Το 1946, σε ηλικία 20 ετών, ο Κυριάκος Μάτσης αφήνει την Κύπρο για να σπουδάσει στην Ελλάδα και συγκεκριμένα στο τμήμα Γεωπονίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Στην αρχή του ταξιδιού του, έναν μήνα πριν να ξεκινήσουν τα μαθήματα, καταγράφει από το πλοίο τις πρώτες του σκέψεις στο προσωπικό του ημερολόγιο (Ημερολόγιο Κ. Μάτση σ. 10):
«12 Οκτωβρίου 1946 […] είναι η πρώτη μέρα ενός μεγάλου χρόνου διάρκειας πολλών ετών. Είναι η μεγάλη μέρα της ζωής μου, η μέρα που διαγράφει σταθερά κι’ ακλόνητα το μέλλον μου»
Λίγες ημέρες μετά την άφιξή του στη Θεσσαλονίκη θα ξεκινήσουν τα μαθήματα. Ο Κυριάκος Μάτσης θα έχει την τύχη στο πρώτο έτος της φοίτησής του να διδαχθεί Χημεία από τον Κωνσταντίνο Θ. Καβασιάδη, έναν διαπρεπή επιστήμονα και ταυτόχρονα εμβριθή γνώστη της αρχαίας φιλοσοφίας. Στο πρώτο μάθημα ο Καβασιάδης πιάνει το νήμα από την αρχή, δηλαδή από την αρχαία ελληνική φυσική φιλοσοφία με αποτέλεσμα το μάθημα της Χημείας να αποτελέσει και την πρώτη επαφή του Κύπριου φοιτητή με τις ιδέες των φυσικών φιλοσόφων.
Ο πρώτος που αναφέρεται είναι ο Αριστοτέλης: «Πάντες ἄνθρωποι τοῦ εἰδέναι ὀρέγονται φύσει» (Όλοι οι άνθρωποι από τη φύση τους επιθυμούν τη γνώση) είναι η πρώτη φράση που καταγράφει ο πρωτοετής φοιτητής στο τετράδιό του, ενώ ο Καθηγητής περνά αμέσως στην αποσαφήνιση των εννοιών του χώρου και του χρόνου. Παράλληλα, η σύνδεση μεταξύ της αρχαίας και της σύγχρονης Φυσικής δεν αργεί να έρθει. Στην επόμενη σελίδα των Σημειώσεων Χημείας (3) του Κ. Μάτση διαβάζουμε:
«Τόσον η έννοια του χρόνου όσον και η του χώρου είναι σχετικαί ως παρετήρησεν και διετύπωσεν εις την περίφημον θεωρίαν της σχετικότητος ο μέγας Γερμανοεβραίος σοφός του αιώνος μας Einstein. Και όμως το υπέροχον πνεύμα της αρχαίας Ελλάδος προ 2.500 ετών δια του στόματος του Ε π ί κ ο υ ρ ο υ ανέπτυξε αυτό»
Ο Καβασιάδης δείχνει να θαυμάζει όλο το φάσμα των Φυσικών φιλοσόφων, κυρίως για την οξύνοια της σκέψης τους. Δεν είναι μόνο η ατομική θεωρία του Δημόκριτου που δεσπόζει στις παραδόσεις του. Παρμενίδης, Ηράκλειτος, Εμπεδοκλής (αλλά και Θαλής, Αναξιμένης, Πυθαγόρας) εμφανίζονται με κάθε ευκαιρία για να εμπνεύσουν και να υποστηρίξουν σύγχρονες θεωρίες. Στις 30 Νοεμβρίου, έπειτα από έναν μήνα μαθημάτων, ο Μάτσης γράφει στο Ημερολόγιό του (14, 15):
«Τα μαθήματά μας στο Πανεπιστήμιο συνεχίζονται κανονικά. Διάπλατα ανοίγονται μπροστά μας οι πόρτες της επιστήμης, για να σκορπίσουν σε μας το ανέσπερο φως της γνώσης, το φως που ξεπήγασε από την ίδιά μας τη χώρα. Ανύσηχοι αφίνουμε τη σκέψη μας να ερευνά τα μυστικά της ζωής. Φέρνοντας κι’ εμείς τα βήματά μας στα γνώριμα μέρη π’ αντίκριζε ο Αριστοτέλης, βαθειοί παρατηρητές της ζωής, όπως κι’ εκείνος ζητούμε λίγο απ’ το φως που η υπέροχη του διάνοια σκόρπισε στον πνευματικό κόσμο»
Ο Μάτσης θα διδαχθεί τις αρχές της επιστήμης διατυπωμένες κατ’ αρχάς από τους αρχαίους φιλοσόφους. Στο δεύτερο μάθημα η αρχή της αφθαρσίας της ύλης του Δημόκριτου αποτελεί την αφόρμηση του μαθήματος και βέβαια είναι υπογραμμισμένη (όπως και οι υπόλοιπες) με το κόκκινο μολύβι του φοιτητή: «µηδέν τε ἐκ τοῦ µὴ ὄντος γίνεσθαι µηδὲ εἰς τὸ µὴ ὂν φθείρεσθαι» (τίποτε δεν δημιουργείται από το μηδέν ούτε κάτι που υπάρχει μπορεί να γίνει μηδέν).
Ο Παρμενίδης (Ἀγένητον τὸ ὂν καί ἀνώλεθρον ἐστιν, σ.26) και ο Ηράκλειτος (δίκην ποταμοῦ… τὰ πάντα ῥεῖ, σ.29) δεν αναφέρονται ως αντίπαλοι, όλοι συνεισφέρουν στην επιστήμη. Το ίδιο και ο Εμπεδοκλής (ἄλλοτε μὲν Φιλότητι συνερχόμεν’ εἰς ἓν ἅπαντα, ἄλλοτε δ’ αὖ δίχ’ ἕκαστα φορούμενα Νείκεος ἔχθει, σ. 38). Ο Μάτσης καταγράφει τις σύγχρονες επιστημονικές θεωρίες διαπιστώνοντας τη σύνδεση αρχαίας Ελλάδας, επιστήμης και αλήθειας. Εντύπωση προκαλεί η τελευταία φράση του τετραδίου, η μόνη γραμμένη στα αγγλικά: «Slowly but steadily humanity goes to progress».
υμπτωματικά, η ίδια φράση σφραγίζει το 1946 στο Ημερολόγιό (σ. 21) του: «Ακόμα ένας χρόνος κυλά στη μνήμη της ανθρωπότητας. Ύστερα από τη φρίκη του φοβερού πολέμου που συνετάραξε ολόκληρον την ανθρωπότητα καλείται αυτή να προχωρήσει εις τον ειρηνικόν πολιτισμόν […]
Χρειάζονται ακόμη αιώνες για να συναισθανθεί η ανθρωπότης ότι μόνον με την συναδέλφωσιν των λαών θα μπορέσει ο ταλαίπωρος κόσμος να ζήσει αρμονικά στον πολυτάραχο πλανήτη μας.
Οπωσδήποτε αργά αλλά σταθερά η ανθρωπότης βαδίζει προς την πρόοδον. Κυριάκος 31.12.1946»
*Η Δρ Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας του βιβλίου Φιλοσοφία για όλους: Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2022
philosophy.elsanicolaidou@gmail.com
