«Ο Εύδοξος υποστήριζε ότι το υπέρτατο αγαθό είναι η ηδονή, γιατί έβλεπε ότι όλα την επιθυμούν, και τα έλλογα και τα άλογα όντα, και επιπλέον πάντοτε αυτό που είναι επιθυμητό είναι καλό, και αυτό που είναι πιο επιθυμητό είναι το καλύτερο» Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια 1172b
Ο πρώτος φιλόσοφος που υποστήριξε ότι η ηδονή είναι το υπέρτατο αγαθό ήταν ο Εύδοξος ο Κνίδιος.
Η θεωρία του αναμφισβήτητα υπήρξε τολμηρή, αλλά ο Εύδοξος ήταν αυθεντία. Υπήρξε αστρονόμος, γεωμέτρης, γιατρός και νομοθέτης, ενώ, του είχε αποδοθεί το προσωνύμιο «Ένδοξος» χάρη στην τεράστια φήμη του (Διογένης Λαέρτιος, Βίοι Φιλοσόφων 8. 91). Ο Εύδοξος θα είναι και ο πρώτος δάσκαλος του δεκαεπτάχρονου Αριστοτέλη όταν θα φτάσει στην Ακαδημία, καθώς ο Πλάτωνας απουσιάζει στη Σικελία και του έχει αναθέσει τη διεύθυνση της σχολής. Εκεί ο νεαρός Αριστοτέλης θα διδαχθεί τη θεωρία του Ευδόξου για την ηδονή ως το υπέρτατο αγαθό, μια θεωρία που όπως φαίνεται θα τον απασχολήσει καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του. Έτσι, ο ώριμος συγγραφέας των Ηθικών Νικομαχείων θα επανεξετάσει την ηδονή και θα υπερασπιστεί το επιχείρημα του Ευδόξου:
«Από την άλλη πλευρά, όσοι αρνούνται ότι αυτό που όλα τα πλάσματα επιδιώκουν να αποκτήσουν είναι καλό, σίγουρα ψεύδονται. Γιατί αυτό που όλοι θεωρούν ότι είναι έτσι (ἃ γὰρ πᾶσι δοκεῖ), το θεωρούμε κι εμείς το ίδιο. Και αυτός που αναιρεί αυτή την απόδειξη (ταύτην τὴν πίστιν), δεν λέει κάτι πιστευτό. Γιατί αν μόνο ανόητα όντα επιθυμούσαν ευχάριστα πράγματα, θα υπήρχε κάποιο νόημα στα λεγόμενά τους, αλλά για όντα με φρόνηση, πώς θα μπορούσαν να πουν κάτι τέτοιο;» Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια 1172b -1173a
Ο Αριστοτέλης θα δεχτεί την άποψη του δασκάλου του, όχι τόσο επειδή συμφωνεί μαζί της, αλλά λόγω «της αρετής του ήθους του», καθώς ο Εύδοξος εμφανώς δεν ήταν «φίλος της ηδονής». Ωστόσο, ο Αριστοτέλης δεν θα συνηγορήσει υπέρ της άποψης ότι η ηδονή αποτελεί το υπέρτατο αγαθό. Η ηδονή δεν είναι κοινή, γιατί οι άνθρωποι επιλέγουν διαφορετικές ηδονές, οι οποίες τις περισσότερες φορές συνοδεύονται από λύπη. Αυτό δεν μπορεί να είναι κάτι καλό. Υπάρχει άραγε ηδονή χωρίς λύπη;
Στα Πολιτικά (τη συνέχεια των Ηθικών του, όπου εξετάζει τα πολιτεύματα με στόχο την αυτάρκεια και ευδαιμονία των πολιτών) θα αδράξει την ευκαιρία να αναφερθεί στους λόγους για τους οποίους τους οι άνθρωποι αδικούν. Η ίση περιουσία όλων δεν θα σταματούσε τις αδικίες. Οι άνθρωποι δεν αδικούν τους άλλους μόνο για να αποκτήσουν τα αναγκαία για τη ζωή. Ο συστηματικός αριστοτελικός νους θα προσθέσει άλλους δύο λόγους την ευχαρίστηση και την επιθυμία. Όλοι θέλουν τις ηδονές που δεν συνοδεύονται από λύπη (ἄνευ λυπῶν ἡδοναῖς).
«Οι άνθρωποι δεν αδικούν μόνο (α) για τα αναγκαία για τη ζωή, […] αλλά αδικούν επίσης για να είναι ευτυχισμένοι και για να μην έχουν άλλες επιθυμίες να ικανοποιήσουν. Διότι (β) αν έχουν μεγαλύτερη επιθυμία από τα αναγκαία, θα αδικήσουν για να θεραπεύσουν αυτή την επιθυμία∙ και μάλιστα όχι μόνο εξαιτίας της, αλλά (γ) για να απολαύσουν ηδονές τις οποίες δεν ακολουθεί λύπη» Αριστοτέλης, Πολιτικά 1267a
Οι ακόρεστες επιθυμίες τι άλλο σκοπό έχουν πέρα από την ηδονή; Ωστόσο, η λύπη που τις ακολουθεί είναι γεγονός. Από την άλλη, όλοι οι άνθρωποι θέλουν να είναι ευτυχισμένοι και να ζουν μία άλυπη ζωή. Ο Αριστοτέλης έχει ήδη σκεφτεί τη θεραπεία και για τις τρεις κατηγορίες των ανθρώπων. Μπορούν να ικανοποιηθούν όλες οι επιθυμίες, ώστε να μην χρειάζεται οι άνθρωποι να αδικούν;
«Ποια είναι λοιπόν η θεραπεία για αυτές τις τρεις κατηγορίες παραβατών; Για την πρώτη κατηγορία, μια μικρή περιουσία και εργασία, για τη δεύτερη η εγκράτεια (σωφροσύνη). Για την τρίτη κατηγορία, αν κάποιοι θέλουν να είναι ευτυχισμένοι και να εξαρτάται από τον εαυτό τους (εἴ τινες βούλοιντο δι᾿ αὑτῶν χαίρειν), δεν θα χρειαζόταν άλλη θεραπεία παρά εκείνη που πηγάζει από τη φιλοσοφία. Οι υπόλοιπες ηδονές χρειάζονται τη βοήθεια των άλλων» Αριστοτέλης, Πολιτικά 1267a
Δεν είναι όλες οι ηδονές καλές, ωστόσο η ηδονή χωρίς λύπη υπάρχει. Η φιλοσοφία, αναζήτηση της αλήθειας, αποτελεί πηγή ευτυχίας και ηδονής που, όχι μόνο δεν βλάπτει, αλλά αποκτιέται εύκολα, αφού εξαρτάται από ίδιο το άτομο. Η αυτάρκεια της ηδονής του θεωρητικού βίου οδηγεί στην τέλεια ευδαιμονία. Στην άλυπη ηδονή.
*Η Δρ Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας του βιβλίου Φιλοσοφία για όλους: Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2022
philosophy.elsanicolaidou@gmail.com
