγματα; Άνθρωπε, βγες και μην παραπονιέσαι» Επίκτητος, Διατριβαί 3.8.5-7
Τα συναισθήματα βρίσκονται υπό τον έλεγχό μας· το ίδιο και η κρίση μας γι’ αυτά. Ο ήρεμος και ατάραχος νους θα επαναλάβει την άσκηση, έως ότου γίνει φύση. Η αρετή και μόνο αυτή αποτελεί συστατικό στοιχείο της ευδαιμονίας:
«Πώς χρησιμοποιεί τον εαυτό του το ηγεμονικόν; Εδώ είναι το παν. Όσο για τα υπόλοιπα, είτε εξαρτώνται από σένα είτε όχι είναι στάχτη και καπνός» Μάρκος Αυρήλιος, Τα εις εαυτόν 12.33
*Η Δρ Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας του βιβλίου Φιλοσοφία για όλους: Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2022
philosophy.elsanicolaidou@gmail.com
